скачать книгу бесплатно
УМР КИТОБИ 3-жилд
ТОИР МАҲМУД
МАҲМУД ТОИР
УМР КИТОБИ
3-жилд
Шеърлар
Тўртликлар
Иккиликлар
Достонлар
ТОШКЕНТ-2022
Сўзбоши ўрнида
“ҲАҚНИ ТАНИБ ҲУР БЎЛАР ОДАМ…”
Ўзингиз яқиндан таниган-билган инсон ҳақида сўз айтиш қийин. Гўё у киши ҳақида ҳамма нарсани биладигандексиз, лекин таърифлай десангиз, қайси жиҳатини айтишни билмай, бехос тараддудланиб қоласиз. Агар кимдир мендан халқимизнинг ардоқли ижодкори, жонкуяр публицист, фаол жамоат арбоби, Ўзбекистон халқ шоири Маҳмуд Тоир ҳақида фикр сўраса, шундай ҳолатга тушиб қолишим табиий.
Маҳмуд акани бундан қирқ беш йил муқаддам илк бор телевизорда – “Қувноқлар ва зукколар” кўрсатувида кўрганман. Бу менинг шоир билан ғойибона танишувим эди. Ўша мусобақада Тошкент ва Фарғона вилоятлари ёшлари ўзаро беллашган, ҳамқишлоғимиз бўлган Маҳмуд Тоиров Тошкент вилояти жамоасининг билимдон ва ташаббускор сардори сифатида кўпчиликда яхши таассурот қолдирган эди.
Орадан бир мунча фурсат ўтиб, Тошкент давлат университетига, журналистика факультетига ўқишга кирдим ва Маҳмуд ака шу олийгоҳнинг филология факультети кечки бўлимида таҳсил олишини, айни пайтда “Ёш гвардия” (ҳозирги “Янги аср авлоди”) нашриётида ишлашини билиб олдим. Шундан сўнг у киши билан яқиндан танишиб, гоҳ Паркент, гоҳ Тошкентдаги турли адабий давраларда тез-тез кўришиб турадиган бўлдик.
Ярим асрлик вақт – бир одамнинг сурату сийратидаги эврилишлар учун етарли муддат. Бироқ йиллар шамоли Маҳмуд Тоирнинг қалби ва қиёфасига кўп-да ўзгариш киритгани, кирита олгани йўқ. Барчамиз билган Маҳмуд ака ўша-ўша жингалаксоч ва алпкелбат, ўша-ўша вазмин ва оқкўнгил, ўзлигини, сажиясини бус-бутун сақлаб, асраб-авайлаб келаётган инсон.
У киши отадан эрта етим қолиб, тўнғич ўғил сифатида рўзғор ташвишларини муштипар онаси билан бирга ўз елкасига олгани, ука-сингилларининг ҳаётда ўз йўлини топиб олиши, оила қуриб, уйли-жойли бўлиши учун қанчалар елиб-югурганини биламан. Бу ҳолат қайсидир маънода унинг эрта улғайишига, дунёга теранроқ нигоҳ билан қарашига сабаб бўлди.
Эҳтимол, мана шу машаққатлар, юракдаги дард унинг шоир сифатида камол топишига замин яратгандир. Ҳар нечук, у ўз эсдаликларида: “Болалигимнинг роҳатидан кўра, азоби кўп бўлган. Балки ана шу азобларнинг оғриқлари, отам раҳматли ўқиган ғазалларнинг оҳанглари мени шоир қилгандир”, деб бежиз ёзмаган.
Маҳмуд ака университетни тугатгач, Ўзбекистон радиосининг “Болалар ва ўсмирлар” редакциясига ишга кирди. Мен “Гулистон” журналида иш бошладим. Икки ёш ижодкор илк машқларимизни бир-биримизга кўрсатиб, ўзбек ва жаҳон адабиётидан ўқиган мумтоз асарларимиз ҳақида фикр алмашиб, ютуқларимиздан қувониб юрдик.
Барчамиз биламизки, аксарият қалам аҳли ўқишни тамомлаб, Тошкентда – катта имкониятлар шаҳрида қолишни афзал кўради. Шу маънода биз, ёр-дўстлари ҳам Маҳмуд аканинг пойтахтда томир отиб, палак ёйишига шубҳа қилмас эдик. Бироқ у ҳаёт тақозосига кўра бошқа йўлни танлади.
Кўп ўтмай, аниқроғи, 1984 йили ўзи суйиб-ардоқлаган, “она деса бир сўзидан уққан, кўксига гул чечагин тумор қилиб таққан ер”ига –“Ватан ичра бу чаман Ватаннинг парчасидир, Чотқол тоғ тизмалари қуёшнинг дарчасидир”, деганича жонажон Паркентига қайтиб, туман газетасида ишлай бошлади… Буни қарангки, мана, орадан қарийб қирқ йил ўтибди, ҳамон бу даргоҳ Маҳмуд ака учун қадрдон.
Бу фактни келтиришдан мурод шулки, бир жойда ўттиз-қирқ йиллаб муқим хизмат қилиш, камтарона лавозимнинг иссиқ-совуғига сабр-бардош бериб яшаш ҳаммага ҳам насиб этмайди. Айниқса, киши қўлидан катта ишлар келадиган моҳир қаламкаш, таниқли шоир бўлса, уни ўз жамоаси сафида кўришни истайдиган, яхши маош ва қулай шароит ваъда қиладиганлар атрофида албатта кўплаб топилади. Бинобарин, Маҳмуд Тоировга ҳам шу ўтган 38 йил ичида камида 38 та нуфузли жойдан иш таклиф этилганига шубҳа йўқ. Бироқ бу таклифлар ҳарчанд жозибадор, ҳарчанд истиқболли бўлмасин, у она қишлоғини, қадрдон “Паркент тонги” таҳририятини, ҳамкасблари ва шогирдларини ташлаб кетмади.
Аслида шоир зотига нима керак? Бир бурда ҳалол нон, ижод учун тинч жой, давоту қалам бўлса, бас-да. Тағин “шўх ирмоқларнинг товушию майсаларнинг тиллашиши, япроқларнинг сўйлашиши” керак. Чунки унинг бедор ва мутаассир қалби ғунчаларнинг гуллашидан илҳом, илдизларнинг табассумидан қувват олади.
Мени тошлар тинглашади, дили борга ўхшайди,
Еллар сочим силашади, қўли борга ўхшайди,
Аё дўстлар, майсаларнинг тили борга ўхшайди,
Мен дилимни хушлаб тургум, ирмоқлар куйлашганда,
Мен тилимни тишлаб тургум, япроқлар сўйлашганда.
Ижодий фаолиятини эрта бошлаган бўлса-да, Маҳмуд Тоир қирқ ёшларида шоир сифатида танилди. Гап шундаки, у адабиёт майдонига ҳам ўз табиатига хос босиқлик, катта бир ички тайёргарлик билан – “Менинг ҳам айтажак қўшиқларим бор”, деган чуқур ишонч билан кириб келди.
Ёзди, лекин ёзганларининг ҳаммасини ҳам эълон қилишга ошиқмади, арзон шуҳратга интилмади. Балки аввал кўп ва хўп ўқиб, ўрганиб, ҳаётий тажриба тўплашга, шоир бўлишдан олдин шоирлик фазилати ва масъулиятини қалбига сингдиришга (ахир, даъвоси мўл эрса-да, аъмолу атвори бундан минг чақирим узоқ бўлган назмбоз кимсалар қанча!) интилди.
Билмадим, эҳтимол бу оддий тасодифдир, ё Худонинг ўзи кўнглига солгандир, Маҳмуд Тоирнинг биринчи китоби юртимиз мустақилликка эришган 1991 йилда дунё юзини кўрди. Маҳмуд аканинг Ватан ҳақида жўшиб ёзиши, ёзганда ҳам қалб қўрини қўшиб ёзиши балки шундандир.
Шамолларнинг шокиласи дарахтларнинг бўйнидадир,
Тоғлар тошин дил изҳори ирмоқларнинг ўйнидадир.
Ошиқ булбул сир, хандаси ғунчаларнинг қўйнидадир,
Айтар сўзим сувратини, Момо ерим, ўзинг бердинг.
Майсаларинг шивирлашди, тизлар чўкдим, қулоқ бердим,
Билмай босиб чумолини, гуноҳимга сўроқ бердим.
Ватан не, деб сўрганларга бир кафтгина тупроқ бердим,
Менга Ватан сийратини, Момо ерим, ўзинг бердинг…
Мен ўтган асрнинг 90-йиллари аввалида Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида раҳматли шоиримиз Муҳаммад Юсуф билан бирга ишлар эдим. Бу ўринда нега айнан бу ажойиб инсонни эслаётганимнинг боиси бор, албатта.
Мен ҳар икки шоир ижоди билан яқиндан таниш бўлган хайрихоҳ мухлис сифатида Муҳаммад Юсуф ва Маҳмуд Тоирнинг ижодий услублари, ҳаётий ва бадиий қарашлари ҳам ўхшаш эканини пайқаган, шунинг учун уларни таништириб қўйишни истар эдим. Фурсати келиб, ниятимга етдим.
Ҳозир эслаб, кўнглим ёришади. Улар дўстлашиб, то Муҳаммад Юсуфнинг вафотига қадар, ўн йил давомида қалин оға-ини бўлиб, адабиёт йўлларида ҳамнафас бўлиб ижод қилдилар.
Бугун бу икки донгдор шоирнинг ҳам минглаб-миллионлаб мухлислари бор. Бу бежиз эмас, албатта. Улар оддий одамларнинг қалбини тўлқинлантирган, дилининг тўрида, тилининг учида турган гапларни топиб, содда ва халқона оҳангларда айта олганлари учун ҳам барчага севимли ва қадрлидир.
Қаранг, ўзбекнинг улуғ ўғлони Муҳаммад Юсуф мустабид тузум даврини, унинг бутун моҳиятини бир сўз билан қандай таъсирчан йўсинда тасвирлаган эди:
Гарчи бошин эггани йўқ эдик бизлар,
Экканидан теккани йўқ эдик бизлар.
Ватанида ватани йўқ эдик бизлар…
Соддагина, хоксоргина сўзлар, лекин улар замиридаги маънонинг теранлиги ҳар қандай одамни лол қолдиради. “Ватанида ватани йўқ эдик бизлар” – эл-юртимиз бошидан кечирган мудҳиш кунларнинг бундан ортиқ ҳаққоний таърифи бўладими!
Атоқли адабиётшунос олим ва мунаққид, раҳматли устозимиз Озод Шарафиддинов ўз вақтида Муҳаммад Юсуф ижоди ҳақида шундай фикрларни билдирган эди: “Унинг шеърлари бир қарашда жуда содда, жўн ёзилганга ўхшаб туюлади. Аммо унга ўхшатиб ёзиб кўринг-чи? Қўлингиздан келмайди! Унинг осон ёзиладиганга ўхшаб кўринган мисралари мухлисларини йиғлатади, кулдиради, ўз оғушига тортиб олади”.
Мен бу фикрларни ҳеч иккиланмасдан Маҳмуд Тоир ижодига нисбатан ҳам айтиш мумкин, деб ўйлайман. Чунки Маҳмуд Тоир ижоди ҳам халқимизнинг зоҳиран содда, ботинан чуқур тафаккур чашмасидан озиқланади, сув ичади ва ундан нозиктаъб шеърхонларни ҳам баҳраманд этади.
Кейинчалик Озод домла Маҳмуд Тоир шеърларига ҳам шундай ҳаққоний баҳо берди. Орадан йиллар ўтиб, Саид Аҳмад, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Иброҳим Ғафуров каби адабиёт дарғалари ҳам бу ҳақиқатни эътироф этиб, унинг асарлари ҳақида самимий ва холис фикрларини билдирдилар.
Шоирнинг бир нафасда ёзилгани равшан кўриниб турган мана бу қуйма сатрларига эътибор беринг. Уларда халқ достонларига хос поэтик тафаккур, элимизнинг қадим мақолларига, Маҳмуд Қошғарийнинг “Девон”ида зикр этилган халқчил ҳикматларга ҳамоҳанг теранлик, Лутфий, Отойи, Махтумқули сингари мумтоз шоирларимиз ижодига хос донишмандлик ва табиий равонлик акс этмаганми:
Шоирлари ухлаб ётса, элини ким уйғотар?..
***
Уйида бахти борлар ҳар ерда бахтиёрдир.
***
Нафс ғолиб келган жойда
Кўнгил кўзи кўр бўлур.
***
Майдонга тушган мард манглай қашимас.
***
Ўтган ишга домонгир бўлма,
Тўкилмасанг, шунчаки тўлма.
***
Тулпор тоққа чопиб чиқмас,
Балиқ гавҳар топиб чиқмас,
Қарич билан қадамлама,
Сохта кўз ёш қалқиб чиқмас.
***
Сиз ойга осилманг, нарвонингиз йўқ,
Қуёшга қўл чўзманг, давронингиз йўқ.
Юлдузлар узоқда, етмайсиз, аниқ,
Чунки қалбингизда осмонингиз йўқ,
***
Тўлқин-тўлқин дарёлар,
Тўлқинида оҳим бор.
Ўртамизда риёлар,
Менинг не гуноҳим бор?
***
Қошларингда камон, ёй кўрдим,
Ёноғингда ёнар ой кўрдим,
Мен ўзимни бир гадой кўрдим,
Бир бўса бер кулгуларингдан.
***
Отанг обрўсига кўксингни кериб,
Юрсанг ҳар юлдузни бенарвон уриб,
Ногоҳ қоқилсангу кетмасанг туриб,
Марднинг боласиман, деганинг бекор.
***
Ҳар дарёнинг боши бор,
Ҳар кўзнинг ўз ёши бор,
Ҳам табибман, ҳам бемор,
Мендан мени сўрама.
Албатта, шоир ижодининг гултожи бўлган бундай гўзал мисраларни яна кўплаб келтириш мумкин.
Шу маънода, Ўзбекистон Қаҳрамони, халқ шоири Абдулла Орипов: “Маҳмуд Тоир шеърларида жилғалар рақсга тушиб, тошлар қўшиқ айтади”, деганида юз бора ҳақ эди. Чиндан ҳам, шоир ижодига хос инжа хусусиятлардан бири ҳам шу: унинг асарларида гиёҳлар, тоғу тошлар, жилғаю ирмоқлар китобхон кўз ўнгида табиатнинг тил-забонсиз, жонсиз унсурлари эмас, балки тирик мавжудотлар, жонли образлар сифатида намоён бўлади.
Ярим асрдан зиёд давом этган қизғин ва самарали ижодий фаолияти мобайнида шоир “Огоҳ бўл, дунё!”, “Янги Тошкентнома”, “Ошиқ оҳи”, “Оқиб кетган армонлар”, “Отамнинг ўкинчи” каби салмоқли достонлар, туркум сафарномалар яратди. Бу асарлар жамоатчилик томонидан ўзига хос адабий воқеалар сифатида эътироф этилди.
Маҳмуд Тоир ўзбек замонавий қўшиқчилик санъати ривожига ҳам муҳим ҳисса қўшаётган шоирларимиздан. Аслида, у бирор мисрани атай қўшиқ бўлсин деб ёзмайди, балки шеърлари ўз куйи, ўз оҳанги билан дунёга келади. Чуқур мазмуни, ёрқин услуби боис, улар ҳофизлар ўртасида талаш бўлади. Бугун машҳур хонандалар томонидан куйланаётган ўнлаб шеърлари миллионлаб санъат мухлислари қалбидан муносиб жой олган, десак адашмаймиз.
Маҳмуд ака пойтахтдан ташқарида яшаб ҳам жамият ижтимоий ҳаётининг қайноқ нуқталарида кўзга кўринган намоянда бўлиш, “Ўзбекистон халқ шоири” деган юксак рутбага эришиш мумкинлигини исботлаган ижодкорлардан биридир.
У ўтган давр мобайнида моҳир публицист сифатида ҳам шаклланиб, кўплаб мухлисларига эга бўлди. Қалби, фикри уйғоқ адиб бугунги кунда ҳам муҳим ва долзарб мавзудаги чиқишлари билан марказий газета ва журналларда, маънавий-маърифий анжуманларда мунтазам иштирок этиб келаётгани барчамиз учун ўрнакдир.
Яхши шоир, яхши инсон бўлиш мумкиндир, лекин ўзи туғилиб ўсган, севиб-ардоқлаган юртида ўзига хос адабий мактаб яратиш камдан-кам шахсларга насиб этади. Маҳмуд ака нафақат Паркент, балки Тошкент вилояти миқёсида ҳам ана шундай адабий муҳит яратишга эришган бахтли адиблар сирасига киради. У шарқона одоб билан ўзидан ёши улуғ барча адибларни устоз деб билгани ҳолда, ўзи ҳам қанчадан-қанча ёшларни тарбиялаб, уларга чин дилдан устозлик қилиб келмоқда.
Айни пайтда Ёзувчилар уюшмасининг ҳудудий бўлимлари орасида энг кўп аъзога эга бўлган Тошкент вилояти бўлими раҳбари, “Адабиёт зиёси” газетасининг муҳаррири сифатида у кекса адибларни эъзозлаш, ижод аҳлини янги режаларга руҳлантириш, ёшларга тўғри йўл кўрсатиш сингари муҳим вазифаларни сидқидилдан адо этиб келмоқда.
