banner banner banner
Хотира саодати
Хотира саодати
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Хотира саодати

скачать книгу бесплатно


– Кўрмайсизми, ҳатто имлоларни аралаштириб ёзаман. Бизни яхши саводли бўлишимизга имкон беришмаган. Араб имлосида мукаммал билимим бор эди, лотинчага ўтдик, уни ҳали етарли ўзлаштирмай туриб, кирилчада иш олиб борасан¸ дейишди. Кўрибсизки, чаласовод бўлдик-қолдик. Ёшинг бир ерга етганда янгича имлога ўтиш қийин бўлар экан. Комил Яшиннинг йўриғи бошқа, лотинча имло киритилганда у Ленинградда ўқир эди, қайтиб келиб, мактабда ўқитувчилик қилган, ўша ишларнинг ичида бўлган.

Аммо қайинотам куёвининг сўзини ерда қолдирмади, биз уларни уйимизда қолдириб, оилам билан дам олгани кетганимизда катта бир дафтарга ўз ҳаёт йўли, аждодлари, қариндош-уруғлари ҳақида эсдаликлар ёзиб қолдириб кетибди. Кейинчалик шу битик асос қилиб олиниб, фарзандлари Солижон ва Мавлудахон томонидан “Тақдир эркатойлари” номли каттагина китоб яратилди, менинг таҳриримда чоп этилиб, сулола вакиллари ва қадрдонларга тарқатилди.

Ўтган асрнинг 30 йилларида собиқ СССРнинг араб алифбоси амал қилган ҳудудларида ўтказилган ўзига хос “маърифий қатағон”нинг кейинги йўналиши – араб тилида ёзилган ҳар қандай битик, китобми, оддий қўлёзмами, ислом дини билан боғланиб, йўқотишга ҳукм қилинди. Бу ҳукмни бажариш ўта шафқатсизлик билан амалга оширилди. Бундай битикларни сақлаганлар қатағонга учради – қамалди, сургунга юборилди ёки йўқ қилинди. Натижада халқнинг қўлида узоқ замонлар давомида тўпланиб келган миллионлаб нусхадаги китоблар, қўлёзмалар ерларга кўмилди, сувларга оқизилди ёки қабристонларга ташланди. Халқ бир неча ой ичида ўзининг асрлар оша шаклланган ахборот тарзидаги бойлигидан маҳрум қилинди. Энди бу халқни ҳар кўйга солиш, истаган қолипда шакл бериш, ҳар қандай ташқи маслакни унга сингдириш, ҳатто манқуртга айлантириш имкони туғилди.

Тўрахон домла ҳам таъқибдан қўрқиб, бисотидаги бобою бобоколонларидан мерос бўлган ҳамда ўзи тўплаган китобларни тахмонларга териб, устидан ғишт уриб, суваб ташлаган. 1943 йил Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари идораси тузилиб, у зот идоранинг расмий вакилига айлангач эса тахмон очилиб, китобларнинг катта қисмини 1945 йил қайтадан тикланган Бухородаги “Мир Араб” мадрасаси ихтиёрига юборган. Шу билан Домла қўлидаги маърифий мерос тақдири қисман ижобий ҳал бўлибди, дейиш мумкин.

Аммо бундай тақдир халқимиз қўлида бўлган маърифий мероснинг жуда кам қисмигагина насиб этди, холос. Бу мероснинг асосий қисми абадул абад қайтмас тарзда йўқотилди. Бу тадбирни большевиклар ўзбек алифбосини лотинчага ўтиши билан изоҳламоқчи бўлдилар. Асли мақсад эса халқни бир зарба билан саводсиз қилиш, унинг маърифати, маънавияти, маданияти илдизларини қирқиб ташлаш, ўтмишидан ажратиш бўлган, деб бемалол айтиш мукин.

Салимжон Ниёзов ҳикоялари. Салимжон ака билан Андижонда бирга ишлаганмиз. У киши тарихчи олим бўлиб, биринчи ўзбек кимёгар олими, 1909 йил Петрбургда кимё фанлари номзоди дисертациясини ҳимоя қилган Ниёзий домланинг авлодларидан бири эди. Салимжон аканинг ота ва боболари ҳам зиёли инсонлар бўлиб, хонадонининг катта кутубхонаси бўлган экан. 30-йиллар, отаси ҳам қатағон ҳадигида ўзининг сара китобларини тахмонга териб, устидан суваган, қолганларини эса маҳалладаги бошқа зиёлилар қатори яқиндан оқиб ўтувчи Қўтон ариққа тунлари оқизган. Салимжон ака 50-йилларга келиб, Сталин ўлимидан сўнг, араб алифбосидаги китобларга эътибор пасайгач, тахмонларни очиб китобларни олмоқчи бўлган. Аммо китоб ўрнида майда-майдалаб ташланган қоғоз парчаларини кўрган. Билса, китоблар ўз вақтида узоқ давр ишлатилганлиги натижасида эскирган, йиртилган, уларни таъмирлаш учун эса оддий хамирдан фойдаланилган экан. Бу эса тахмонга осон йўл топган сичқонлар учун озуқа бўлган.

Салимжон аканинг иккинчи ҳикоясини у кишига 30-йилларда Шаҳрихондаги “Оразий” номли қабристоннинг гўркови бўлган инсоннинг ўғли айтиб берган экан:

– Ўша йиллари мен отамнинг ёнига кириб қабристонда ёрдам бериб турардим. Бирдан одамлар тунлари қабристон деворидан қоп-қоп арабча ёзувдаги китобларни ташлаб кета бошлади. Биз дадам билан ҳар кун саҳар келиб, қопларни қабристоннинг ўртасида каттагина қилиб қурилган хонақохга олиб кириб, тартиб билан тахлар эдик. Бу ҳол бирор ойлар давом этди, хонақох эса китоб билан лиммо-лим тўлди. Китоблар шу ҳолда узоқ сақланди, биз улар ҳақида ҳеч кимга гапирмадик, уларни ҳеч ким суруштирмади ҳам.

Бу ҳолат 1944 йилгача давом этди. Ўша йили ёз ойларида қабристонга бирдан тўрт чет эллик келиб, “биз инглиз фуқароларимиз, китобларни саралаб олиб кетгани келдик”, дейишди. Албатта, бу гапни эшитган маҳалла аҳли уларга рухсат бермади. Билмадим, чет элликлар китоблар ҳақидаги маълумотни қандай олди экан. Улар қайтиб кетиб, икки кундан кейин бир неча НКВД ходимлари ҳамроҳлигида қайтиб келишди. Чекистларнинг гапига қараганда, инглиз ҳукуматига бу иш учун Сталин рухсат берган эмиш. Улар қабристонда бир ойдан кўп ишлади, ҳар бир китобни узоқ ўқиб бирма-бир саралашди. Шу давр давомида улар доимо чекистлар ҳимоясида бўлди, улар учун алоҳида шароитлар яратилди, кечда дам олгани кетганларида қабристонни НКВД ходимлари қўриқлади. Улар китобларни икки гуруҳга ажратишди, бир гуруҳи алоҳида почта қопларига жойланиб, устига адреслари битилиб, маҳкам боғланди. Сўнг араваларда олиб бориб, почтага топширишди. Қолган китобларни НКВД ходимлари ташқарида ёқиб ташлашди”.

Маърифий қатағоннинг бу томонларини чуқур ўрганиш вақти келди, деб ўйлайман. Қолаверса, ўша инглизлар олиб кетган китобларнинг ҳеч бўлмаса нусхалари юртимизга қайтарилмоғи лозим. Бундай иш чет элликлар томонидан фақат Шаҳрихондагина қилинмаганини ҳам эътиборга олмоқ лозим. Ахир бундай маърифий бойлик юртимизнинг ҳар бурчида бор эди.

Домла почча ҳақидаги битикларимни якунлар эканман, у зотнинг, рус биродарларимизга Қуръони Каримни ўз тилларига ўгиришда берган ёрдамлари ҳақида билганларимни сўзлаб бермоқчиман. Бу борада у зот ўзининг исломни, унинг муқаддас Китобини қанчалар чуқур билиш қобилияти, араб тилининг нозик томонларини ҳис этиш маҳоратини намойиш эта олган.

Умуман, Руссия давлати мусулмон давлатлари билан узоқ замондан алоқада бўлиб келган. Бу эса ўша давлатлар маданияти, адабиёти, санъатини, айниқса динини чуқур ўрганишни тақозо этган. Шу сабаб рус мутахассислари томонидан Қуръони Каримни русий забонга ўгириш бўйича кўплаб ҳаракатлар бўлган. Биринчи таржима шоҳ Петр I топшириғига асосан қилиниб, 1716 йил босилиб чиққан. Интернет маълумотларига кўра, шу палладан бери бундай таржималар тўлиқ ҳолда 16 марта амалга оширилган. Бу таржималарнинг биринчи тўрттаси француз, биттаси инглиз тилидаги таржимадан ва қолганлари бевосита араб тилидан ўгирилган. Албатта, араб бўлмаган тилдан қилинган таржималар маъно ва мазмун жиҳатдан талабга жавоб бермаган, шу сабаб 1871 йил Д.Н. Богуславский биринчи бор Қуръонни араб тилидан рус тилига ўгирган. Аммо бу таржима бор-йўғи 1995 йилда нашр қилинган.

Арабчадан русчага ўгирилган ва биринчи бор 1878 йил нашр қилинган Қуръон Г.С. Саблуковга тегишли бўлиб, бу китоб 1991 йилгача яна 4 марта қайта нашр қилинган. Китобнинг катта камчиликлари мавжуд эди. Жумладан, ундаги жуда кўп ноаниқликлар борлиги ва бутпарастлар фразиологиясидан кенг фойдаланилганлиги шулар жумласидан. Бундай камчиликларни академик И.Ю. Крачковский 1951 йилда тайёрлаб бўлган таржимасида ҳисобга олган. Аммо Крачковский шу йили вафот этганлиги сабаб, Қуръонни нашрга тайёрлашни унинг хотини ва шогирдларидан иборат махсус тузилган гуруҳ охирига етказган, бу таржима 1963 йили нашр этилиб, 1998 йилгача яна 5 марта қайта нашр этилган. Ҳозирги кунда рус исломшунослари бу нашрни илмий тадқиқотлар олиб бориш учун барча қилинган таржималар орасида энг қулайи ва мукаммалликка яқини, деб эътироф этадилар. Қуръонни русчага ўгириш тарихида Крачковский таржимаси саккизинчиси эди, бундай ҳаракат яна саккиз маротаба амалга оширилган. Аммо ҳозиргача бирорта таржима мукаммал деб тан олинган эмас. Чунки Ҳаққа интилиш мумкин, аммо унга етишиб бўлмайди. Зеро, Қуръони Карим Оллоҳ каломидир, уни такрорлаш эса фақат у Зот имконида.

Крачковский таржимасини нашрга тайёрлаш давомида унинг маъноси, мазмуни бўйича гуруҳ олдида кўплаб муаммолар, иккиланишлар пайдо бўлган, саволлар туғилган. Булар асосан араб тилининг ўзига хос хусусиятлари, Қуръоннинг сўз билан ифода қилинмаган яширин ҳолдаги маънолари, Қуръон ёзилган еттинчи асрнинг тил бойлиги масаласидаги ўзига хос хусусиятлари ҳамда унинг ўша даврда яшаган инсонлар учун тушунарли қилиб тайёрланганлигига алоқадор эди. Бу хусусиятларни тушуниб етиш ва имкон қадар тузатиш учун оддий таржимон, исломшунос, ёки академик олимнинг билими етарли эмас эди. Бу борада таржимонларга бевосита мусулмон уламоларининг ёрдами керак бўлар эди.

Шу сабаб гуруҳ вакиллари Ўрта Осиёдаги йирик уламоларга мурожаат этишга қарор қилганлар. Чунки ўша пайтда ислом таълимоти ва илми бўйича йирик алломаи уламолар СССРнинг шу қисмида кўпроқ эди. Улар Ўрта Осиёдаги шундай инсонлар билан танишиб, кимларнинг олдида бўлгани бизга қоронғу. Фақат уларнинг Домла поччанинг олдида бир ойдан кўп қолиб кетгани бизга аниқ. Комфирқа вилоят қўмитаси биринчи котиби улар ишига алоҳида шароитлар яратиб берган. Бу воқеа 60-йилларнинг бошларида бўлган эди. Уларнинг биргаликдаги ижод натижалари менга номаълум, аммо аминманки, Тўрахон домла бу борада уларга жуда катта кўмак берган.

Шу сабаб бўлса керак, Қуръон таржимаси нашр этилгач, у жуда кам сонда чиққан бўлсада, гуруҳ аъзолари ўз дастхатлари туширилган бир нусхани Тўрахон домлага ҳамкорлик меваси сифатида туҳфа қилиб юборган. У зот бу нашрни одамларга фахр билан кўрсатар эди. Ҳозир бу китоб домланинг набираси, Акрамхон аканинг ўғли, бизнинг хонадон куёви бўлмиш, Абдурашидда сақланмоқда.

Сўнгги сўз ўрнида Тўрахон домланинг набираси Абдурашиднинг у зотнинг икки хислати ҳақида гапирганларини келтирмоқчиман. Биринчиси, Домла почча умрида бирор марта расмга тушмаган, шу сабаб паспорт ҳам олмаган, ҳеч қандай фуқаровий ёзувларда бўлмаган. Аммо халқ учун бундай ёзувларнинг кераги бўлмаган, у Домла поччани то ўлгунича ардоқлаб, улуғлаб ўтди. Иккинчиси, Тўрахон домла 97 йил яшаган бўлса-да, давлатдан ҳеч қандай ёрдам ва нафақа олмаган. У кишининг таъбири билан айтганда нафақани фарзанди ёки қаровчиси йўқ ҳамда меҳнатга яроқсиз бўлиб қолган инсонлар олиши мумкин. У зот эса 93 ёшигача, яъни кўзи ожиз бўлиб қолгунича меҳнат қилган, ўз томорқаси ва боғ-роғларини парвариш қилган. Кўзи ожиз бўлиб қолгандан кейин эса у кишининг парваришига маҳалла аҳли, қариндош-уруғлари бош-қош бўлдилар.

ОТА АЖДОДЛАРИМИЗ ТАРИХИ

Узоқ ўтмишда дадамнинг ота авлодлари андижонлик бўлиб, Андижон ва Қашқар ўртасидаги савдо алоқаларида қатнашиб келганлар. Аста секин уларнинг бир қисми Қашқарда ўрнашиб қола бошлаган ва ўша ерга илдиз отган. Оқибат уруғнинг бир қисми андижонлик, бир қисми эса қашқарлик бўлиб қолган, Табиий, қашқарлик уруғларимиз аста-секин уйғурлар сафига қўшилиб кетган. Бу икки уруғ ўртасидаги борди-келди қондошлик ришталари, қолаверса мавжуд савдо алоқалари туфайли ўтган асрнинг 30-йилларига қадар ҳам жуда кучли бўлган. Бир сўз билан айтганда, дадамнинг узоқ боболари Қашқарликлардан, она томони эса Андижон ўзбекларидандир. Она томонимиз ҳам шундай, оналари ўзбеклардан, отасининг аждодлари эса тожикларга бориб тақалар экан. Асли, советлар тузумигача ким ўзбек, ким уйғур ёки тожик, қирғиз, қозоқ, жуда кам суриштирилган. Миллатларни фарқлаш, уларни бир-биридан ажратиш ва алоҳида бошқариш большевикларга хос иш услуби эди.

Советлар тузумигача Фарғона водийсида ўзбек, уйғур, қирғиз, тожик аралашиб яшайверган. Бу миллатлар учун ўзаро оилалар қуриш одатий ҳол бўлган. Андижонда, айниқса, ўзбекларнинг уйғурлар билан яқинлиги кучли бўлган. уларни бир довон ажратиб турган. Довон у томонидаги шаҳар Қашқар бўлган, бу томони эса – Андижон. Шу сабаб ҳам ўзбеклар барча уйғурларни “Қашқарликлар” деб атаса, барча уйғурлар ўзбекларни “Анжанликла” деб номлаган. Борди-келди шу даражада бўлганки, ҳозирги Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон ҳудудларида уйғур миллатига мансуб аҳолининг салмоғи сезиларли даражада кўпайган. Бу ҳолни Хитойнинг Шин Жонгида ҳам кузатиш мумкин. У томонларда ўзбек, қирғиз, қозоқлар анчагина.

Асли ягона “Туркистон” деб номланган ҳудуднинг “Шарқий” ва “Ғарбий” қисмларга ажратилиши, Чор Россияси ва Хитой императорларининг бу ўлкани иккига бўлиб босиб олиш мақсадида тил бириктиришлари сабаб рўй берган. Икки давлат ўртасидаги бундай келишув 1851 йил имзоланган Кулжа шартномасида ўз аксини топган. Натижада миллатлар чегаранинг икки томонида бўлиниб қолган. Фақат, борди-келди тўхтамаган, чунки чегарадан ўтиш имконияти бўлган. Бу имконият ХХ асрнинг ўттизинчи йилларига келиб беркитилган.

Болалигимдан ёдимда, Андижоннинг Алишер Навоий кўчасидан бошланадиган “Эски Ўш йўли” кўчаси бор. Шу йўлнинг бошини халқ содда қилиб “Хитойкўнси” деб атарди. Бу жойни яхши билишим, акам билан Кўтармага, аммамникига йўл олганимизда, шу жойдан машинага ўтирардик. Ўша жойда Хитой услубида қурилган чиройли бино бўлиб, у Хитойнинг Россия империясидаги консулхоналаридан бири экан, қолганлари Владивосток, Иркутск ва бошқа шаҳарларда бўлган. Ўша бино ҳозир ҳам сақланиб қолган. Яъни, Андижон орқали Хитой билан жуда кўп борди-келди бўлгани учун консуллик бизнинг шаҳарда ҳам жойлашган экан.

Туркистоннинг бўлиниши натижасида чегаранинг у томонида қолган бизнинг ота авлод боболаримиздан бирининг Андижонга келиб, Эскилик қишлоғидаги қариндошларига қўшилишига бир воқеа сабаб бўлган экан. Бу воқеа катталардан бизга қуйидагича ҳикоя қилиб берилган.

Қашқарда бой-бадавлат яшовчи нечанчидир бобомиз, маҳаллий амалдорларнинг кўнглини олиш мақсадида улардан баъзиларини меҳмонга чақириб турар экан. Шундай меҳмондорчиликлардан бирида бўза, шароб ичилган ва сўнгида шошқол ўйналган. Махсус тайёрланган залворли икки сопол коса ичига шошқол тошлари солиниб, силкитиб тошлар ерга ташланган ва улардаги рақамлар сонига қараб, кимнинг ютгани аниқланган. Шу куни омади чопган бизнинг бобомиз амалдорни катта маблағга қарздор қилиб қўйган.

Бундай вазиятни кутмаган амалдор чидолмаслик йўлига ўтиб, қарзидан тонган ва манфаат фақат унга бўлмоғи лозимлигини сурбетларча намойиш қилган. Воқеанинг бундай ривожланишидан жаҳли чиққан бобомиз болахонадор қилиб сўкинганда қўлидаги шошқол косаси билан уни қаттиқ урган. Айтишларича, ҳамма боболаримиз ҳам серсавлат ва бақувват бўлган. Амалдор эса, нимжонгина жуссаси кичик, озғин одам бўлган экан. У бир зарбадаёқ шилқ этиб йиқилиб, жон таслим қилган. Жаҳл аралаш қилинган зарба қаттиқ бўлган, коса ҳам залворлигина экан.

Хитойликлар Шин Жонни босиб олгач, у ерда ўта қаттиқ тартиб ўрнатган бўлиб, бундай ҳолатлар асло кечирилмаган. Шу сабаб ўтиришда қатнашаётган бобомизнинг дўстлари “қочинг”, деб хитоб қилишган. Бобомиз ҳам шошиб, қўйнига олтинли ҳамёнларни солганча, отга тўрт яшар ўғлини миндириб, хайр-хўшни ҳам насия қилиб, Андижондаги қариндошлар ҳузурига кетган. Чунки Андижон бошқа давлат ҳудудида бўлиб, бу ерга хитойликларнинг қўли етмас эди. Бу воқеа, менинг ҳисобларимга кўра 1855-1860 йилларда рўй берган.

Ушбу битикни ёзаётиб, табиий, ўз аждодларимнинг изини яна бир бор қидирдим. Интилишларим натижа бериб, Эскиликда бир қариндошимизникидан акам Салимжон ва Абдураим тоғанинг ўғли Қобулжон ака бир эски дафтар топиб келтиришди. Бу дафтарда 2005 йил январь ойида дадамнинг бўлаваччаси бўлмиш Ҳакимжон аканинг эсталиклари ўз оғзидан ёзиб олинган экан. Ҳакимжон ака (раҳматлик) дадамнинг аммаси бўлган Халима очанинг невараси бўлиб, инқилобдан кейин Қашқарга кетиб қолган қариндошлари олдига тез-тез бориб келар эди. Шу сабаб у кишида ўтмиш аждодларимиз шажараси бўйича маълумотлар тўпланган экан. Ҳакимжон ака Ўша дафтардаги ёзувда бизнинг ота томондан бўлган аждодларимиз шажарасини бир қадар тузиб берган экан. Қуйида дафтардаги ёзувга асосан шаклланган ота авлод шажарамизни келтираман.

ДАДАМИЗ ТОМОНИДАН ШАЖАРАМИЗ

(Ҳакимжон ака сўзлари асосида 2005 йил 21 январида ёзиб олинган)

1. Юнусжон (Қашқардан 4 ёшли ўғли билан чиққан).

2. Исмоилжон чоки (чоки уйғурчада кичкина, миқти маъносида)– унинг ўғли

2. Исмоилжон фарзандлари

2.1. Халимахон, эри Абдуллабек ҳожи

2.2. Муҳаммад Содиқ ҳожи (Бола-чақалари билан 1917 йил инқилобидан сўнг Қашқарга кетган)

2.3. Тожибой ҳожи

2.4. Муҳаммад Имин сўфи

2.1. Халимахон фарзандлари

2.1.1. Матрўзи тоға (Бола-чақалари билан Қашқарга кетган)

2.1.2. Абдувоҳид жўрабоши

2.1.3. Бадалбой

2.1.4. Абдурахим (Абдурайим тоға)

2.2. Муҳаммад Содиқ фарзандлари

2.2.1. Муҳаммад Исроил (Қашқарда), – фарзандлари Ойимсахон, Хусанбой

2.2.2. Муҳаммад Юсуф (Қашқарда)

– фарзандлари Холисахон, Саломхон, Мунаввархон

– Холисахон фарзандлари: Абдукарим, Абдуқаюм, Абдухалим

– Саломхон фарзандлари: Онақиз, Меҳринисо, Акромжон, Комилжон, Гулчехра

2.2.3 Иноятхон. (Халимахон ўғли Абдувоҳидга узатилган, шу сабаб Андижонда қолган)

2.2.4. Мулла Усмон (Қашқарда)

– фарзандлари Нургул (боласи Рустам), Санамхон (Ойхонум), Мақсудохун (Мавлонжон), Абдуқодиржон (Олимжон).

2.3. Тожибой ҳожи болалари (хотини Жононбиби, эри ўлдирилгач, Муҳаммад Иминга теккан)

2.3.1. Ойишахон

2.3.2. Хадичахон

2.3.3. Охистахон (отаси 3.4. Муҳаммад Имин).

2.4. Муҳаммад Имин фарзандлари (хотини Биби Ҳожар)

2.4.1. Мирзамаҳмуд

2.4.2. Отикахон

2.4.3. Каримжон

2.1.1. Матрўзи тоға фарзандлари

2.1.1.1. Идрис ака – фарзандлари Мирзаолим, Мавлуда

2.1.1.2. Мансурали ака – Носир, Малика, Нозим, Латифа

2.1.1.3. Файзихон – Содиқжон, Собиржон, Сурмахон, Мамлакат, Умида, Хасан.

2.1.2. Абдувоҳид тоға фарзандлари

2.1.2.1. Хакимжон тоға

2.1.2.2. Ашурали ака

2.1.2.3. Шарофитдин

2.1.2.4. Муҳаммад Али

2.1.3. Бадалбой тоға фарзандлари

2.1.3.1. Мирзажон

2.1.3.2. Бахромжон

2.1.3.3. Сабохон

2.1.3.4. Одилжон

2.1.4. Абдурайим тоға фарзандлари

2.1.4.1. Мақсудахон

2.1.4.2. Козимжон

2.1.4.3. Кобилжон

Ўша отда Андижон томон йўл олган бобомизнинг исми Юнусжон экан. Отда дадасининг орқасига маҳкам ёпишиб, ўзга давлатдаги қариндошлариникига етиб келган бола бизнинг бўлажак катта бобомиз Исмоилжон бўлиб, бобом Иминжон унинг учинчи фарзанди бўлган. Яъни мен шу пайтгача ўзимнинг ота томонидан уч аждодимни билар эдим, булар, дадам Каримжон, дадаси Иминжон ва унинг дадаси Исмоилжон. Ушбу ёзувни топгач, тўртинчи бобом маълум бўлди. У ўша Қашқардан тўрт яшар боласини отга миндириб келган Юнусжон экан. Энди менинг неварамнинг фарзанди бўлган эварам етти отасини айта олиши мумкин. Қолаверса шу маълумот асосида ака-укаларим, опа-сингилларим ва бошқа уруғ-аймоқларимиз келгусида ўз шажарасини тузишни давом эттириши мумкин.

Бу гапларни бекорга ёзаётганим йўқ. Туркий халқларда етти ота ва уч она авлодини билиш лозимлиги уқтирилади. Аммо Хитойдан чиқиб келишдаги ҳамда ўн беш йиллик қулоқлик йилларидаги узулишлар, қолаверса бобом Иминжон Украинада дадам эндигина ўн икки ёшга кирганида вафот этганлиги сабаб катта боболаримиз хақидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган эди. Аждодлар изини кўп қидирдим, аммо учинчи бободан каттасини аниқлай олмадим. Бу ҳолатдан айниқса дадамни қабрга қўяётганимда хижолат тортдим. Ака-укаларнинг қарорига мувофиқ бу вазифа менга юклатилди.

Эслатишларича, майитни қабрга жойлаб бўлгач, унинг ипларини ечиб, бошини Қибла томонга қаратиб қўйиб унга дини, раббиси, китоби пайғамбари ҳамда етти отаси ва уч онаси ҳақида эслатилар экан. Мен эса бор-йўғи икки отаси (Муҳаммад Имин ва Исмоилжон) ва икки онаси (Бибиҳожар ва Холчабиби) ҳақида эслатиб, қазо қилган зотга бағишлаб қилинадиган Қуръон тиловатнинг биринчисини амалга оширдимда, қабрдан ташқарига чиқдим. Ўз онам томонидан уч авлодни, яъни онам Сурмахон, унинг онаси Тошбиби ва унинг онаси Саодатхонни биламан.

Дадамнинг отасининг отаси Исмоилжон бобом Эскилик маҳалласида истиқомат қилиб, тўрт фарзандли бўлган. Бир қиз, уч ўғил: каттаси Ҳалима оча, кейин Муҳаммад Содиқ, Тожибой ҳожи ва кенжаси Муҳаммад Имин. Кенжаси бизнинг бобомиз. Бобомдан бошқа катта фарзандлар ота-оналари билан бирга ҳаж сафарини адо этиб, “Ҳожи” мақомига эга бўлган экан.

Исмоилжон Ҳожининг тўнғич фарзанди Ҳалима оча ўта шиддаткор, ишбилармон, ташкилотчи аёл бўлган экан. Дадам раҳматликнинг эслашича, синглим Замирахон ўз шиддаткорлиги ва ишбилармонлиги билан шу аммасига ўхшар экан. Халима оча эри деҳқон Абдуллабек билан бирга тўрт ўғил ўстирган. Булар: Матрўзи тоға, Абдувохид жўрабоши, Бадалбой ака, Абдурахим тоға. Халима аммамизнинг эри ҳаж сафарига кетиб, ўша ёқда вафот этган. Шундан сўнг маълум муддатдан кейин эрининг укасига никоҳлаб берилган. Бу турмушдан икки фарзанд бўлган, аммо улар ёшликда вафот этган. Халима аммамиз отаси хонадонини бошқаришда кўп ёрдам берган экан, укаларининг бошини бир қилиш, хонадонларини бошқариш кўпроқ у кишининг зиммасида бўлган экан.

Иккинчи фарзанд Содиқ ҳожи отаси вафотидан сўнг, хонадонга бош бўлган. Хонадон катта, Андижонда кўзга кўринган бойлардан бўлган. 1917 йилги октябрь давлат тўнтаришидан сўнг, большевикларнинг феъли ёмонлигини, ўзи учун бу тузумда ривожланиб ҳаёт кечириш мумкин эмаслигини англаб етиб, уч ўғли ва кўч-кўронини олиб, Қашқарга, ўз қариндошлари ҳузурига кўчиб кетган. Аммо қизи Иноятхонни аммаси Халима оча ўз ўғли Абдувохидга келин қилиб олган. Бу турмушдан Хакимжон, Ашурали, Шаробиддин, Муҳаммад Али исмли фарзандлар дунёга келган. Қариндошларимизнинг эслашича, Иноятхон ота-онасини кўп соғинар, саҳарлаб туриб, уларнинг исмини айтиб йиғлар экан.

Қашқарга кетганлардан узоқ вақт хат-хабар келиб турган, аммо борди-келдига йўл ёпиқ бўлган, фақат 1985 йилдан сўнг СССРда ҳокимият бошқарувига М.С. Горбачев келгач, улар билан алоқа ўрнатишга имкон бўлди. Катта аммамиз Ҳалима оча ҳамда катта амакимиз Содиқҳожининг набираси, дадамнинг яқин бўласи, Эскиликда истиқомат қилувчи Ҳакимжон ака Қашқарга бориб, уларда бир неча бор меҳмон бўлиб қайтди. Биз ҳам уларни юртимизга таклиф қилдик. 90-йиллар арафасида кўпчилик бўлиб келиб кетишди. Улар орасида қондошимиз, Муҳаммад Содиқ амакимизнинг эвараси Абдукарим ҳам бор эди. Айтишларича, унинг исми менинг дадамни эслаб юришлари учун шундай қўйилган экан.

Аммо, негадир учрашувларимиз қизғин, чуқур меҳрдан бўла олмади. Ўртамизда қондошлик ришталари бўлса-да, икки олам кишилари эдик. Бизнинг оташин меҳримизни улар дилдан қабул қила олмадилар, уларнинг тортиниб, доимо ҳадикда туришларини эса биз тушуна олмадик. Уларнинг ҳаракатларидан Хитойнинг ўша даврдаги давлат тизими тазйиқи остида доимий қўрқувда яшашлари сезилиб турарди. Шундан сўнг алоқалар узоқлашиб, Ҳакимжон ака ўтганидан кейин эса бутунлай тўхтаб қолди.

Учинчи фарзанд Тожибой ҳожи, унинг тақдири оғир бўлган. Хотини Жононхон билан бирга икки қиз: Ойишахон ва Хадичахонни дунёга келтириб ўтган. Тожибой ҳожи жуда ишбилармон, агар ҳозирги бизнес тили билан айтсак, “топ менежер” даражасидаги инсон бўлган. Отасининг пахтачи бойлар билан муносабатларини бошқарган, вексель муносабатларини фьючерс муносабатлари даражасига кўтарган. Хом ашё пахтани деҳқонлардан фьючерс асосида ўзи харид қилиб, пахта заводларига сотган ва ака-укалари билан йирик сармоядорга айланган. Қўли очиқ, саховатпеша бўлган. Укаси сўфилик қиладиган масжид қавмига ҳар жума номозидан сўнг, ош улашиш одати бўлган. Эскилик маҳалласида унинг эътиборидан четда бўлган етим-есир, фақир-фуқаро бўлмас экан. Бу амакимиз уйланиб, узоқ фарзанд кўрмаган. Ҳаж қилган чоғда, ўйнаб юрган икки қизалоқни оналари “Ойиша”, “Хатича” деб чорлаётганини эшитиб, “агар қиз фарзанд кўрсам, исмларини шундоқ қўяман”, деб ният қилган экан. Юртига қайтгач, 1914 ва 1920 йиллар икки қизли бўлган ва улар исмини ният қилгандай, Ойишахон ва Хадичахон деб қўйган.

Аммо сўнгги тақдири жуда оғир кечган. Андижоннинг шимолидаги Экин-тикин маҳалласи ҳудудидаги дарё бўйида, ҳозирги “Бобир” сиҳатгоҳи ўрнидаги Отчиқмасда (қирғоқ тик бўлиб, от юкли аравани тортиб чиқа олмас экан) икки ҳамкори билан шоли ўраётганида уч-тўрт милтиқли большевик келиб, бирга ишлаётган Камолиддинни босмачиликда айблаб, олиб кетмоқчи бўлган. Шунда Тожибой, у кишида ўн фарзанд борлигини айтиб, “нима қилсанг, мени қил, фақат ўлимимдан олдин икки ракат намоз ўқиб олай”, деб четга чиқиб, таҳорат олиб, намоз ўқиган. Шундан сўнг, аскарлар унинг бошини қилич билан чопиб кетганлар.

Эр ўлиб, хотини Жононбиби икки гўдак билан тул қолгач, амма бўлмиш Халима оча улар тақдирини ҳал қилишга бел боғлаган. Чунки ёш аёлни ёлғиз қолдирмаслик, икки қизга эса ёт бир кимсанинг оталик қилиши лозимлиги ҳаммани ўйлантириб қўйган. Қолаверса, Тожибойдан қизларга мерос қолган бойлик, ер-сув тақдирини ҳам ҳал қилиш лозим эди. Халима оча масаланинг энг қулай йўлини топган, тул қолган келинчакни кенжа укаси Иминжонга никоҳлаб қўйган. Бу билан барча муаммолар осонгина ҳал этилган.

Айтиш жоизки, бундай одат, яъни вафот этган ёки жангда қурбон бўлганнинг аёлини ака ёки укага никоҳлаб қўйиш турк халқларида қадимдан мавжуд. Жонон биби бу кейинги турмушидан яна бир қиз кўрган. У қизнинг исми Оҳистахон (1931-1962й) бўлиб, жуда гўзал аёл эди. Афсус, умри қисқа экан. Уч фарзанд: Қаҳҳорбек (1952й), Шоирахон (1955й.) ва Дилшодбекларни (1958й.) ёш қолдириб, эрта кунда касалликдан вафот этди. Фарзандларини дадам бош-қошлигида икки аммамиз Ойишахон ва Хадичабонулар катта қилиб, уйлаб жойлашди. Жонон биби ва фарзандлари биз ва дадамнинг бир ота, бир она опаси Отикахон хонадони билан муносабати оддий, бир туғишганлардек жуда яхши бўлган. Бизнинг иштирокимиздаги суҳбатларда у аммамлар ўз дадалари бўлмиш Тожибой акани кам эслашар, “Дада” сифатида “Иминжон дада” ёки “Сўфи Дада” ибораси ишлатилар эди. Бу сифат уларнинг фарзандларига ҳам ўтган. Ойиша аммамиз уч фарзандли бўлган: булар Одинахон, Обидахон, Адаҳамжон. Ҳозирги кунга келиб, учаласи ҳам оламдан ўтган. Уларнинг фарзандлари Эскилик маҳалласида яшайдилар, биз билан яқин алоқада.

Хадича аммам эса Низомжон исмли кишига турмушга чиқиб, ундан Муборакхон (1939-2007й.) ва Ҳамрохон (1946й.) исмли икки қиз кўрган. Қондошлик муносабатларини узоқ муддатларга мустаҳкамлаш мақсадида, Муборакхон дадамнинг ўз опаси, аммам Отикахоннинг катта ўғли Адаҳамжонга узатилган.

Хадича аммамнинг эри Низом почча хонадонимизда алоҳида ҳурматга эга бўлган. Эсимда, болалигимда дадам билан Эскиликка борганимизда бу инсоннинг уйида алоҳида меҳмон бўлар ва қайтаётганимизда аммам қўлимизга бир нарсалар тугилган тугунчак тутқазарди. Низом почча бағри кенг, валломат инсон эди. Биз борсак, олдимизга бор нарсани тўкиб солар, торгина икки хонадан иборат уйида бир неча кунлаб қолиб кетар эдик. Онамнинг Украинадан келиб, онаси билан тўғри Эскиликка боргани ва у ерда уларни Низом почча қандай кутиб олгани ҳақидаги қуйидаги ҳикояси хонадонимизда жуда кўп эсланар эди.

Тушунарли бўлиши учун узоқроқдан бошлайман. Онамнинг акаси Шарифжон тоғам ота-онаси билан бирга Украинага қулоқ қилиниб, у ерда мактабнинг еттинчи синфини битиргач, юқори синфларда ўқиш учун Ўзбекистонга қайтишга рухсат олган. Давлат, қулоқлар болаларини ўз мафкурасига мос қилиб тарбиялаш мақсадида Ўзбекистондан ўқитувчилар юбориб, етти йиллик мактабда таълим олишлари учун шароит яратиб берган экан. Тоғам мактабни битиргач, Андижонга юборилиб у ерда ўрта мактабни ҳамда Ўқитувчилар тайёрлаш институтина битирган ва қишлоқ мактабида ўқитувчилик қила бошлаган. Уруш бошлангач эса бир мунча муддатдан сўнг армияга чақирилган. Фронтда тоғам разведкачи бўлиб хизмат қилган. У кишининг таъбири билан айтганда, разведкага тушишига фронтга Андижондан чақирилганлиги, шу сабаб пешонасига “қулоқ фарзанди” деган тамғанинг босилмай қолгани имкон берган экан. Зеро, разведкага асосан “пролетарлар” фарзандлари олинар экан. Рус тилини яхши билган, ўзи кучга тўлган, маълумотли разведкачи хизмат топшириқларини аъло даражада бажариб борган. Ҳатто бир разведкага чиққанларида ўта керакли “тил” ушлаб келишган ва бу учун тўртовлон разведкачи ҳам қўмондонлик томонидан “Совет иттифоқи қаҳрамони” унвонига тавсия қилинган.

Шунда тоғам “менга қаҳрамонлик ўрнига қариндошларимни қулоқликдан озод этинглар”, деб ариза берган. Буни қарангки, қўмондонлик тоғам аризасини эътиборга олган ва уч разведкачига “қаҳрамонлик”, тоғамга эса “Жанговар қизил юлдуз” ордени берилган. Қўшимчасига тоғам берган рўйхат асосида қариндошлари, шу жумладан, онам ҳам оккупациядан чиқишлари биланоқ қулоқликдан озод қилиниб ўз юртига жўнатилган. Улар жангчининг оиласи сифатида йўл паёклари билан таъминланган ва темир йўл ходимларининг алоҳида эътиборида бўлганлар. Бу пайт дадам оккупациядан чиқибоқ фронтга олинган ва Харьковдаги ҳарбий вагон ремонт қилиш заводига ишга қўйилган.

Салкам ўн беш йилдан сўнг Андижон вокзалига келиб тушган “қулоқлар” бутунлай янги оламга келиб қолгандай бўлганлар. Шу ерда тарқалишлари лозим эди. Кичик холам Халимахон уч ўғли билан отасиникида тўхтайдиган бўлган. Халимахон асли хонадонга келин бўлиб, катта тоғам Абдулхайнинг хотини, бизга эса момо бўлган. Аммо у аёлнинг хонадонга ўта киришимлилиги, меҳрибонлиги учун биз хола ўрнида кўрар эдик. Катта бувим, бу гал онамнинг онаси Тошманохон, қизи Сурмахон, унинг ўғли Салимжон ва кенжа қизи Озодахон билан Андижоннинг Жалабек маҳалласидаги ўзларига тегишли бўлган уй-жойларга қўниши лозим эди. Аммо онамиз “мен турмушга чиққан қизман, нима бўлса ҳам қайинотам жойларига бораман, ўша ерда бир кунимизни кўрармиз”, деб туриб олган. Бувимиз иложсиз:

– Сенинг уларга келин бўлганинг, улар фарзандидан ўғил кўрганингни эскиликлилар билмайди. Қолаверса, қайнона-қайнотанг вафот этган, эринг армияда. Украинада бирга бўлганларнинг бирортаси ҳали қайтмаган. Шунинг учун эскиликлиларга сени ўзим таништирмасам, сен ёш аёл учун бу иш жуда оғир, – деб бирга йўлга тушганлар.

Эскилик маҳалласи Андижон вокзалидан узоқ эмас, темир йўл бўйлаб шимолга юрилганда бир-бир ярим километрча бор. Етиб келиб, дадам таърифлаган Муҳаммад Имин ҳовлисини осонгина топганлар. Аммо ҳовли колхоз идораси ва омборхонаси қилиб қўйилган экан. Ичкаридан чиққан амалдор уларнинг мурожаатига:

– Қулоқнинг болаларига бу ерда жой йўқ, – деб жавоб берган.

Улар учун бу ўта кутилмаган ва нотабиий ҳолат эди. Чунки уларни украинлар анчайин тантанавор кузатган, қолаверса қулоқликнинг чегараланган муҳитида онамиз ўзбеклараро бундай қўпол муносабатни асло учратмаган эди. Шу сабаб ҳовли эшигини бутунлай бошқа кайфиятда тақиллатган онамиз довдираб қолган, ўзини йўқотиб қўйган. Шу пайт булар келганидан хабар топган, ўша пайтда колхоз омборчиси бўлган Низом почча меҳмонларни етаклаб, ўз ҳовлисига олиб кетган ҳамда югуриб чиқиб новвойхонадан бир сават тўлдириб, иссиқ нон киритиб юборган. Онам раҳматлик учун бу жуда катта совға эди. Ахир у катта бўлгунча асосан печкада пишган нон еб юрган, қолаверса, узоқ йўл азобидан ўтган, оч-наҳор бўлган. Тандирда ёпилган нонни асосан хотиралардан эшитган, интиқ бўлиб қайнотаси ҳовлисига қадам босмоқчи бўлиб келганида, у ердан жой берилмаган аёл учун Низом поччанинг бу туҳфасининг баҳоси жуда улуғ эди.

Низом почча то вафот этгунча, дадам билан бир ака-укадек яқин бўлиб ўтди. Хадича аммам дадамга опалик, бизга эса бувилик вазифасини бирдай адо этди. Эсимда, у кишининг ёшлари бир жойга бориб қолган, астмалари бор, нафаслари қисар эди. Тошкентда Республика Президенти девонида масъул вазифада ишлаётган чоғим вилоятдан чақирилган ходим сифатида янги қурилган уйнинг еттинчи қаватидан менга жой берилди. Уйга ҳали тўла-тўкис кўчиб ҳам ўтмаганмиз. Бир кун эшик тақиллаб қолди. Уй янги қурилган бўлиб, ҳали лифт ҳам ишга туширилмаган эди. “Оббо, эрталаб еттинчи қаватга ким пиёда кўтарила олди экан”, деб эшикни очсам, Хадича аммам қизлари билан турибди. Уйга кириб, дуо-фотиҳадан кейин:

– Аммажон, мен сизни бориб кўришим керак эди, сиз касал одам шунча баландга кўтарилибсиз, – дедим.

– Жияним уй олибди, ўз кўзим билан кўрмасам, бир ҳурсанд бўлмасам, кўнглим ўрнига тушмайди, деб кела бердим, – дейди. Яна нима дейди денг? – уйда остона олдига боргунча ўпкам оғзимга тиқилиб кетарди. Уйингизнинг еттинчи қаватига чиққунча, фақат бир марта тўхтаб дам олдим. Сизни зиёрат қилай десам, Оллоҳ ўзи куч ато этди.