скачать книгу бесплатно
ОМОНЛИК ТИЛАЙЛИК 2-жилд
ТОИР МАҲМУД
МАҲМУД ТОИР
ОМОНЛИК ТИЛАЙЛИК
2-жилд
Шеърлар
достонлар
ТОШКЕНТ-2022
Сўзбоши ўрнида
ЯХШИЛИК САДОЛАРИ
Насрий асар ёзиб юрган адибнинг таниқли шоирнинг янги китобига сўз ёзиши осонмас. Ёш шоирнинг биринчи китобига сўзбоши ёзиш анча осон, қисқача таништириб, сўнг оқ йўл тилайсан, ижодкорнинг руҳини кўтарасан. Мақтов пилигини сал кўтариб қўйсанг, шодликдан осмонларда учиб юради. Кўп китоблари нашр этилган, ҳикматларга бой шеърлари қўшиқ қилиб куйланаётган, мақтовларни, олқишларни хуш кўрмайдиган Халқ шоирини нима деб мақташ мумкин. Оёғи Ердан узилиб осмонларда учишни истамайдиган шоирни қандай қилиб ҳаволатиш мумкин?
Йўқ, бу каминанинг қўлидан келмайди. Шунинг учун янги китобни мақтамайман, балки ундан олган таассуротларимни рўйи-рост, оширмасдан, тоширмасдан, ерга ҳам урмасдан холис баён қиламан.
Маҳмуд Тоирнинг назм мулкига кириб келиши, шеърхонлар қалбидан жой олиши бошқа шоирларнинг йўлидан сал ўзгачароқ бўлган.
«Шарқ юлдузи» журналида ишлаб юрган кезларим эди. Маҳмуджон келиб, бир оз гаплашиб ўтирдик. Кейин: «Бир-иккита шеър машқ қилувдим, ўқиб берсам майлими?» деди. Маҳмуджонни нашриётда ишлашини билардим, бир-икки кўришган эдик, лекин шеър ёзиши каминага номаълум эди. Ўқиган шеърларини эшитиб, таъсирландим: биринчидан, ниҳоятда равон, алоҳида илҳом билан ўқиди. Айрим шоирларимиз гўзал шеърлар ёзадилар, аммо гўзал тарзда ўқиб бера олмайдилар, натижада шеърнинг сеҳри эшитувчи қалбига етиб бормайди. Диққатимни тортган иккинчи сабаб: услуб бошқача, аниқроғи, шеъритимиз учун унут бўлиб бораётган халқона, самимий услуб эди. Мен Аҳмад Яссавий, Сўфи Оллоҳёр, Махтумқули ва ниҳоят халқ достонлари руҳини сезгандай бўлдим. Маяковскийчасига бақириқ-чақириқ шеърият авж олаётган, сиёсий фаоллик, «ижтимоий дард» байроғини баланд кўтариб, партия берган чўлоқ отда назм бўстони топталаётган пайтда қалбни уйғотишга даъват қилувчи шеърларнинг ёзилиши чанг босиб ётган табиатга ёмғир ёққандаги шукуҳни берар эди. Мен шоир журналимизнинг назм бўлимидан рад жавоб олган шекилли деган фикрда: «Шеърларингиз катта шоирларга ёқмадими?» деб сўрадим. «Уларга кўрсатмадим, фақат сизга ўқиб бердим», деди шоир. «Бошқа жойларда чиққанми?» деб сўраб, «Йўқ», деган жавоб олдим. «Нега? Шеърларингиз яхши-ку? Тенгдошларингиздан ҳеч кам ерингиз йўқ», дедим. «Йўқ, ҳали маромига етмаган, кўп ишлашим керак, ҳозир устоз Озод ака илмий ишга даъват қиляптилар. Агар киришиб кетсам, шеър четда қолиши мумкин…»
Орадан қанчадир вақт ўтиб, эшитсам Маҳмуджон Тошкентдаги ишларини ташлаб, Паркентга оналари ҳузурига қайтиб кетибдилар. Район газетасида ишлаб юрганларида тез-тез учрашиб турардик. Мен: «Ижодни ташлаб, газетачиликка бутунлай ўтиб кетибдилар-да», деб ўйладим. Ўн йилнинг нари-берисида шу фикрда юрдим. Бир куни радиода маъноси чуқур бир қўшиқни эшитиб, таъсирландим. Қўшиқ сўнгидаги сатрдаги муаллифни англатувчи «Маҳмуд» исмига диққат қилдим. «Ким экан?» деб суриштирдим. Очиғини айтсам, бу қўшиқ муаллифи ўзим билган Маҳмуджон, шоир Маҳмуд Тоир эканини ўйлаб ҳам кўрмаган эдим. Билгач, жуда қувондим. У шеърни ташлаб, журналистикага ўтиб кетмаган экан. Ўзлари айтгандай кўп ишлаб, назм гулшанига қадам босиб кирмасдан илгари ҳар томонлама ўзларини тайёрлаган эканлар. Шунданми шоирнинг бу гулшандаги қадами қутлуғ бўлди, дадил бўлди. Эмаклаб юрмади, қоқилмади, суркалмади.
Ана ўша қўшиқни эшитганимдан бери, Маҳмуд Тоирнинг ижодий парвозини мароқ билан кузатаман.
Шу кунга қадар шоирнинг нашр этилган китобларини ўқир эдим, энди нашрга тайёрланган қўлёзма ҳолатида танишишга тўғри келди. Таъбир жоиз бўлса, янги китобни биринчи бўлиб ўқиш, шоирни янги муваффақият билан биринчи бўлиб табриклаш бахти каминага насиб этди, шукр!
Муҳаррир кўзи билан ўқишни «қилични яланғочлаб» ўқишга ўхшатадилар. Шунга кўра, мен ҳам «қилични яланғочлаб», «Бу китобга тартиб беришдан Маҳмуджоннинг мақсади нима экан?» деган саволга жавоб топиш учун дастлабки сатрларни ўқий бошладим. Дастлабки шеърлариёқ мени шундай сеҳрлаб олдики, қўлимда «қилич» борлигини унутдим. «Тўртликлар»ни ўқишга ўтганимда қилични қинига солиб қўя қолдим. Қилич ўрнига қўлимга табрик гулдастасини олдим. Бу гапларим ортиқча олқиш эмас, фикримни исботлашга уриниб кўраман:
Китобга тартиб беришдан мақсадини очишдан олдин билайлик: у дунёга яхшиликка келган бу дунёга! Аслида бу гапни ҳар бир одам айтиши мумкин. Аслида ҳар бир одам дунёда яхшилик қилиши керак. Аммо гап айтиш осон, яхшилик билан умр кечириш қийин эканини ҳамма билади.
Ўйламангки оламга бахшиликка келганман,
Ниятларим аввали яхшиликка келганман.
Шоир назарда тутган яхшилик нимадан иборат?
Навоий навосидан туғёнларга тўлганман,
Шеъримда шарбат тутиб, яхшиликка келганман.
Шоир «атиргул армонини тикан туғида тутар» замонда, «шайтонфеъл ёлғонини сохта йиғида тутган» даврда, «тақдир отган тошига кўп бор тикка» келган. Лекин чекинмаган, йўлидаги «янтоқдек ёмонликни» юлган. Чунки бу шоирга: «Кўз берган ҳам Ўзинг Аллоҳ! Сўз берган ҳам Ўзинг Аллоҳ!»
Шоир бу савоб йўлни тасодифан танламаган. Раҳматли отаси деганки:
Деразадан тушган нурда, ўғлим, менинг кўзим бор,
Элга қилган савобингда билки, ёруғ юзим бор,
Гар ғафлатдан йироқ эрсанг, вужудингда ўзим бор,
Болам, отам ўлган дема, мен ўзингда яшайман.
Ким ортингдан дуо қилса, мен изингда яшайман…
Бу сатрлардан таъсирланиб, қайта-қайта ўқидим. Худди менинг отам менга гапираётгандай бўлдилар.
Муҳтарам китобхон, сизга ҳам шундай таъсир этганига ишонаман. Фақат отаси вафот этганлар эмас (Аллоҳ мағфират этсин), оталари ҳаёт (Аллоҳга шукр) одамлар ҳам таъсирлангандирлар. Оддий ҳақиқат: ким сизнинг каттами ё кичикми яхшилигингиз учун «Отангга раҳмат, онангга раҳмат!» дедими, демак, уларнинг аъмол номаларига кўп-кўп савоб ёзилди. «Падарингга лаънат!» дейишдан Аллоҳнинг Ўзи асрасин. Мен бу беш сатрни кўчириб, кўпайтириб, отаси ёки онаси ёки иккови вафот этган танишларимга, айниқса ёшроқ танишларимга бердим ва дедимки: «Бу сатрларни уйингиздаги кўринарли ерга осиб қўйинг ва ҳар куни ўқиб туринг, шунда тўғри йўлдан адашмайсиз».
«Отам (ёки онам) ўлган» деганлар янглишадилар. Улар биздан фақат жисман ажралганлар, вақтинча ажралганлар, иншааллоҳ, улар билан жаннатда юз кўришмоқ орзусида яшаймиз. Демак, ота ва оналаримиз тирик, шоир буни исбот этади:
Дилинг, тилинг бир бўлса, гар мен сўзингда яшайман,
Ҳалол бўлса топган нонинг мен тузингда яшайман…
Бақиришни хуш кўрувчи шоирларга халқона оҳанглар ёқмайди. Улар Яссавийни, Румийни, ҳатто Навоийни ўқимайдилар, руҳланмайдилар. Начора, шу усул уларга маъқул экан, бақираверсинлар, лекин гап шундаки, бақириқларни тўзон учириб кетади. Бақироқ сатрлар халқ қалбига сингмайди. Шеър бўғизда эмас, қалбда туғилади. Қалбдан чиққан сатрлар оҳиста айтилади ва ундаги ҳикмат ўзга қалбга оҳистагина кўчиб, ўрнашиб олади. Бу қалбни яшнатади, янгратади.
Маҳмуд, шеърда сўз айтмоқнинг шарти бор:
Ҳар яхши байт умринг учун сеп бўлар.
Ҳамма билади: ота ва она қизи учун сеп йиғади: «Қизингни бешикка сол, сепини сандиққа сол». Ҳеч бир келин янги уйига сепсиз келмайди. Яна бир ҳақиқат: ҳар бир келиннинг сепи ҳар хил бўлади. Яна бир ҳақиқат: энг қимматбаҳо сеп ҳам эскиради, оқибат ташлаб юборилади. Моддий сепнинг тақдири шунақа. Қизига қимматбаҳо сеп тўплаган ота ва она бундан ўзи фахрланади, ўзи мақтанади, уни ҳеч ким мақтамайди. Кўнгил учун «Яхши» ёки «Зўр» деб қўйиши мумкин. Сандиқда тўпланган сеп – қадрсиз. Лекин маънавий сеп ҳам бор. Матоларни сандиққа солаётган ота ва она қизининг онгига чиройли ахлоқ ва одобни сингдириши керак. Одамлар одоб сепини, ҳаё сепини, ғайрат сепини, вафо сепини… мақташади, мақтайвериб-мақтайвериб чарчашмайди. Бундай мақтовлар оддий сўзлар гулдастаси эмас, дуо кўринишида бўлади ва ота-онага савоб ёзилаверилади. Яна бир ҳақиқат: маънавий оламни бойитувчи сеп фақат қизлар учун эмас, йигитлар учун ҳам зарур.Шеърда ана шундай сеп назарда тутиляпти. Ундан икки маъно уқиш мумкин: ёзилажак ҳар бир байт ҳикматга эга бўлсин, ўқиганга бир кучли бир ҳикматли маъно берсин. У ўзининг «маънавий сепини» шу байт туфайли бойита олсин. Иккинчи маъно: шоир шеъриятдаги хайрли хизмати билан ўзининг охирати учун ҳам сеп йиғишни мақсад қилган. Мавлоно Румий ўлимни никоҳ кечасига ўхшатганлар. Яъни, никоҳдан кейин янги ҳаёт бошланади. Маънавий сеп ана шунда асқотади.
Илкингдан узмасанг покликни Маҳмуд,
Кўзларга тик қараб сўйлатар ҳаёт.
Исломий руҳдаги шеъриятда ҳозир қўполроқ таъбир билан айтсам, «яланғочлик» кўзга ташланади. Бу услубда ҳаваскор ҳам, қалами ўткирлашиб бораётган шоир ҳам ёзяпти. Айрим шоирлар эса ислом илмидан, руҳидан бегона бўлганлари ҳолда ўқувчи меҳрини ўзларига жалб қилиш муддаосида сатрларига бир-икки исломий атама ва ибораларни сингдиришга уриняпти, оқибатда хатоликларга ҳам йўл қўйяпти. Бадиий адабиётни синчковлик билан кузатиб борган шайхур-раис Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф бу ҳақда ачиниб гапириб турардилар.
Маҳмуд Тоирнинг бу китобга жамланган шеърларида Аллоҳнинг номи ҳадеб зикр этилаверилмайди. Унда шоир ўқувчини «Қандай қилсак, Аллоҳ рози бўладиган даражада яшаймиз, Аллоҳ бандаларида қандай фазилатларни кўришни истайди, қайсиларидан норози бўлади?» каби саволарга биргаликда жавоб топишга ундайди.
Шеърга сиёҳ бўлди бу кўнгил қони,
Шу қалам учинда кўнгилнинг жони.
Такрор айтса дилни эзгайдир тавба,
Балки эрта келмас, бу кун имкони.
Энди бу байтларга эътибор берайлик:
Қора ранг оламга кўмирдан қолган,
Ё кўмир бу рангни одамдан олган.
***
Иғвонинг қозонин қайнатиб толдинг,
Ўзинг ҳам қозоннинг рангида қолдинг.
***
Тилда тилагингга хуш ният ҳамроҳ,
Нечун сенга дилда шайтонинг паноҳ?
Суҳбатларимизнинг бирида Маҳмуджон Қуръони Каримнинг Ёсин сурасидаги шоирликка таалуқли оятдан сўз очдилар. Турли давраларда Ислом динининг санъатга, хусусан, шеъриятга муносабати ҳақида мулоҳазалар билдирилиб турилади. Даврада илмлилар бўлмаса, баъзан билими камроқ одамларнинг «фатвоси» билан «Бу билан шуғулланмоқлик ҳаром, буниси мумкин» деган хато хулосаларга ҳам келинади. Бундай масалаларда бағоят эҳтиёт бўлиш керак. Қайсидир даврада мен Ёсин сурасидаги оятни тилга олиб, «Шеър ёзиш таъқиқланади», деган фикрдан ажабланган эдим. Ояти кариманинг маъноси таржимасида бундай дейилган: «(Муҳаммадга) шеър таълим бермадик ва унга (шоирлик) мумкин ҳам эмас. У (ваҳий) фақат зикр (эслатма) ва аниқ Қуръондир». Шу ояти карима иккинчи таржимон қаламида бу тарзда келтирилади: «(Эй кофирлар, Муҳаммад (алайҳиссалом)ни шоир деманглар!) Биз унга шеърни таълим берганимиз йўқ ва унга шоирлик лойиқ эмас. Балки у ошкора (очиқ-ойдин) Қуръондирки, унда панду насиҳатлар бордир». Яна бир таржима бу тарзда: «Биз (Муҳаммад алайҳиссаломга) шеър ўргатмадик ва (шоирлик) унинг учун дуруст эмасдир».
Учала таржимада ҳам Аллоҳ Ўз расулига шеър ўргатмаганини зикр этяпти. Гап шундаки, Қуръон Карим нозил бўлаётган даврни араблар «Шоирлар замони», деб аташган. одамлар Каъбанинг деворларига шеърларнинг энг яхши намуналарини илиб кетишар экан. Аллоҳ пайғамбарининг ана шундай шоирлардан эмаслигини билдиряпти. Шайх Алоуддин Мансурнинг бу борадаги изоҳларида тўғри тушунча мавжуд: «Зотан, Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳ таоло томонидан юборилган Пайғамбар эканлар, демак, фақат ва фақат рост сўзламоқлари лозим. Шеърият эса ўз кўтаринкилиги, муболағалари билан (яъни ўз табиати билан тўла маънодаги) ростгўйликни кўтара олмайди. Билъакс, шоирларнинг эътирофларича ҳам шеърнинг энг ширини энг ёлғонидир. Бинобарин, ўз умматларига бир умр амал қилиб ўтишадиган дин арконларини ўргатадиган ва ғайб олами, Охират диёри ҳақида хабар берадиган Пайғамбар шоир бўлиши дуруст эмасдир».
Қуръони Каримнинг Шуаро сурасида ҳам бу мавзу зикр этилган: «(Эй Муҳаммад алайҳиссалом, айтинг): «Мен сизларга жинлар кимларга тушиши ҳақида хабар берайми? Улар барча гуноҳга ботган товламачиларга тушиб; эшитиб олганларини уларга ташларлар. Уларнинг (жинларнинг) кўплари ёлғончидирлар. Шоирларга йўлдан озганлар эргашур. Уларнинг (сўз водийларидан) ҳар водийда дайдишларини (яъни ўзгаларга ёқиб қолган энг тубан кимса ё нарсаларни ҳам кўкка кўтариб, ёқтирмаганларини тупроққа қоришларини) ва ўзлари қилмайдиган нарсаларни айтишларини кўрмадингизми?» Мазкур оятлар шайх Алоуддин Мансур томонидан бундай изоҳланади: «Бу оятлар барча замонлардаги Аллоҳдан қўрқмайдиган, устларидаги ҳокимият – сиёсат ўзгариши билан ёзаётган мавзулари, қаҳрамонлари ҳам ўзгариб кетаверадиган, ўзгаларга тўғрилик, эзгулик ҳақида лоф уриб, ўзлари нопок йўллардан юрадиган маддоҳ қаламкашлар ва ўзларининг бор илҳом ва истеъдодларини маъшуқаларининг таъриф-тавсифларига сарф қиладиган назмбозлар ҳақидадир.
Лекин иймонли, эзгу амаллар қиладиган ва доим Аллоҳни ёдда тутадиган шоирлар бундан мустасно эканлиги тўғрисида қуйидаги ояти каримада айтиб ўтилади: «Магар иймон келтирган ва яхши амаллар қилган ҳамда доим Аллоҳни ёдда тутган ва (илгари) мазлум бўлганларидан кейин (Ислом зафар топгач), ғолиб бўлган кишилар (яъни, шоирлар йўлдан оздиргучи эмаслар). Золим кимсалар эса яқинда қандай оқибатга қараб кетаётганларини билиб қолурлар». Яна бу хусусда Пайғамбар алайҳиссаломдан ҳам кўп ҳадислар ривоят қилинган. Шулардан бири мана бу ҳадисдир. Саҳобалардан бўлган бир шоир келиб, Пайғамбар алайҳиссаломга, Аллоҳ таоло шоирлар ҳақида айтган бу сўзлардан кейин бизларнинг ҳолимиз не кечади, деганларида Ҳазрат шундай жавоб берганлар: «Мўмин киши ҳам тиғи билан, ҳам тили (яъни қалами) билан Аллоҳ йўлида жиҳод қилур. Яратган Эгамнинг номига қасамки, сизлар отадиган ўқнинг тиғи ўткирроқдир».
Улуғ устозлар шеъриятининг минг йиллардан бери яшаб келаётгани айнан ўша ўқнинг ўткирлигида. Айтилаётган сўзнинг тўғрилигида, ниятнинг поклигида. Маҳмуд Тоир шу йўлни танлаб янглишмаганлар:
Яхшининг номидан раҳмат ёғилар,
Оқилнинг комидан ҳикмат ёғилар,
Қаролик ҳам қондан ўтса ёмондир,
Жоҳил жилмайса ҳам зулмат ёғилар.
Дунёда йиғламаган одам йўқ. Чақалоқ дунёга келиши билан йиғлайди. Қанчадир йиллар яшаб, ранжиса ҳам йиғлайди, қувонса ҳам йиғлайди, қўрқса ҳам йиғлайверади… Кераксиз йиғилар жуда кўп. Кераклиси –муножотдаги йиғи, қалб йиғиси. Шоир ижодида шунга эътиборни қаратади:
Шунчаки йиғламоқ аёлга одат,
Шунчаки йиғламоқ бермас саодат.
Шунчаки йиғлаган эркак зотига,
Ҳатто аёллар ҳам қилолмас тоқат.
Негаки, бу ёлғон йиғи, Аллоҳга яқинлаштирадиган кўнгил йиғиси эмас, бўғиз ва кўз йиғиси.
Йиғлашни билмаган кулиб ёлчитмас,
Зоғ қаҳри булбулни тиғсиз сўйибди.
***
Кўнглинг шабнам каби бўлса бокира,
Булбул юзин чаяр кўзинг ёшига.
***
Ёлғиз Аллоҳ кўргайдир дийдамдаги ёшимни…
Шоир мудроқ дилларни уйғотмоқ истайди: «Биз юрган йўлларда журъат уйғонсин», деб хитоб қилади. «Авлодини ўйлаган, бешикларин бўш тутмас», дейди.
«Юлдузларнинг кўзидан то тонгга қадар нур терган» шоир ўз боғидан «узмак бўлиб бир ғунчага қўл урса», «оҳлар уриб бол ари йиғлаб турибди». Нақадар нафис манзара.
Шеър ичра топишмоқ қидирганим йўқ,
Кўнглимнинг тубини сидирганим йўқ,
Балки билганимни билдирганим йўқ,
Билганимдан билмаганим кўп экан.
Шоирнинг шу камтарлиги ўзига илҳом, шеърларига бой мазмун беради. Яна: «Маҳмуд ҳам бир шоир, лек Чўлпон эмас», дейди. Бу сўзда икки маъно бор: Ҳали Абдулҳамид Чўлпон даражасида эмасман ва бунга даъво ҳам қилмайман, демоқчи ва яна ҳозир мақтанчоқ шоирлар (айниқса ёшлар орасида учраб туради) «назм осмонининг юлдузиман», деб юрган кезларда Маҳмуд Тоир ўзини осмон юлдузи эмас, элга холис хизмат қилаётган камтарин бир шоир сифатида танитмоқчи. Чунки у билади: «Гарчи бошинг осмон, оёғинг ерда, Сендан аввалгилар пойингда, гўрда». Ҳар бир одам, касби коридан қатъи назар, бу ҳақиқатни унутмагани маъқул: кибр майдонида от сурганларнинг қанчаси лаҳадда қандай ҳолатда ётибди экан?
Кўргин Маҳмуд, оқиллар кўп сендан кўра,
Вале, не тонг, жоҳиллар кўп сендан кўра,
Улуғликнинг увоғини Ҳақдан сўра,
Ботмон дема, ризқинг қийса, бир дона йўқ,
Бир дона йўқ, агар сенда шукрона йўқ.
***
Қалдирғочни қутла айвонингдаги,
Гардни тўтиё қил чопонингдаги,
Маҳмуд, нурни асра виждонингдаги,
Бу шеърни сўз излаб ёзмадим атай,
Гоҳи-гоҳи мен сўзга сиғмасам нетай?
***
Тирноқ тирнаш учун қўлингда эмас,
Белбоғ безак учун белингда эмас,
Агарки, юрт ишқи дилингда эмас,
