Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр

Шунысы комачаулый: 1917 ел вакыйгаларыннан соңгы чор турындагы документлар, җиде пичәт белән пичәтләнеп, аерым фондта сакланалар, махсус рөхсәтең булмаса, кулга бирелмиләр икән… Татарстанда сәнәкчеләр кузгалышы, 1921 елгы ачлык, колхозлашу еллары, кулакларны сөрү, 1937 ел афәтләре, мәчет манараларын кисү турында материал табу кыен…

– Колхозлашу чорын гына алыйк, – дип сөйли тарих укытучысы, мавыгып китеп. – Ул елларда күпме хата, күпме фаҗига булган… Колхоз рәисләрен дә зыялылар арасыннан түгел, ярлы-ябагай арасыннан куеп караганнар. Бездә менә кулакларның, ә гадәттә урта хәлле тырыш крестьяннарның, җиргә нык басып торган чын хуҗаларның малын тартып алуда һәм үзләрен авылдан сөрүдә актив катнашкан Таҗетдин исемле батрак бер ел чамасы рәис була. Ул үзе яңалифчә кул да куя белмәгән һәм, әлбәттә, авыл кадәр авылны идарә итә алмаган. Ниһаять, Таҗетдинне алып ташлыйлар. Аннары Таҗетдин абзый байтак еллар кыр каравылчысы булып эшли, яшел борчактан авыз итәргә йә киндер орлыгы уып ашарга барган берничә буын малайларның кан дошманына әйләнә. Үлеме дә шул киндердән булган, имеш. Бер эссе көнне, атын тышаулап куеп, киндер арасына кереп йоклаган да шуннан уянмаган. Җир зәхмәте кагылганмы, әллә киндер наркотигының исеннән исергәнме – белүче юк. Себер киткән сабыйлар каргышы төште дип тә уйлаганнар.

Мин боларны шуңа сөйлим, – дип, утырган җиреннән кузгала Маликов, ләкин сүзен һаман бетерә алмый. – Бездә җитәкчеләр билгеләү сәясәте бик тә үзенчәлекле… Таҗетдин абзыйлар белән авызлары пешкәч, рәисләрне һәм райком секретарьларын читтән китереп куя башлыйлар. Теге… урысларның тәртип урнаштырырга варяг кенәзләрен чакырып китергәннәре төсле. Имеш, шулай булганда халык буйсына… Дөрес түгел! Халык тешен кысып түзә генә! Килмешәк кешегә синең җир-суың изге була алмый, ул үзенең биредә вакытлыча гына икәнен яхшы белә. Әнә күрегез теге китек тауны! Таза ат сырты шикелле йомры тау иде заманында. Дуңгыз фермасы салганда, бульдозер белән казытып, тауны ишеп, таш чыгардылар аннан. Читтән килгән рәискә: «Тавыбызның яме китә бит, башка җирдән чыгарыйк», – дип карадык. Кул гына селтәде! Хәер, читтән килгәннәрнең дә төрлесе булган булуын…

Улы Фәрит малларны торгызгалап йөргән арада, Маликов, Азатка якынрак килеп, туп-туры мондый сорау бирә:

– Сез, иптәш Сәйдәшев, Атнада утызынчы елларда райкомда эшләгән Сәйдәшевнең… кардәше түгелме? Әйтергә яраса инде?

– Ник ярамасын?! Мин Нәҗип Сәйдәшевнең улы булам. Гаҗәп… Сәйдәшевне монда хәтерлиләрмени әле?

– Өлкәннәр хәтерли. Ә мин үзем Сәйдәшев фамилиясенә райком архивында казынган чакта юлыккан идем. Беләсезме, утызынчы еллар уртасында дингә каршы көрәш белән мавыккан атеистлар, ул вакытта алар алласызлар дип аталган әле, таш мәчет манарасына чаң куйдырганнар. Менә шул чаңны төшертүче сезнең әткәгез булган бит. Һәрхәлдә, халык шулай дип истә калдырган.

– Рәхмәт… – ди шунда Азат Сәйдәшев. Бу минутларда ул үзен шушы сүзчән укытучыга рәхмәтле итеп, чыннан да, туган туфрагына, кардәшләре арасына әйләнеп кайткан кеше итеп тоя…

Ахырда Азат, Атна авылында кунарга ниятләве турында әйтеп, монда кемдә төн үткәрергә мөмкин икәнлеген белешә.

– Фатир эзләп интекмәссез, – ди аңа укытучы Маликов. – Базар урамында кем дә кертер… Иң иркен өй сөзгәк сыерлы Шәриповларныкы… Калай белән япкан шатрун түбәле, балконлы йорт булыр. Кайчандыр икенче гильдияле сәүдәгәр Үтәмишевнеке булган ихата. Капкалары тимердән, гаражлары бар. Чәй дә эчсәгез, берәр яртылык бирерсез – бездә, кем әйтмешли, таксасы шундый. Әгәр андый-мондый кыенлык килеп чыкса, кичен мәктәпнең уң ягындагы йортка рәхим итегез – мин шунда торам.

– Рәхмәт. Бер атна-ун көннән конверт көтегез.

– Хат та языгыз, иптәш Сәйдәшев. Мин көтәрмен, якташ!

Көтү тау ягына менеп китә.

* * *

Азат икенче көнне төш вакытларында кайтып керде. Иңенә аскан кырык кесәле сумкасыннан башка ул бер кулына зур гына озынча төргәк тә күтәргән иде. Аның яшьләрчә җиңел, очынкы йөрешен һәм яшькелт күзләренең иртәнге чык шикелле елтыравын күргәч, мин иркен сулап җибәрдем, чөнки күңелемне кичәдән бирле нидер тырнап, борчып торган иде.

Ул, үзенең юлда күргән маҗаралары һәм яңа танышлары турында сөйләгәнче үк, сары төстәге калын, кыштырдавык кәгазен сүтеп, төргәген ачып күрсәтте.

– «Густав Беккер» сәгате, – диде Азат мәгънәле итеп.

Әйе, чыннан да, өстәлемдә Сәйдәшевләрнең әйтерсең лә теге дөньядан әйләнеп кайткан зур сәгате ята иде: чебен пычратып бетергән тузанлы пыяласы аша да аның җиз теле һәм циферблатының коршавы ялтырый, ә калын пыяланың кыйгачлап эшкәрткән кырыйларында салават күпере төсләре уйнаклый.

– Каян? Ничек?

Шунда миңа Азат барысын да бәйнә-бәйнә сөйләп бирде.

Атна авылында ул төн кунарга Шәрипов дигән кешеләрдә туктый. Теге афәтле елларның сентябрь төнендә кинәт юкка чыккан Сәйдәшевләрнең сәгатен үзләре куйган арзан гына бәягә сатып алган талымсыз түрәгә Шәрипов кардәш тиешле икән. Сәгать аңар ничек күчкәндер, монысын Азат сорашып тормаган, ләкин фатир хуҗасының ифрат әрсез, комсыз булуына карап, ул да сәгатькә артык акча чыгармагандыр дип уйлый.

Сәгать төрле очраклы кунаклар өчен дип тоткан бер тәрәзәле почмак бүлмәдә эленеп тора һәм күптәннән йөрмәгәнгә охшый, чөнки эленеше үк туры түгел – ул үле бер декорация генә булып калган. Кем белә, бәлки, аның бу йорттагы хәрәм тереклек мизгелләрен саныйсы килмидер?

Электричкага ашыкканга, Азат иртән бик иртә тора. Хуҗалар да инде күптән көнне башлап җибәргән, ишле мал-туарларын карап көтүгә озаткан булалар.

Азатны чәйгә дәшәләр. Сәгать турында сүзне Азат шунда кузгата:

– Үзем йоклаган бүлмәдәге сәгать кызыксындырды мине… Ул күптән йөрмиме?

– Байтактан… Ун ел гына бардыр санап карасаң, – ди хуҗа һәм түшенә тамган вареньены калак очы белән кырып алып каба. – Ә нигә? Сәгать мастеры түгелсездер бит? Әгәр…

– Түгел. Әмма берәр иске сәгать күрсәм, гомер агышын тоя башлыйм… Шундый бер сәгать булдырасым килә.

– Алай диген… Хуш, мондый сәгать күпме тора, сезнеңчә? Сәгате борынгы бит, ә? Мимечнеке, ялгышмасам. Әгәренки бәясен килешә алсак?.. Үзем дә, әллә мәйтәм, музейга илтеп сатаргамы дип уйлап куйгалыйм. Жәлке… Ул сугулары… Ие, тавышы бик матур сәгатемнең. Ә?

– Сәгать ул кадәр борынгы түгел. Ихтимал, XIX гасыр азакларыныкыдыр.

– Борынгы булмаса да, карт инде, карт… Йөз илле тәңкә генә тора торгандыр дим.

Азат йөз илле тәңкәгә хәзерге заманда эшләнгән ике стена сәгате алып булуын уйлап куя да:

– Алай күп була, – ди. – Сәгатьне төзәттерәсе дә бар бит…

– Анысы шулай шулаен. Йөз тәңкә инде алайса.

Азат йөз тәңкәсен шушында, табында ук санап бирә, кунып чыккан өчен тагын бер бишлек өсти.

Иң беренче эш итеп Азат белән икәүләп «…Беккер»ның тузанын сөрттек. Эчендәге җизләрне спиртка манчылган мамык белән чистарткач, ул ярты гасырга яшәреп киткәндәй булды, һәм сәгать белән бергә без дә еллар тузаныннан арындык шикелле.

Әлбәттә, сәгатьнең эченә кермәдек, техника мәсьәләсендә хәбәрдар булган Азат та аның механизмына кагылмады, күз йөгертеп кенә чыкты һәм, бәхеткә каршы, бөтен кыйтгалары үз урынында булуын әйтте. Боргалаган саен, сәгать чыңлап, ыңгырашып, җаны барлыгын белгертеп куя иде. Чистартып азапланганда, мин сәгать тартмасының эчке ягында карандаш белән тырналган язуга игътибар иттем. Анда «1929. Донбасс» дип язылган һәм латин хәрефләре белән кул куелган иде. Анысын, укудан бигрәк, Азат танып алды, чөнки бу кул аның әтисе Нәҗип Сәйдәшевнеке иде. Димәк, Нәҗип абый ул ярлы елларда сәгать кадәр сәгать сатып алгач, бу күренекле датаны онытылмаслык итеп билгеләп куйган…

Бу минутларда ниләр кичергәнебезне тасвирлап тормыйм.

Болай хәл иттек. Азат үзе өчен кыйммәте тагын да арта төшкән «…Беккер»ны вакытлыча миндә калдыра, аны ремонтлатабыз. Бәлки әле, мастерны өйгә чакырып та булыр.

Сәгатьне әлегә залның түренә, кәефе килгәндә ару гына күрсәткәли торган «Рекорд» телевизоры өстенә элеп куйдык. Ни гаҗәп, шушы йөрми торган сәгать тә безгә күңел тынычлыгы биргән, киләчәк көннәребезгә өмет уяткан кебек иде. Сәгать дигән нәрсәгә мизгелләрне айбалтасы белән чабып үтерүче җәллад дип караучылар бар, әмма без андый ук пессимист түгел.

Ә хәзергә Азатның планы борынгы Болгар хәрабәләрен карап кайту иде. Анда ул ике көн булырга һәм эскизлар ясарга ниятләде. Соңгы вакытларда сатып алган төрле әсбапларга, буяу һәм лак, төрле зурлыктагы пумала кебек нәрсәләргә караганда, Азат рәсем сәнгатенә чынлап тотынырга уйлый иде, ахрысы. Монысы минем күңелгә аеруча хуш килде. Әгәр ул иҗат эше белән мавыгып китсә, аның Ватанын, туган җирен, туган туфрагын табачагына һәм шунда тамыр җибәрәчәгенә мин шикләнми идем. Ә инде оя корса, бәлки әле, үзенә бала тибрәтергә дә насыйп булыр дип уйлап куйдым. Атна авылын әйләнеп кайту гына да аңа ничек шифалы тәэсир ясады бит…

Азат, гадәттә, миңа төштән соң килә торган иде, ләкин бу юлы иртәләде. Мин аны кыңгырау кнопкасына басуыннан ук таныйм, аның ишек кагуы да дустанә һәм тыныч була.

– Озак йөрдең Болгарда, – дидем мин аңа, кул кысышканда ук. – Әллә борынгы хәрабәләребезне ошаттың инде?

– Анысы да хак, – дип җавап бирде Азат. – Биш кассета төшердем, эскизлар…

– Күңелең булды, димәк?

Азат ияген какты. Мин аңа үзем майтарган эшләр турында хисап бирдем һәм, әүвәлге урынына элеп куелган сәгатькә күрсәтеп:

– Йөртеп җибәрү хокукы синеке, – дидем.

– Рәхмәт.

Шунда гына без сәгать эченә ике шөреп белән беркетелгән яңа җиз түгәрәккә игътибар иттек. Аңа оста гравёр кулы белән «Мастер Каратун» дигән сүзләр сырланган һәм сәгатьне төзәтү датасы куелган иде.

Шулай итеп, Сәйдәшевләр сәгате тарихына билгесез бер мастерның тормыш сәхифәсе дә килеп кушылды һәм, ихластан әйтәм, мин бу кешегә чиксез рәхмәтлемен. Минемчә, ул үзенең фирма тамгасын беренче тапкыр кулланырга җөрьәт иткәндер әле.

Азатның кәефе юклыгы күзгә ташланып тора иде. Болгарда йөреп йончыганмы, борыны очлаеп калган, күз төпләрендә куе күләгә… Сөйләшүе салмак, бер ел эчендә татарчаны су кебек эчә башлаган булса да, сүз эзләп интегә сыман, хәтта тагын «йа» һәм «найн»нарын ычкындыра башлый. Ләкин мин сәбәбен сорашмадым, Азатның үзенең әйткәнен көттем. Ул миннән яшермәячәк, ул бит бушанырга килгән – мин шуны сиздем.

Чәйләп утырганда, ул әйтә куйды:

– Илдар, минем тагын проблемалар килеп туды…

– Берничә үкмени?

– Берничә… Хәер, алар бер-берсенә бәйле шикелле…

Мин Азатка ярдәмгә килдем:

– Хатын-кыз турындагысыннан башла, – дидем елмаер-елмаймас кына.

– Әйе… Галия… Ул безнең автобазада эшли… Бухгалтериядә. Кыш көне таныштык. Ире икенче ранглы капитан булган, Төньяк Җир утравы белән ике арада йөзгән. Аңлавымча, анда атом сынаулары үткәрелә икән… Кыскасы, радиация… Ире өч ел элек вафат булган, шуннан соң Галия Мурманскидан туган илгә кайткан… Минем кебек үк ялгыз, чөнки балалары булмаган…

– Еш очрашасызмы?

– Галия атнага бер өйне җыештырып, керләрне уып китә иде… Минем фатир ачкычы аңарда да бар. Аның киңәше белән ишеккә шактый бәяле яңа йозак куйдым.

Мин, Азат фатирындагы тәрәзә штораларын искә төшереп, Галия исемле ханымны күз алдыма китерергә тырыштым. Китерә алмадым. Галияне икенче ранглы капитанның тонык шәүләсе каплап тора иде.

Азат сүзен дәвам итте:

– Кичә Болгардан кайтып кергәч, фатирым мине ятсынып каршы алгандай тоелды. Инде үзләшеп, ияләнеп беткән бүлмәм үзен шулай озакка ташлап китүемә рәнҗегән кебек иде… Юк, син көлмә, чыннан да, бүлмәдә ниндидер бер үзгәреш, алмашыну сиздем. Шуны беләм: бу көннәрдә Галиянең килеп чыгу ихтималы юк, ул Минзәлә якларына абыйсына кунакка китте. Дөресен әйткәндә, ул туганнарына кияүгә чыгарга ниятләве турында әйтергә тиеш иде… Аннары без, никах мәсьәләсен хәл итеп, сиңа килеп чыгарга уйлаштык. Минем сиңа нәни генә сюрприз ясыйсым килгән иде.

– Нәни түгел! – дип каршы төштем мин.

– Синең ни уйлаганыңны беләм, – диде Азат. – Рәхмәт… Шулай да бүлмәм ят тоелды миңа, Илдар. Бу тойгыны акылга муафыйк итеп аңлата алмыйм… Алтынчы тойгы бу… Бүлмәдә миннән башка кемдер булып киткән сыман һәм… вәссәлам!

Шуннанмы? Шуннан, бернигә кагылмастан, диван-караватка утырдым да бүлмәнең һәр сантиметрын күздән үткәрдем. Бөтен нәрсә үз урынында иде. Чыгып киткәндә өстәл почмагында онытылып калган фотокассета да шул килеш ята. Укып утырган китабым да шунда, туктап калган битенә катыргы кыстырылган – анысы нәкъ кирәк кадәр чыгып тора. Штораның бер почмагы радиатор белән урындык аркасына эләгеп калган килеш…

Язу өстәленә килдем. Син аны беләсең инде. Комиссионный кибеттән алган зур, сырлы-сырлы юан аяклы, тугыз тартмалы өстәл. Өстәлдә тәртип. Беләсеңме, мин һәрнәрсәне билгеле бер урынга куярга яратам. Карандаш, авторучка, бозгыч, кайчы ише нәрсәләрне күземне йомган килеш тә үрелеп кенә алырга күнеккәнмен. Үзем өчен мәгънәсен ачыклыйсы татар сүзләрен теркәгән дәфтәремнең «әшкярә» сүзе язылган бите ачык тора, ул шулай булырга тиеш тә, чөнки мин, китапханәдә Ленин томнарын актарып, «гласность» дигән сүзнең татарчасына килеп төртелгән идем.

Язу өстәлемнең бер секреты бар… Анысы нигә кирәк булды дисеңме? Юк, Илдар, мин аны үзем ясамадым, ләкин кибеттә, өстәл тартмаларын ачып-ябып караганда, яшерен урынын күреп алдым, чөнки профессор фон Клейн өстәленең дә шундый секреты бар иде.

Картаеп, кыршылып беткән бу өстәлне мин шуңа күрә генә сатып алдым да. Революциягә кадәр берәр нотариусныкы булгандырмы? Ә өстәлнең секреты барыбер ярап куйды. Мин анда… беләсеңме нәрсә тотам?

Шунда Азат, коридорга чыгып, сумкасыннан калын блокнотын алып керде.

– Менә шушыны…

Мин профессор фон Клейнның кара күн тышлы дәфтәрен искә төшердем.

– Профессор Клейн дәфтәре кебекме?

– Мине үлем тырнагыннан йолып калган фрау Эльза дәфтәре кебек. Мин үземнең уй-фикерләремне шушы блокнотка төшереп барам, кайчагында ул көндәлеккә дә әйләнеп китә бугай. Кыскасы, анда теләсә кемгә укырга ярамаган шәхси нәрсәләр бар… Юк, юк, син бу исәпкә кермисең! Шуңа күрә блокнотны мин атна-ун көнгә синдә калдырмакчымын, каршы булмасаң…

Мин, әлбәттә, каршы түгел идем, ләкин Азат сүзен әйтеп бетермәде бит әле. Аның аңлатып биргәнен көттем.

– Минем өйдә урлап чыгарлык нәрсә юктыр. Электроника белән мавыкмыйм, иң кыйммәтле нәрсәм – япон фотоаппараты, ә аны мин үземнән калдырмыйм. Гади карак кергән булса, бөтен нәрсәне туздырып ташлаган булыр иде. Димәк, миндә башка нәрсә эзләгәннәр…

– Нигә алай бик ышанып әйтәсең, Азат? Эчке тоемлауга, гөман-фаразга гына таянасың түгелме? Матди дәлилләрең юк бит.

– Алай түгел, Илдар. Мин төгәл вакыт исәбенә таянам, беләсең килсә.

– Аңлат.

– Иң ахырда мин стена сәгатенә игътибар иттем. Ул минем кул сәгатем кебек үк төп-төгәл көндезге уникене күрсәтә иде.

– Төгәл йөри Чиләбе сәгате, ә?

– Аның боруы ун көнгә җитә, ләкин соңгы ике көнне ул берәр минут артка кала башлады. Кыскасы, аны атна саен борырга кирәк. Болгарга киткәндә мин сәгатьне вакыты җиткән булса да бормаган идем, димәк, мин кайтуга ул ике минутка соңга калырга тиеш иде.

– Һәм?..

– Сәгать соңга калмаган иде, Илдар. Кемдер аны дөресләгән.

Аңлап җитмәгәнгә, мин иңбашларымны җыердым.

– Мин болай фараз иттем. Фатирны тентегән вакытта, әлбәттә, сәгатьне дә ачып караганнар. Минемчә, элгән җирдән алып, механизмы белән циферблат арасына күз салганнардыр. Ә бу вакытта сәгать туктап тора, әлбәттә.

– Шуннан?

– Сәгать эчендә яшергән нәрсә юклыгына ышангач, аны кире стенага элгәннәр дә дөрес вакытны куеп йөртеп җибәргәннәр.

– Син ялгышмыйсыңмы?

– Ялгышмыйм. Мин сәгатьне махсус бормыйча тордым. Иртәнгә ул бер минутка соңга калып туктады, чөнки боруы бетте. Мин әле тагын бер нәтиҗәгә килдем, – диде Азат. – Мин кайтып төшкәндә сәгать дөрес вакытны күрсәткән булгач, тентүне кичә төнлә, инде иртәнгә таба гына ясаганнар булып чыга. Югыйсә Чиләбе сәгате сизелерлек артка калган булыр иде, шулай бит?

Азатның фикере белән килешмичә мөмкин түгел иде.

Кем? Нинди максат белән? Азат белән икәүләшеп берсе берсеннән хыялыйрак фаразлар корып баш ватарга тотындык.

Иң беренче фараз, әлбәттә, бу тентүне органнарга япсару иде. Органнарның Азатның эчке дөньясы белән кызыксынуы – табигый хәл. Атна авылына кайтып йөрүләре дә аларга мәгълүмдер, күрәсең. Болгарга мөстәкыйль экскурсиягә чыгып китүе дә иминлек саклау органнарында шик тудырырга мөмкин, чөнки шпиономания чире безгә ана сөте белән кергән. Рәсми пропаганда ничәмә-ничә ел буе һәммәбездән Карацупалар ясарга тырышты һәм күбәүләрдән ясады да. Ерак Көнчыгышта старшина Әсгать Җиһаншин һәм берничә матрос давыл вакытында баржалары белән юкка чыккач, иң беренче эш итеп аларны ачык океанда ярсу дулкыннар арасыннан ныклап эзлисе һәм коткарасы урында Идел буена, Җиһаншинның әти-әнисе өенә килеп казына башлаганнар иде. Ярый әле, кырык тугыз көннән соң ачтан үләр дәрәҗәгә җиткән тәҗрибәсез, яшь диңгезчеләрне американнар коткарып калды.

Яки менә Горький шәһәренә сөрелгән академик Сахаров. Үзе берәр яры чыгып китү белән, аның өендә тентү үткәреп, язмаларын оятсыз рәвештә алып китә торган булганнар. Боларны без «радиоавазлар»дан ишетеп белә идек.

Ишек ачкычы Галия ханымда гына булгач, шик аңарга да төшә. Һәрхәлдә, йозакның Галия ханымдагы ачкыч белән ачылган булуы ихтимал. Бәлки, ул аны урлаткандыр? Яисә үз кулы белән тапшыргандыр? Кемгә?

Мин хәтта шофёр Акулов вариантын да исәптән чыгармадым. Бу бәндә, үч итеп, Азат фатирында компромат эзләргә мөмкинме-юкмы? Ул бит моның өчен кеше дә яллый ала.

Янә килеп, Азат Сәйдәшевне Көнбатыш Германиядән буш кул белән кайтмагандыр, өлешкә керсәк тә гөнаһ булмас дип уйлаучылар табылырга бик мөмкин. Аның пөхтә һәм безнең халык карашынча купшы киенүе, хәтта иңенә аскан биш-алты молнияле сумкасы да күзне кызыктыра ич. Ул чагында каракны беренче чиратта алтын әйберләр һәм акча кызыксындырырга тиеш. Ләкин мондый карак сәгать эчен актарып маташырмы? Нигә маташмасын? Әгәр вакыты җитәрлек икәнен белсә, иркенләп, ашыкмый-кабаланмый эзләячәк ул. Әйтик, төн уртасына кадәр фатирда кеше юклыгын күзәтеп торсалар, төнге уникедән соң хуҗаның кайтып керү ихтималы юк чамасында.

Күршеләр кем? Ниндирәк кешеләр? Моны Азат тәгаен генә әйтә алмады. Ул беренче каттагы ике күршесен генә якыннан белә, йомыш белән кергәннәре бар. Берсе мөлаем елмаючан керәшен хатыны, подъездны Азат чираты булганда да юып чыгара икән. Янәшәдәге ике бүлмәле фатирда пенсиядәге укытучылар – карт белән карчык яши. Урамга чыксалар, култыклашып түгел, җитәкләшеп йөриләр. Йөрәкләргә сагыш өсти торган борынгы эчкерсезлек, самимилек, гаделлек өлгеләре. Педагогларны бөтен квартал белә, бу аерылмас парга һәркем әллә кайдан сәлам бирә…

Без, ике һәвәскәр «детектив», ышанычлы нәтиҗәгә килә алмадык алуын, ләкин каракның гади бер мужик түгеллеге, ифрат сак, үзенчә пөхтә һәм зыялы булуы шиксез иде. Ә сәгатьне артык дөресләп куюга килгәндә, бер генә адәм баласы да хатадан хали түгел. Күрәсең, мондый «эштә» тырышлыкның да чиге булса әйбәттер. Шуңа күрә эшләребез тәмам көрчеккә терәлде дип әйтмәс идем.

Галия ханым кайткач, Азат кайбер нәрсәләрне ачыкларга тиеш булачак. Ә хәзергә ул берни булмагандай эш итәргә, шау-шу кубармаска, үзенең планы буенча Татарстан табигатен сәйран кылып йөрергә тиеш. Ике кешелек киңәшмәнең карары шундый булды.

* * *

Азат булып киткәннән соң, бер атна узды. Минем күңел тыныч түгел иде. Аңардан көн саен хәбәр көттем. Әмма юкка гына.

Көн уртасында якындагы кибеттән, гадәттәгечә, бер кап эремчек һәм каймак алып кайтып килешем. Мин, ярты юлны узгач, ишегалдындагы балалар мәйданчыгында утырып ял итәргә күнеккәнмен. Кайчагында бала-чага кайнашканны күзәтү, хәтта сабыйлар чыр-чуын тыңлап утыру да күңелле. Кайбер көнне, сулыш китереп кыскан булса, ярты сәдәп теофедрин даруын да мин шушында кабам.

Ике бетон бүкәнгә беләк юанлыгы агач рейкалар беркетеп мәңгелеккә диебрәк ясалган эскәмиям бүген буш түгел, аның уртасында утыз биш-кырык яшьләрдәге, каралҗым күзлекле ир кеше хуҗа булып утыра иде. Ул кыска җиңле күлмәктән, бер кырыена яшькелт плащын төреп куйган. Шоп-шома итеп кырынган, чәчләрен әллә майлап тараган, әллә лак белән катырган көяз бәндә. Мин утыргычның икенче башыннан урын алдым да бизәкле полиэтилен сумкамны ике арага куйдым. Бу кеше кымшанып та карамады, ләкин мин аның күзлек пыялалары артына поскан кысык күзләренең чәнчеп-чәнчеп, үтәли тишәрдәй булып караганлыгын бөтен тәнем белән тойдым. Шуңа күрә аның:

– Исәнмесез, Илдар Хәлилович, – дип эндәшүе дә артык исемне китәрмәде.

– Гафу, мин сезне танып җиткермим… – дидем.

– Без таныш түгел, Илдар Хәлилович. Мине комитеттан дип кабул итегез.

Һәм ул, әллә кай төшеннән таныклык кенәгәсен чыгарып, фокусчы Акопян кебек, сыңар кулы белән генә аны ачып, бер мизгелгә күрсәтеп тә алды. Мин, әлбәттә, моның фамилиясен дә укырга өлгермәдем.

Ачуым килде. Соня Татаркинаны искә төшердем дә:

– Ни йомыш, Дзержинский? – дидем.

– Ишембаев, – диде бу, югалып калмастан.

– Шуннан?

– Сез артык кызмасагыз иде… Турысын әйтәм: безне Азат Сәйдәшев кызыксындыра. Без аңа фәкать яхшылык кына телибез, хәвеф-хәтәрдән саклыйбыз, Илдар Хәлилович. Аңлавыбызча, ул – сезнең якын танышыгыз. Соңгы көннәрдә без Сәйдәшевне күздән җуйдык. Сезгә аның кайдалыгы билгелеме? Гомумән, Сәйдәшев турында информация бирсәгез иде.

Башыма нәрсәдер китереп органдай булды.

Мин, өнсез калып, ни әйтергә белмичәрәк, телемне авыз эчендә әвәләдем. Аннары гына, Ишембаевның импортный күзлегенә карап:

– Ә мин сезне әйбәтләп кенә… фәлән җиргә озатсам? – дидем.

Юк, ул ятсынмады, күзен яшермәде, чөнки вазифасы һәм тәрбиясе буенча ук андыйлардан түгел иде.

– Озатып карагыз… – дип, тешен күрсәтеп маташты.

Һәм мин аны тозлап-борычлап озаттым. Авыз пычратмас өчен, урысчалап. Пар чыгару өчен. Кинәт күтәрелгән кан басымын киметеп булмасмы дип.

Мин аны торып китәр бу дип көткән идем. Юкка гына. Шуңа күрә үзем кузгалдым. Малай чаклардагы кебек, сынау тәртибендә кулымны кисәк генә күтәргән идем, Ишембаев күзләрен ирексездән йомды һәм башын читкәрәк алды.

Аның чалшайган җимерек чыраен күргәч, миңа гаҗәеп күңелле булып китте һәм мин бәләкәй Робертның поездда Сәйдәшевләрне рәнҗеткән төрмәче агайлар чигенгәч нигә елмайганын аңладым. Шул сабый да аларның, асылда, куркак икәнлегенә төшенгән… Чөнки алар төптә үзләренең имансыз эш белән шөгыльләнүләрен тоялар һәм җаваплылыктан, халык хөкеменнән куркалар.

Ләкин безнең тамаша моның белән генә бетмәде әле.

Эскәмия артындагы куак арасында «өч борынга» кереп утыручылар булган икән. Аннан кәефләнеп кенә безнең кооператив йортның слесаре Рафик һәм тагын ике «колхозчы» килеп чыктылар. Күрәсең, теге «сөйкемле» сүзләрне мин кычкырыбрак әйтеп ташлаганмындыр, Рафик элдереп алды:

– Нәрсә, дәү абый, әбижәйт итәме әллә? – дип сорады да Ишембаевка таба борылды. – Син нәрсә безнең йортныкыларга бәйләнәсең? – диде һәм шундук: – Бассейнга манчып чыгарыйкмы әллә үзен, дәү абый? – дип, миннән рөхсәт сорады.

Мин яхшук кызмача слесарьны тынычландырырга ашыктым:

– Юк, юк, – дидем. – Без бит болай гына… дусларча… Бөтенесе нормально.

– Дусларча булса ярар. Мать якасына. Ну шулай да бу гастролёрны мин кичә дә шушында абайлаган идем, – диде Рафик, муен артын кашып, һәм: – Фатир басарга йөрми микән, паразит? – дип шаркылдап көлеп җибәрде.

Рафикның шешәдәш дусларыннан берсе:

– Йөриләр шунда… Аннары безнең кәлүшләр югала, – дип мыгырданган булды.

Бу кадәр күп санлы тупас көчкә каршы тора алмаячагын аңлап, Ишембаев торып китү җаен карады.

«Ике – ноль» дидем мин эчтән генә һәм Ишембаевның ирексездән бөкшәя төшкән һәм шундук егетлеген җуйган гәүдәсен күзәтеп калдым.

Спорт исәбендә нык ялгышу белән ялгышканмын. Кичкә таба минем кан басымы күтәрелеп, гипертония кризы башланды, иртәгесен врач чакырырга туры килде, һәм мин өч көн караватта, өч мендәргә аркамны куеп, ярым ятып, ярым утырып торырга мәҗбүр булдым.

Көн үткән саен, исәп Ишембаевлар файдасына үзгәрде, чөнки Азат Сәйдәшевтән хәбәр-хәтер юк иде. Аягыма басу белән, мин Яшел Үзәнгә чыгып киттем.

Яшел Үзән – тын һәм тыныч шәһәр. Исеме җисеменә туры килә – ул яшеллеккә күмелеп утыра. Дөрес, шәһәрнең төп өлеше хәзер үзән җирдә түгел, тау башында. Монда Оргсинтезның кызгылт төтене дә, Волжск шәһәренең кәгазь комбинаты исләре дә килеп җитми, шуңа яфраклар да үз вакытында саргаеп, үз вакытында коела, чыршы-нарат инәләре дә озын гомерле. Кояш якка караган тау битләвендә бакчалар, андагы түтәлләр баскыч-баскыч итеп, террасалап эшләнгән. Алмагачлар һәм чия чәчәк атканда, тау битләвенә кабат ап-ак кыш әйләнеп кайткандай була.

Советлар Союзы чорында Иосип Броз Титоны һәм кайбер башка чит ил коммунистларын Сталин бабаң шушы шәһәрдә тоткан, диләр. Мәҗбүри кунаклар өчен бик әйбәт урын. Соңыннан, кирәге чыкканда, «Юк, ул сөрген түгел иде, ял итү зонасы иде» дип тә боргаларга була. Чакырып китерим дисәң, Мәскәүгә бер көнлек юл. Уйланган саен, Иосиф Сталинның коточкыч сак һәм хәйләкәр булуына таң каласың. Ул, – чыннан да, гигант. Шайтани хәйлә һәм мәкер гиганты. Ә бу тымызык шәһәрдә Берияләр, иминлек саклау өчен, тиешле системалар һәм аулар корып калдырганнардыр…