Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ. 1 ч.

– Хайа, здравствуйте, – Марина кытаанах учуутал хаанын киллэрэ оҕуста.

– Драсьте, – онуоха Арыйаан олорбут олбоҕуттан туран кэллэ. – Баһыыба, Нина Ивановна.

– Баһыыбаларыҥ, – Вова эмиэ туран, барардыы хомуннулар. – Чэ, биһиги бардыбыт.

Кирилиэскэ тахсан оҕолорбун атаардым. Кырачаан дьон эбиттэрэ буоллар, оройдоруттан сырылаччы сыллаан ылыам этэ. Ону баара уп-улахан дьон. Иккиэннэрин төбөлөрүттэн кыра оҕолуу имэрийэн ыллым. Уолаттар матасыыкылларын мэҥэһиннилэр.

– Чэ, сэрэнэн айаннаарыҥ. Көрсүөххэ диэри!

– Көрсүөххэ диэри, Нина Ивановна!

Уолаттар суол устун көтүтэ турдулар. Мин түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла, истиҥ да истиҥ сып-сылаас иэйии уһугунна.

Балаҕан ыйын 9 күнэ, бэнидиэнньик

Маҥнайгы үөрэх күнэ. Бэҕэһээ долгуйбут омуммар уруогум былаанын сыныйан көрбүтүм, уруоктарбар бэлэмнэммитим, иккис кууруска сылдьан ылыммыт көстүүммүн өтүүктээн, эркиҥҥэ сааллыбыт тоһоҕоҕо ыйаан кэбиспитим. Барахсаным эргэрбит ээ. Маҥнайгы хамнаспын ыллахпына үлэҕэ кэтэр таҥас ылыныам этэ. Сүрэ бэрт, наар икки таҥаһы уларыта сылдьан кэтэр диэхтэрэ.

…

Бүгүн бэһис, сэттис, ахсыс уонна бэйэм онус кылааспар уруоктардаах этим. Үһүс уруогунан ахсыс кылаастары үөрэтэ турдахпына, эркин нөҥүө баар бэйэм кылааспар айдаан бөҕө таҕыста. Дьахтар хатан куолаһа мөҕөн-этэн эрэр курдуга да, оҕолор айдааннара саба бүрүйэн кэбистэ. Кылааһым өрө көбдьүөрэн олорор. Маҥнай утаа, соһуйбут омуммар, хайдах да буолуохпун булбатым. Үөрэтэ турар оҕолорум миигин истибэккэ, айдаан тахсыбытын иһиллээн бүтүннүү кулгаах-харах иччитэ буолан олордулар. Оҕолору хааллартаан онустарбар сулбу хааман тиийдим. Ааны аһан истэхпинэ, Анастасия Федоровна диэн орто саастаах, толору эттээх-сииннээх биология учуутала сүр эрчимнээхтик ойон таҕыста, миигин эн уопсайынан кимҥиний диэбиттии кырыылаах хараҕынан көрөн ылла уонна кынчарыйан ылаат дириэктэр хоһун диэки олус сорунуулаахтык бара турда. Мин саҥата суох көрөн хааллым уонна кылааспар киирдим. Уу чуумпу, арай түгэх эрээккэ Борисова Люба паартаҕа умса сытан ытаан сыҥсыйар.

– Тоҕо уруучуканан оройго охсуохтааҕый?! Тиийиммэт что ли, хата, бэйэтэ?! – Любалыын биир паартаҕа олорор Иванова Наташа одуулаан турбут буруйбар миигин уун-утары өстүйбүт хараҕынан көрөөт хаһыытаан бытарытта.

– Кэпсээҥ, оҕолор, туох буоллай? – мин ити хаһыыны истибэтэх курдук учуутал остуолун иннигэр баран турдум.

Бүгүн тугу эбии билбиттэрин чиҥэтээри, уруогу быһа утуктуу олорбут Любаҕа учуутал ыйытык биэрбит. Кыыс сатаан хоруйдаабакка олордоҕуна, учуутала кыйаханан турбут да, уруучука тумсунан кыыһы оройго охсубут уонна: «Тиийиммэккин дуо эн, уопсайынан?!»– диэн хаһыы былаастаах мөҕөн барбыт. Маны көрө-истэ олорбут оҕолор өрө көбдьүөрэ түспүттэр. Кыыстарын көмүскэһэн: «Хата, бэйэҥ тиийиммэккин! Ити дьыалаҕар эппиэттиэҥ! Психопатка!» – дии-дии айдаарбыттар.

Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин быһа түһэ-түһэ кэпсээн бүтэллэрин кытта, дириэктэр уонна завуч киирэн кэллилэр. Онуоха үөрэнээччилэр биир киһи курдук бары олбохторуттан турдулар.

– Онус кылаастар, дорооболоруҥ, – дириэктэр Михаил Семенович кылаас ортотугар киирэн турда. Оҕолор ити эҕэрдэҕэ аат эрэ харата хардарбыта буоллулар. – Бүгүн саҥа үөрэх дьылын маҥнайгы күнэ. Быһайын оскуола аанын хайдах сабан барбыккытын өйдүүр инигит? Дьэ, мин өйдүүбүн. Үөрэх дьылын хайдах түмүктээбиккит да, соннук саҕалаан эрэҕит. Бу эһиги сааскытыгар оҕо син өйүн-төйүн тутар, улаатар, оттомурар кэмэ дии! Аҕыйах сылынан бэйэҕитин итинник оскуола оҕото үөхтэҕинэ сээн диэбэккит буолуо! Туох ааттаах бу таҥнары кырыыламмыт оҕолор эбиккит буоллар?! Ааспыкка айылҕаҕа тахсан баран эмиэ учууталлары үлтү үөхпүт этигит дии! Эһиги ханна бааргыт да онно айдаан! Анастасия Федоровна эһигини үөрэтэртэн аккаастанар! Дьэ, хайдах буолабыт?!

– Анастасия Федоровна бэйэтэ сыыһалаах. Кини үөрэнээччини уруучуканан оройго охсоро, соччото суох тылынан үөҕэрэ сөп үһү дуо? – үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх Арыйаан Уоһукап туран кэлбитигэр, дириэктэр хайдах эрэ кыччаан, мэктиэтигэр кумуччу туттарга дылы гынна, соһуйбуттуу кыл түгэнэ тылыттан матан ылла. Ол кэннэ күөмэйин көннөрүннэ, көстүүмүн тимэхтэннэ, хаастарын түрдэһиннэрдэ уонна:

– Анастасия Федоровна үйэтин тухары учууталлаата. Кини учууталлар учууталлара! Үтүөлээх учууталы хобулуур, эбэн кэпсиир бу туох аатай ээ?!! – дириэктэр үллэ кыыһырбыт куолаһа кылааһы биирдэ сабардаан кэбистэ. – Уоһукап, Тамара Андреевнаны ууратан баран, аны Анастасия Федоровнаҕа көстүҥ дуо?!! Мин эн дьылҕаҕын быһаарыам. Быйыл баҕас тохтууруҥ буолуо!

Үллэ кыыһырбыт дириэктэр аҕыйахта хардыылаан кылаастан тахсан барда. Кэнниттэн Вячеслав Николаевич тилэх баттаһан иһэн: «Нина Ивановна, дириэктэргэ киирээр эрэ», – диэтэ. Саҥата суох оҕолорбун кэриччи көрөн кэбистим. Бу түгэҥҥэ мин туох да диэхпин булбатым. Оттон оҕолорум харахтара биһигини көмүскээ диэбиттии чоҕулуҥнастылар. Турбахтыы түһэн баран, саҥата суох кылаастан тахсан бардым. Көрүдүөр устун хааман истэхпинэ, кэннибиттэн Арыйаан ситэн кэллэ.

– Бырастыы гын, Нина Ивановна, – кини мантан ордук өссө тугу эрэ этиэх курдук тутунна да, салгыы саҥарбата, утары көрөн тылыттан матан турда.

– Арыйаан, миигин кэтэһээриҥ, Михаил Семеновичка киирэ сылдьыам, онтон кэлиэм, сөп? – уолу санныттан таптайан ыллым.

…

– Нина Ивановна, киирэн олорунан кэбиһиҥ. – Дириэктэр били үллэ кыыһырбыта ханан да суох буолан хаалбыт. – Хайа, үлэҕин төһө сөбүлээн эрэҕин? Билэбин, бүгүн саҥа бастакы күнүҥ. Ити ыйытыыбар хоруйдуур, биллэн турар, эрдэ буолуо, буолан баран… кылааһыҥ оҕолорун сыһыаннара хайдаҕый?

– Үлэбин сирбэппин. Билиҥҥитэ барыта кэминэн.

– Кырдьыгынан эттэххэ, эйиэхэ оскуолаҕа эрэ буолуо дуо, бүтүн нэһилиэккэ баппат оҕолор кылаастара тигистэ. Биллэн турар, ити соруйан эйиэхэ анаабатахпыт. Кыһалҕаттан. Быһаас, үөрэх дьылын бүтүүтэ нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр Тамара Андреевнабыт ити кылаастан сылтаан уурайарга күһэллибитэ. Атын да учууталлар кинилэри салайартан батыммыттара. Ол эрэн, хайдаҕын да иһин, кылаас салайааччыта суох хаалыахтара дуо? Онуоха оруобуна эн биһиги оскуолабытыгар анаммытыҥ, ол иһин ити кылааһы эйиэхэ туттарбыппыт. Олох кыаныа суохпун диэтэххинэ мин өйдүөм уонна кимиэхэ эмит, холобур, ити физкультура учууталыгар Андрей Ильичкэ да туттаран көрүөм. Эр киһи син тутуо этэ. – Михаил Семенович, дьэ, тугу хардарар эбит диэбиттии мин сирэйбин өрө мыҥаан олордо.

– Оччоҕуна миигин ити кылаастан аккаастан диэри гынаҕын дуо? – Бу ыйытыыбар дириэктэр бэйэҥ бил диэбиттии икки илиитин даллах гынна, мичээрдээтэ.

– Мин ити кылааһы сөбүлээтим. Салгыы кинилэргэ кылаас салайааччытынан хаалабын. Уонна… Михаил Семенович, былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар туох буолбутун миэхэ кэпсиэҥ буолаарай?

Дириэктэр көхсүн этиттэ, туохтан саҕалаабыт киһи диэбиттии чочумча олоро түстэ.

– Былырыын саас, ыам ыйын өрөбүллэригэр, Осипов Арыйаан оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт, туох да үлэтэ-хамнаһа суох ускул-тэскил сылдьар маннааҕы иһээччи уолу кытта, ону тэҥэ өссө биир атын нэһилиэк киһитэ буоланнар арыгылаан баран, оскуола хатыырын алдьатан киирбиттэр этэ. Ол кэмҥэ Тамара Андреевна кэргэнэ оскуола харабылынан үлэлиирэ. Өлүү түбэлтэлээх, ол күн ыалдьан хаалбытын иһин, кэргэнэ солбуйаары оскуолаҕа тиийбит. Арай көрбүтэ, аана алдьанан баран аһаҕас турар эбит. Киирбитэ, ити үс уол көрүдүөргэ арыгылыы олороллоро үһү. Тамара Андреевна, биллэн турар, айдаан тардыбыт этэ. Онуоха итирикситтэр суоһурҕанан турбуттар да, бу кырдьаҕас учууталы тиэрэ баран түһүөр диэри садьыйан кэбиспиттэр. Ол садьыйааччыта, киһи абарыах, бэйэтин үөрэнээччитэ, кылааһын оҕото Арыйаан. Дьэ, уонна күрээбиттэр. Сатахха, сарсыныгар биирдэ айдаан тахсыбыта. Полицияламмыппыт, Уоһукабы уонна ол маннааҕы уолу ыҥыран ылан силиэстийэлээбиттэрэ. Үһүстэрэ суола сойбута ырааппыт этэ. Ол эрэн, Арыйаан бэҕэһээ интэринээккэ хоммут, күнү супту онно сылдьыбыт аатырбыта. Онуоха эбии, интэринээт үлэһиттэрэ күнү быһа манна баара, ханна да бара сылдьыбатаҕа диэбиттэрэ. Кылааһын оҕолоро көмүскэспит аатыран аны бууннаан турбуттара. Соруйан сэнии, атаҕастыы сатааҥҥыт Арыйааны булсаҕыт диэн төрөппүттэрин, учууталлары утары бараннар хас да күн үөрэммэтэхтэрэ. Уолбут, эппиккэ дылы, «железнэй алибиламмыта». Полиция да, туох да кини иннин ылбатаҕа. Ол эрэн, сылдьыспыт уола, маҥнай утаа, «эн баар этиҥ буолбат дуо» диэн баран, бүтэһигэр «ээ, өйдөөбөппүн, билбэппин» аатырбыта. Бука Уоһукап суоһурҕанан, куттаан айаҕын бүөлээтэҕэ буолуо. Онон, суут-сокуон хоппотоҕо, уолу оскуолаттан ууратар табыллыбатаҕа. Тамара Андреевна улаханнык кэлэйбитэ. «Ол аата миигин сымыйаччы диир буоллаххыт. Ити уол барбат буоллаҕына бэйэм барабын!» – диэн уурайан тахсан барбыта.

Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, саҥата суох таалан олордум. Ама, Арыйаан оннук үһү дуо… Михаил Семенович мин санаабын таайбыт курдук, «Дьэ, ситигирдик…» – диэн хатылаа да хатылаа буолла.

– Аны ити Анастасия Федоровнаны эмиэ уураттарыан баҕарар быһыылаах. Тохтуура буолуо. Билигин баҕас мин киниэхэ иннибин биэрэн эрэ бэрт.

– Итиннэ Арыйаан туох да сыһыана суох ээ…

– Кини!!! Барытыгар кини сыһыаннаах!!! Ити кини оҕолору кигэр. Көрбөккүн дуо, оскуола хоруола дии! Уон биирис кылаас уолаттара киниттэн куттанан чугуруҥнаһаллар эрэ. Ким да кинини утары барбат!!! Ону билэ-билэ, убаастанар кырдьаҕас учууталларбытын барыларын тарбаҕын төбөтүгэр эргитээри оҥостор!

– Дьэ, мин ону билбэтим. Ол эрэн, Михаил Семенович, учуутал оҕону уруучуканан оройго охсоро – бу ханна да баппат суол буолбатах дуо? – синэ биир диэбиттии аны аахсан бардым.

– Ким да кими да оройго уруучуканан охсубатах. Эн ити түөкүн оҕолорго олох итэҕэйимэ! Соруйан үөрэнимээрилэр, уруогу ыһаарылар албынныыллар. Саатар диэни билбэт буолбут оҕолор! Нина Ивановна, эн ити оҕолоргор итэҕэйэҥҥин кырдьаҕас учууталы албынныыр диэри гынаҕын дуо? Ити Борисованы уруокка утуйа олорор, ыйыттахпына өс саҕа буолан эппиэттээбэт. Онуоха кыыһырбыппар бүтүн кылааһынан саба түстүлэр диир. Туох да суобас диэн суох оҕолоро. Суут-сокуон суоҕа буоллар былыр үйэҕэ барыбытын кырган кэбиспит буолуо этилэр!

Мин бу түгэҥҥэ Михаил Семенович иннин ылар кыаҕым суоҕун сэрэйбитим уонна саҥата суох суоһурҕанарын истэ олорбутум.

– Чэ, ситигирдик, Нина Ивановна. Бараҥҥын оҕолоргун кытта кэпсэт. Учууталтан бырастыы көрдөөтүннэр.

Дириэктэр хоһуттан арбы-сарбы буолан тахсан бардым. Михаил Семенович Арыйаан туһунан, ону тэҥэ субу буолбут айдааны атыннык кэпсээбитин төбөбөр буһара сатаатым. Хайалара кырдьыгы этэр буоллаҕай? Ол эрэн, хайдах оҕо, хайдах бүтүн кылаас албынныаҕай, хайдах?.. Оҕолорбор киирэммин, дьэ, туох диибин?

Ахсыс кылаастарбар киирдим. Үөрэнээччилэрим олоро сатаан баран мэниктээн ырааппыттар. Санаам буолбата, сорудах биэрэн баран бэйэм онустарбар бардым. Ааны аһан киирбиппэр тугу эрэ суугунаһа, ботугураһа олорбут оҕолор чуумпура түстүлэр. Мин сирэйбин-харахпын маныыллар.

– Оҕолоор, Анастасия Федоровна мин кинини уруучуканан охсубатаҕым, көннөрү билбэккин диэн кыыһырбыппар бары бүтүн кылааһынан саба түспүттэрэ диэбит, – оҕолорум сирэйдэрин-харахтарын үөрэтэрдии кэриччи көрдүм. – Онон, бырастыы көрдөөтөххүтүнэ биирдэ аны үөрэтэр үһү.

Онуоха ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук айдаара түстүлэр. Кырдьыгын балыйтарбыт эрэ киһи бу курдук айманар кыахтаах.

– Оҕолоор, – кылааһым чуумпурарын кэтэһэ сатыыбын. – Оҕолоор, эһиги миигин өйдөөбөтүгүт. Мин эһиэхэ итэҕэйэбин. Миигин албынныа суох этигит. Хайдах да бүтүн кылаас албынныа дии санаабаппын.

Кылааһым чуумпурда. Кэлин эрээттэн Любам туран кэллэ.

– Нина Ивановна, мин уруокка кырдьык утуйа олорбутум. Өйдөөн истибэтэх буруйдаахпын. Ол иһин Анастасия Федоровна кыыһыран оҕустаҕа дии. Мин баран бырастыы гын диэн көрдөһүөм.

Кылаас эмиэ айдаара, аймана түстэ.

– Люба, эн хайдах буолаҕыный?! Ол тугу эрэ билбэтибит, туохха эрэ сатаан эппиэттээбэтибит да уруучуканан оройго чокулла сырыттахпытына ханна ыраатабытый?! Билэрбитин да билбэт мас акаарылар буолан бүтэр буоллахпыт дии! – Наташа кыһыытыттан паарта сирэйин тоҥсуйан көрдөрдө.

– Оннук, оннук! Атаҕастыыр, сэниир кылаастарын булбуттар дии! Наар биһигиттэн иҥнэллэр! – оҕолор олох уоскуйбаттар.

– Чуумпуруҥ! – Арыйаан саҥата күүгээн быыһыгар иһиллэн эрэрэ да, кылаас уу чуумпу буолан хаалла. – Биһиги бырастыы көрдөөбөтөхпүтүнэ, кылааспыт салайааччытын сирэй-харах анньан саҕалыахтара. Онон бырастыы гын диэн көрдөһүөххэйиҥ. Онтон кэлин, Анастасия Федоровна бэйэтэ суобастаах буоллаҕына, өйдүөҕэ дии саныыбын. Билигин биһиги кылааспыт салайааччытын түһэн биэрэрбит туох да иһин табыллыбат. Эбэтэр атын учуутал илиитигэр киириэххитин баҕараҕыт дуу?

Бу түгэҥҥэ мин туох да диэн хардарыахпын булбатым. Онуоха, көрөн турбут курдук, чуораан тыаһа төлө барда, көрүдүөр оҕо саҥатынан биирдэ туола оҕуста. Арай, мин эрэ оҕолорум олбохторуттан харыс да хамсаабатылар.

– Оҕолоор, мин бэйэм Анастасия Федоровнаны кытта кэпсэтэн көрүөм.

– Суох, табыллыбат, Нина Ивановна. Манна баар кырдьаҕас учууталларга сыыһаларын ыйдаххына, кинилэр эйигин хаһан да бырастыы гыныахтара суоҕа. Хастар хаһан, хастар хаһан курдаттыы сиэхтэрэ… – Наташа сүүһүн аннынан көрөн кэбистэ.

– Нина Ивановна, биһиги сыыһабытын билинэбит, бырастыы гыныҥ диэхпит. Оннук дии, оҕолоор? – Вова кылааһы кэриччи көрөн кэбистэ.

– Оннук, оннук! – оҕолор көйгүөрэ түстүлэр.

…

– Оҕолоор, бу бээтинсэҕэ киэһэ биэс чаастан төрөппүт мунньаҕа буолар, дьоҥҥутугар этээриҥ, – бүтэһик алтыс уруогу бэйэм кылааспар ыыттым. – Осипов, эн тохтуу түһээр эрэ.

Арыйаанныын ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан кэпсэтиэхтээхпин билэбин эрээри, туохтан саҕалыахпын билбэппин.

Оҕолор хомунан тахсан барыыларыгар, мин остуолум иннигэр турар паартаҕа кэлэн олордо.

– Эн… интэринээккэ олороҕун дуо? – уол кэҕис гынар. – Бэйэҥ хантан кэлэ сылдьаҕыный?

– Маннааҕыбын, – мин бу хардаттан наһаа соһуйдум. Атын нэһилиэктэн үөрэнэ кэлэр эрэ оҕолор интэринээккэ олороллоро буолуо дии саныырым.

– Онтон… төрөппүттэриҥ?

– Суохтар…

Мин оҕолорум тус дьыалаларын сыныйан көрбөтөхпүттэн кэмсинним. Төрөппүтэ суох оҕо баар эбит диэн тоҕо эрэ бэлиэтии көрбөтөҕүм. Аҕыйах оҕо аҥаардас төрөппүттээх диэн сурулла сылдьара, үгүстэр ийэлээхтэрэ-аҕалаахтара.

– Ийэм суох, аҕам Капитоновка диэн сиргэ кырдьаҕастар дьиэлэригэр баар, – Уоһукап мин мух-мах туттарым иһин, санаабын таайда быһыылаах, ситэрэн биэрдэ.

– Аҕаҥ ол хаһан онно барбытай? Оччоҕуна хаһааҥҥыттан интэринээккэ олороҕун?

– Ахсыс кылааска сырыттахпына барбыта. Ыалдьара бэрдин иһин онно ыыппыттара. Миигин детдомҥа ыытаары гынан баран… убайдаахпын ээ манна. Кини миэхэ опекун буолбута. Арыт кинилэргэ, ол эрээри үксүн интэринээтинэн, бэйэм дьиэбинэн сылдьабын. Бэйэм бэйэбин көрүнэр, иитэр киһибин. Кыра оҕо буолбатахпын.

Мин күөмэйбэр кыбыс-кытаанах туох эрэ кэлэн бүөлүү турунан кэбистэ. Бэйэбиттэн атына суох дьылҕалаах оҕо барахсаны наһаа аһына санаатым. Ол курдук үгүһү кэпсэттибит эрээри, ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан сатаан ыйыппатым. Тылым тахсыбата.

– Оччоҕо билигин интэринээккэр баран аһыыгын дуо? – диибин.

– Дьиэбэр барыам, – уол хоруйа миигин соһутар да, сөхтөрөр да.

– Дьиэҕэр баран тугу аһаахтыыгын? Онтон ол дьоҥҥор аһаабаккын дуо?

– Ыксал тирээтэҕинэ, убайым да аахха баран аһыахпын сөп. Ол эрэн, дьиэбэр син ол-бу ас баар. Бэйэм астанан аһыам дии, – бу курдук ускул-тэскил сылдьарга номнуо үөрэнэн хаалбыт, маны барытын буолуохтааҕын курдук судургутук ылынар сиэринэн хардаран кэбистэ.

– Суох, Арыйаан, эн миигинниин барсаҕын, – эмискэ төбөбөр көтөн түспүт быһаарыыны ылына охсон саҥа аллайабын.

– Ээ, дьиэлиэм дии. Марина Романовна…

– Марина Романовна суох, атын сиргэ эбиэттиир. Баар да буоллаҕына, эйигин хайдах да гыммат, – уолу харытыттан харбаан, күүспүнэн кэриэтэ таһырдьа таһаарабын.

Марина, кырдьык, эбиэккэ дьиэтигэр көстүбэт үгэстээх. Егор үлэтиттэн киэһэ биирдэ кэлэрин иһин Андрейдыын кинилэр дьиэлэригэр чэйдииллэр.

Балаҕан ыйын 14 күнэ, өрөбүл

Суруйбатаҕым быданнаабыт. Этэҥҥэ үлэлии сылдьабын. Барыта кэминэн. Дьонум ааҕы кытта кэпсэтэ сырыттым. Дьонум диэн Галина Петровналыын бииргэ олорбут дьиэбит таһыгар ыаллыы олорор кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин. Төһө да хаан-уруу аймахтарым буолбатахтарын иһин, миигин тэҥҥэ көрсүбүт-харайсыбыт кырдьаҕас дьону эбэлээх эһэм диэн ааттыыбын. Хата, барахсаттар баччаҕа тиийдилэр. Эһэм оҕонньор сотору-сотору күөлүгэр киирэн балыктыыра. Онтон туппутун хайаан да биһиэхэ өлүүлээччи. Билигин мин төһө да атын улууска көспүтүм иһин, хайаан да хатырыктаан, арыыга ыһаарылаан баран бэлэми суулаан кэлэр-барар дьонунан булгу биэрэн ыытаахтыыллар. Сотору-сотору төлөпүөнүнэн кэпсэтэбит. Бүгүн аны «Хайа, хаһан эргэ тахсыах курдуккун?» – диэн соһуттулар. Арай кыыстара ол эрэ туһунан долоҕойугар тохтоппот.

…

Бу ааспыт бээтинсэҕэ төрөппүт мунньаҕын ыыппытым. Төһө да аҕыйах төрөппүт кэллэр, билсибиппит. Кылааспытыгар туох наадатын испиэһэктээн, сыанатын торумнаан, харчы кыттыһан хомуйарга сүбэлэспиппит. Арба, Уоһукап убайа суоҕа. Хаһан эрэ бэйэм бара сылдьарым дуу?

Бэҕэһээ Михаил Семеновиһы кытта Арыйаан туһунан кэпсэппитим.

– Осипов балаһыанньатын бары билэбит, өйдүүбүт. Араас миэрэни бары ылына сатаабыппыт. Социальнай харалта эмиэ үлэлээбэт буолбатах. Арыйаан манна убайдаах, Аскалон Дмитриевич диэн. Туох да куһаҕана суох үчүгэй ыаллар. Бу Аскалон Дмитриевич уолга опекун. Онон, көрөр-истэр киһилээҕин иһин, кинини ханна да атын сиргэ ыытар кыах суох.

– Оттон ол убайын аахха олорбот дии.

– Ол уол бэйэтин быһаарыныыта оннук, – дириэктэр идэтинэн илиитин даллах гынан кэбистэ. – Көрөҕүн дии, кини хайдаҕын… ээ… ураты майгылаах оҕо. Осиповтар бырааттарын олордо сатыыллар. Уол бэйэтэ буолуммат. Оннооҕор ахсыс кылааска тахсыбыт күһүнүгэр, дьиэтиттэн күүстэринэн таһааран, убайын аахха олохтообуттара. Суох, уһаабатаҕа. Дьиэтигэр булан киирбит этэ. Төһө да убайын аахха олордор, дьиэтигэр син биир кэлэ-бара сылдьара киниэхэ наһаа наада быһыылаах эбит этэ.

– Арай туох эрэ буолан хааллын? – мин тылбыттан бэйэм куттаммыттыы остуол аннын үстэ тоҥсуйан тобугураттым. Дириэктэр сылайбыт киһилии сирэйин-хараҕын уҥа илиитинэн соттумахтаан ылла.

– Эппиэтинэстээх убайа аах бааллар. Ол эрэн кинилэр тылларын истибэт. Оскуола туох баарынан көмөлөһөр. Уол баҕатын хоту, үөрэх дьыла саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри интэринээккэ олорорун көҥүллүүбүт. Сайынын убайын аахха атаарыахтаах.

Дьэ, дьикти быһыы-майгы. Убайын көрсөн кэпсэппит киһи дуу.

…

Мариналаах Андрей сыһыаннара олус тэтимнээхтик сайдан иһэр курдук. Бэҕэһээ киэһэ гречка ыраастыы олордохпуна, кыыһым аттыбар кэлэн тугу эрэ этиэх курдук кылап-халап көрө-көрө элиэтии сылдьыбыта. Мин тугу кэпсэтээри гынарын сэмээр кэтэһэн көрөн баран, тулуйбаккабын «Тугуй?» диэбитим. Кыыһым хардарбатаҕа, кыбыстыбыттыы сирэйин ытыстарынан саба тутта-тутта күлэн бычыгыраабыта.

– Нинкаа, кыыһырыма сөөп, – кэмниэ кэнэҕэс атаахтаабыт куолаһынан унаарытан кэбиспитэ. – Баһаалыста бүгүн… Егордаах дьиэлэригэр хоноҕуун?

Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ соһуйан тиэрэ кэлэн түһэ сыспытым.

– Ээй суох! Ол-бу буолума! – сөбүлэспэппин биллэрэн кыыспар сапсыйан кэбиспитим, онуоха кыыһым ытаабат эрэ, ааттаһар да ааттаһар.

– Ол Егоргут бэйэтэ МАННА киирдин уонна ЭН хоскор утуйдун. Мин ханна да хоноһолуу барбаппын! – кыыһырбыттыы куоласпын улаатыннаран ылбытым, мөккүһэр табыллыбатын биллэрэн кытаанахтык тобулу көрбүтүм. Марина мин этиибин сөбүлээбэтэҕэ сирэйиттэн көстөрө. Ол да буоллар хайыыр да кыаҕа суоҕун өйдөөн тахсан барбыта. Киэһээҥҥи аһылыкпытыгар Арыйааны чэйдии кэлээр диэн ыҥырбытым.

Ааспыт кэпсэтиибит кэннэ хаста да аҕалан чэйдэттим. Маҥнай кыбыстар, туттунар курдук этэ. Кэлин син сылдьа үөрэннэ. Барахсан, аһаан мотуйарын көрдөхпүнэ сүрэҕим ыалдьар. Иһитин ып-ыраас гына аһын барытын сиэн кэбистэҕинэ эбии кутаары гынарбын буолуммат. Ол эрээри, аһаа диэн өссө куттахха сиэн кэбиһээхтиир. Маны тэҥэ, кинигэ аахтарар буола сылдьабын. Иллэрээ күн Николай Заболоцкай «Мааппатын» уларсан барбыта.

– Былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар аахпыккыт буолуо, – ис хоһоонун кылгастык кэпсээн, саната сатаабытым да, Арыйаан ып-ырааһынан көрөн кэбиспитэ.

– Өйдөөбөппүн ээ. Атыттар аахтахтара буолуо, мин ол эрэ туһунан толкуйдаабакка сырыттым ини. Арай, урут киинэтин көрбүтүм быһыылааҕа, – уол кинигэни эргим-ургум тута-тута күлэн кэбиспитэ.

– Чэ, бэрт, көрбүт буоллаххына аны аах, – диэн биэрэн ыыппытым.

Киэһэ аһылык аҕай иннинэ матасыыкылын тыаһа тиэргэн иннигэр кэлэн тохтоото. Онуоха Марина бэрт дьиктитик көрөн ылаат: «Эн акаарыгын быһыылаах» – диэбитэ уонна остуолтан сулбу ойон турбута. Мин кыыс ити быһыытын өйдөөбөккө, соһуйан эрэ хаалбытым. Ол икки ардыгар Арыйаан киирэн кэлбитэ.

– Үтүө киэһэнэн! – уол киирэн атаҕын таҥаһын уста турбута.

– Здравствуйте! – Марина тоҥуй куолаһынан хардараат, дьиэттэн тахсан барбыта.

– Киир, Арыйаан. Маринаа, аһаарыый, – кыыһым кэнниттэн ыҥыран көрдүм да кэлбэтэ.

– Хайа, кинигэҕин аахтыҥ дуу? – аһыы олорон ыйытабын.

– Ээ, арба, аҕаллым ээ. Бөлүүнү быһа аахпытым. Кинигэтэ быдан интэриэһинэй эбит дуу дии санаатым. Инньэ гынан, хойут утуйбут буолан эбиэт саҕана биирдэ турбутум, – уол аһаан мотуйа-мотуйа сэһэргиир. – Урут кинигэни ааҕыы эрэй буолааччы, билигин утуйар уубун умнан туран ааҕан, бэйэм-бэйэбиттэн соһуйа сылдьабын.

– Маладьыас, сэҥээрэр, таттаран олорон ааҕар ис хоһоонноох айымньыны түбэһэн ааҕар диэн дьол буоллаҕа дии. Кинигэ киһини олоххо үөрэтэр.

– Нина Ивановна, биири этэбин? – Арыйаан эмискэ аһыырын тохтотон уун-утары хап-харанан көрөн кэбистэ.

– Эт.

– «Саҥа кэлбит учуутал Нина Ивановна оскуолаҕа баппат бандьыыт Арыйааны күн ахсын дьиэтигэр аҕалар буолбут. Ол Уоһукап күнү супту учуутал кыргыттар дьиэлэригэр кэлэн хорҕойон олорор үһү» диэн сурах-садьык дэриэбинэ устун кынаттаах көтөр буолан көтө сылдьар. Сурах буолан баран киэргэтиитэ суох буолуо дуо, мин манна кэлэн хоно-өрүү сытарбын кытта көрбүттэр үһү.

Мин соһумар сураҕы истэн, сии олорбут гречкабын сыыһа ыйыһыннаҕым дуу, харахпыттан уу-хаар бычалыйан тахсыар диэри ыбылы сөтөлүннүм. Арыйаан ыксаан ойон туран көхсүгэ тоҥсуйда. Мин тоҕо эрэ күлэн тоҕо бардым. Уол мин күлэрбиттэн маҥнай муодарҕаата быһыылаах, онтон тэҥҥэ күлсэн барда. Ол курдук күлсэ олорон өйдөөн көрбүтүм, Егор киирэн турар эбит.

– Ээ, Егор, киириий, чэйдиигин дуо? – күлэрбин тохтото сатыы-сатыы иһит ылан гречка кутан биэрдим. – Марина?

– Ээ, биһиэхэ бааллар, – илиитин сууна охсон баран остуолга кэлэн Арыйаанныын илии тутуста уонна сэргэстэһэ олордо. – Хайа, үөрэх хайдаҕый?

– Этэҥҥэ.

– Эн курдук Нина Ивановна үөрэнээччитэ буолбут киһи баар ини, – Егор үөннээхтик көрө-көрө күлэн кэбистэ уонна салгыы туох да буолбатаҕын курдук аһыы олордо. Оттон Арыйаан, сибилигин аҕай үөрэ-көтө олорбут бэйэтэ дьэбин уоһуйа түстэ, туран кэллэ.

– Баһыыба, Нина Ивановна, кинигэни долбуурга ууруом.

– Тоттуҥ дуо ити аата? Аһаа ыл, – диибин.

– Ээ, суох, тоттум ээ. Баһыыба, – уол кинигэлэрдээх долбуурга «Мааппатын» ууран кэбистэ.

– Итиннэ Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамаана сытар. Аны итини ылаҥҥын аах, – итии чэйбэр саахар кутан булкуйа олорон саҥа аллайдым. Арыйаан кэмниэ кэнэҕэс «аата халыҥын!» диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ. Мин күллүм.

– Хайаан да сэҥээриэҥ, ылан аах. Оруобуна бу биһиги олохпутугар буола турар кэккэ кыһалҕалар итиннэ дьэнкэтик көстөллөр. Сорох-сорох персонажтарга билэр дьоҥҥун да булан көрүөҥ», – диибин.

– Ыллым бу. Чэ, мин бардым, баһыыба. Көрсүөххэ диэри.

– Сарсыҥҥа диэри, Арыйаан!

Осипов тахсан барбытын кэннэ, Егор саҥата суох чэйдии олордо. Онтон:

– Ити оҕо дьиэлээх-уоттаах дуу, суох дуу? – диэн ыйытыылаах буолла. Кини куолаһыгар сөбүлээбэтэх дорҕооннор иһиллэн аастылар.

– Опекуннардаах эбит. Төрөппүт мунньаҕар кэллэхтэринэ кэпсэтиэм, билсиэм уонна дьиэлэригэр да бара сылдьыам этэ. Ол гынан баран, Арыйаан тоҕо эрэ кинилэргэ сылдьарын сөбүлээбэт дуу, хайдах дуу. Арыт интэринээккэ, арыт бэйэтин дьонун дьиэтигэр баран аһыыр үһү. Барахсаны, ийэтэ-аҕата суох оҕону, кылаас салайааччыта буолан баран аһатаары ыҥырабын. Ону ол диэбэккэ, дьон-сэргэ атыннык толкуйдуур үһү дуу? – Егор диэки көрөн ылабын. Сэрэйбит сэрэх. Уоһукап билигин аҕай кэпсээбит сураҕа-садьыга ама хайаан нэһилиэк учаскыабайын тумнан көтөн ааһыаҕай…

– Этэрбэс араадьыйаҕа итэҕэйээччи эрэ итэҕэйэрэ буолуо, эн онно кыһаллыма, – учаскыабай санаа көтөҕөрдүү мичээрдээн эрэ кэбистэ.

Тоҕо да итинник этэрбэс араадьыйата хайа да СМИ үлэһитинээҕэр күүскэ, дьаныһан туран үлэлиирэ буоллар?! Миэстэтигэр күлэн аһаран кэбиспитим иһин, наһаа да абалаах… кинилэр билбэттэр буоллаҕа дии, биһиги майгыннаһар олохтоохпутун. Улахан киһи көрүүтэ суох ускул-тэскил сылдьар оҕону аһыныахтарын, киниэхэ кыһаллыахтарын билиминэ, араастаан хоп-сип тарҕатарга эрэ тиллэллэр!

…

Бииргэ олорор киһитигэр мэһэй буолумаары «үүрүллэн» киирбит Егордуун чэйдээн, иһит хомуйан баран, тугу да гынарбыт суох буолан хаартылыырга быһаарынныбыт.

– Баҕа санааҕа оонньуубут дуо? – Егор этии киллэрэр.