Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы

* * *

Хәзер исә әлеге каһарман һәм аның әти-әнисе, нәсел-нәсәбе белән якыннанрак танышып үтик. Мөхәммәт батырның бертуганнары: энесе – техник фәннәр докторы, профессор Ильяс әфәнде Әхмәтгалиев (1927–1993) һәм сеңлесе – озак еллар дәвамында Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшләгән, республикабызның Журналистлар берлеге әгъзасы Мәрьям ханым Әхмәтгалиева хатирәләрендә аларның һәркайсы ачык чагылыш тапкан: «Әтиебез – Ибраһим Җиһангәрәй улы Әхмәтгалиев (1888–1932), бик яшьли ятим калып, унике яшеннән байларга хезмәтче булып ялланган. Үтә тырышлыгы, булдыклылыгы, җитезлеге, тапкырлыгы нәтиҗәсендә ул приказчик дәрәҗәсенә күтәрелә, Яңа бистәдә шаулап торган алма бакчасы уртасында үз йортын булдыра, ике сыер асрый. Әмма бәхетле тормышлары 1932 елда җимерелә. Әтиебез, бер атна урын өстендә ятып, кырык дүрт яшендә үпкә шешеннән вафат була. Утыз сигез яшенә дә җитмәгән әниебез – Өммегөлсем Габделвахит кызы Кулиева (1895–1984) – өч бала, кияүгә чыкмаган Зәйнәп исемле бертуган сеңлесе белән язмыш кочагында кала. Җитмәсә, әтисе дә юк бит янәшәсендә – утлар-сулар кичкән, заманында Ишморатов дигән байларда приказчик булып эшләгән Габделвахит Йосыф улы да 1934 елда ук инде гүр иясе була… Шуннан соң әниебез, тормышның очын очка ялгау өчен, тегү фабрикасына эшкә урнаша. Тора-бара абыебыз Мөхәммәт тә аның кул астына керә башлый. Укулар тәмамланып, җәйге каникулга туктау белән, күрше-тирәдә яшәүчеләрнең утыннарын кисеп-ярып, өеп кую дисеңме, баржадан йөк бушатырга Бакалтайга йөрү дисеңме, өй эшләрендә булышу дисеңме – һәммәсен дә ялт иттереп куяр иде Мөхәммәт абыебыз. Без яшьрәкләр исә һәрвакыт аның кебек булырга тырыша идек.

Яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев (уңнан сулга) каләмдәш дуслары Гарәфи Хәсәнов, Җәвад Тәрҗеманов белән. Казан, 1938

Әниебезнең бертуган абыйсы – күренекле журналист, җырчы һәм җәмәгать эшлеклесе Ибраһим Кулиев (1885–1937) һәм аның улы – танылган инженер, Казан һәм Уфа радиолары эшчәнлегенә нигез салучы, радио буенча татар телендә чыккан беренче китапның авторы Салих Кулиев (1908–1939), – кулга алынып, «халык дошманы» буларак, атылганчы, безнең гаиләгә хәйран ярдәм итеп тордылар. Алар «таш капчык» ка озатылгач та, әнинең әнисен – Латыйфа абыстайны – тизрәк үзебезгә алу хәстәрен күрдек. Әбиебез газиз балаларының 1957 елда тулысынча аклануларын, ни кызганыч, ишетә-күрә алмады – 1942 елның 1 маенда вафат булды…

Горурланып әйтә алабыз: Ибраһим һәм Салих Кулиевлар – Татарстан тарихында гына түгел, әлбәттә инде, абыебызның үсүендә-формалашуында якты эз калдырган затлы шәхесләрдән иде…

Мөхәммәт абыебыз дигәннән, ул 1920 елның 20 гыйнварында Яңа бистәдә дөньяга килгән. Туу турындагы таныклыгына, ни сәбәптәндер, туган көне «21 февраль» дип язып куйганнар…

Яңа бистәдәге 13 нче татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, абыебыз 1938–1941 елларда Казан дәүләт педагогия институтының биология факультетында белем алды. Бөек Ватан сугышы башлангач, студент иптәшләре белән бергә Кайбыч районында окоплар, танкка каршы траншеялар казуда катнашты. Аннары Ленинградтан Казанга күчеп килгән хәрби заводларның берсендә эшли башлады…

Абыебызны сугышка 1942 елның 22 маенда – Калинин исемендәге шул заводта эшләгән җиреннән алдылар. Аны фронтка озату берничә көнгә сузылды. Казан вокзалы каршындагы бакча кырыенда көннәр буе поезд көтү. Армиягә алынган егетләр, ирләр, озатучылар барысы бергә әле. Гармуннар… Йөрәк өзгеч җырлар… Әйтеп каласы сүзләр, истә калдырырлык итеп карашулар… Команда биреп, берәүләрне, тезеп, барлап, вокзал эченә алып кереп китәләр. Озатучылар койма янында өзелеп-өелеп кала – перронга керергә рөхсәт юк. Китәләр, яңалары килә. Халык бетми, мәйдан гөрли, җырлый, елый… Көнозын торгач, иртәгә дип, абыйларны кире кайтардылар. Тагын бер төн үз өебездә бергә куну шатлыгы…

Ниһаять, абыебызны армиягә озатып җибәрдек. Шул ук көнне аннан хәбәр дә килеп иреште. Дөресрәге, блокнот битенә ашыгып кына язылган ул хат-записканы бер узгынчы өебезгә кертеп чыккан иде…

Шуннан соң да абыебыздан хат-хәбәрләр өзлексез килеп торды – бигрәк тә тынгысыз, кайгыртучан изге җан иде шул ул – кадерле, үтә якын кешебез! Хәтта кыска-кыска җөмләләреннән дә безне ничек кенә булса да борчымаска тырышу, тынычландыруга көчле омтылыш, күңел җылысы бөркелеп тора иде аның…

1943 елның август азагында дошман ядрәсеннән гомере киселгәнчегә хәтле Мөхәммәт абыебызның рухы, җаны гел безнең белән бергә булды. Хәер, хәзер дә ул безнең арада! Мөхәммәт абыебызның көндәлекләрен, сугыштан язган хатларын, шигырьләрен укып, фоторәсемнәренә карап, без аны һәр көнне күңелләребездә яңартабыз…

Абыебыз бик матур – бөдрә чәчле, уйчан кара күзле, таза-төз гәүдәле чын егет иде. Тавышы бик моңлы булып, җырларга да, биергә дә бик яратты. Өстәвенә үткен телле, тапкыр сүзле дә иде ул…

Беренче әдәби язмаларыннан күренгәнчә, абыебыз иҗат эше белән 1934 елдан шөгыльләнә башлый. Беренче шигырьләре 1935 елда «Мехчы», «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газеталарында, «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә дөнья күрә, соңга таба «Шат балалык», «Алмаш», «Очкыннар», «Беренче көн» кебек күмәк җыентыкларда һәм альманахларда басылып чыга. Аның шигырьләре, эчтәлек ягыннан бәхетле балачак, яшьлек ялкыны, илне саклау, котыпны җиңү кебек, шул чор поэзиясе өчен характерлы темаларны яктырта. Мөхәммәт абыебызның шагыйрьлек сәләте бигрәк тә кече һәм урта яшьтәге балалар өчен язган шигырьләрендә («Ата һәм бала», «Балык тотканда», «Бишек җыры», «Үгез», «Сеңлем бәхете» һ. б.) ачык күренә.

1941 елда Мөхәммәт абыебыз үзенең шигырьләре тупланган беренче җыентыгын басмага әзерләгән иде, әмма сугыш башлану сәбәпле, әлеге китап чыкмый калды…

Шулай да, Җиңү таңы атканнан соң, без аның бу изге хыялын якын дуслары ярдәмендә уңышлы төстә тормышка ашырдык…»

* * *

Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләрендә һәм фронттан язган кайбер хатларында – яшь язучының уй-кичерешләре, шул дәһшәтле чорга карата үз мөнәсәбәте-фикерләре…

Әлеге язмаларны тәртипкә салып матбугат өчен әзерләүдә Мәрьям ханым белән Ильяс әфәнде Әхмәтгалиевләрнең булышлыгы зурдан булды. Хатлардагы, көндәлекләрдәге искәрмәләр исә И. Әхмәтгалиев (И. Ә.) тарафыннан бирелде.

Хатлардан, көндәлекләрдән өзекләр

14 июнь, 1942 ел.

Сөекле әнием, туганнарым! Сезгә ерактагы туганыгыздан кайнар сәлам! Үзебез әле дә карантинда ятабыз. Колхоз эшенә алып баралар.

Безне бүген озатачаклар. Кая – билгесез. Урнашкач язармын. Инде ай булып килә, урнашмагач, сездән хәбәр алып булмый. Сагындырдыгыз. Адресымны алгач та, бик озын итеп русча хат языгыз, алай тиз йөри, ди…

16 июнь, 1942 ел.

…Улыгыз мундир киде, аякта – ботинка, обмоткалар, өстемдә – гимнастёрка, чалбар, башымда – кызыл әйләнмәле фуражка. Чын пехота! Хәзер Алтайда, Бийск шәһәрендә, лагерьда. Биредә өч ай булачакбыз, кече комсостав (сержант, старшина) әзерлиләр. Мансур Җәләй дә минем белән бер ротада. Яңа бистә егете Ильяс Мәгъсумов та безнең белән. Әхмәт Моратов пулемёт ротасында. Ашау – туярлык, землянкаларда урнаштык. Өйдән чыгып киткәннән бирле беренче тапкыр, салам тутырылган булса да, матраста, башны шундый ук мендәргә куеп, одеял ябынып йоклыйбыз. Лагерь – Бий елгасы буенда, нарат урманында. Борчылмагыз, бәлки, өч ай эчендә сугыш та бетеп куяр әле. Дөнья күреп, хәрби төгәллеккә өйрәнеп кайтырбыз. Бүген адресымны язам инде: г. Бийск, п/я 34/В-111. Алуга җавап язу – сезнең бурыч. Сагындырдыгыз шулкадәрле.

Әни, сәламәтлегең ничек, арыйсыңмы? Заводтан расчёт алдыгызмы? Күпме тиде? Ничә кило бәрәңгелек? Дусларымны күрсәгез, барысына да сәлам. Адресым билгеле инде, язсыннар. Кызлар фронтка китмәделәрме? Ешрак языгыз, бүтән берни дә кирәкми. Бергәләп төшеп, карточкагызны җибәрегез. Гарәфи, Рифгать, Мәхмүтләрдән[1] хәбәрләр киләме? Әти белән әбинең каберлегенә кәз җәйдегезме? Хат көтеп, сәлам белән, улыгыз!

13 июль, 1942 ел.

Үткән ялда ант кабул иттек. Хәзер чын сугышчылар инде. Безнең рота икенче тәүлек нарядта. Постта торабыз. Рәхәт инде, ике благодарность алдым. Менә шул. Минем өчен борчылмагыз.

3 август, 1942 ел.

Ерак Алтай тауларыннан сәлам! Утынның кыйммәтлеген ишетеп бик борчылдым. Бу кышны да суыкта туңып чыгарсыз микән? Ничек кенә булса да рәтләгез. Шәүкәткә, Равилнең әтисе Сәлах абыйга барыгыз. Утын булмаса, ташкүмер миче ясатып, күмер табарга тырышыгыз. Мәрьям, заводта ашау бик начармы, эш хакы күп тияме, азрак чыгып йөргәлисезме? Ильяс, синең экзаменнар беткәндер инде? Билгеләрең ничек?

Стипендия артмадымы? Колхозга җибәрмәделәрме? Бәрәңгеләрне утыйсызмы? Егетләргә сәлам, алардан хат көтәм. Бүген каравылда торабыз.

22 сентябрь, 1942 ел.

Сезгә ерак илләрдән җылы йомшак җилләр аша сагынычлы кайнар сәламнәремне күндереп калам. Үзем исән-сау. Лейтенант булырга укыйбыз. Ашау-эчү әйбәт, кием-салым яхшы, барысы да өр-яңадан. Тик сезне уйлап кына борчылам. Бик күптән хат алганым юк. Казан өстендә немец карчыгалары очмагандыр бит? Казаннан чыгып киткәнгә 4 ай булды бугай (ялгышмасам). Гомер уза бит, нинди үзгәрешләр булып узмады. Хәзер инде отделение командиры булдым…

3 ноябрь, 1942 ел.

Исәнмесез, кадерле туганнарым! Әни, сеңел, энекәш, Зәйнәп апа, сезгә туганнарча сәлам! Ильяс, синең 16 сында дәрес арасында язган хатыңны – кичә, 19 ында язганын бүген алдым. Шулай күбрәк яз.

Үземнең хәлләр беркөе, әйбәт кенә дисәң дә була. Бияләй, бүрекле булдык. Сезнең өчен генә борчылам. Кышны ничек чыгарсыз икән? Мәрьям, сиңа кием тектердегезме әле? Аяк киемнәрең бармы? Энем, синең кыш кияргә нәрсәң бар? Минем пальтоны рәтләп булмасмы?

8 ноябрь, 1942 ел.

Бүген, ике хатыгызны алып, шулчаклы шатландым, әйтерсең лә сез керткән электр лампасы йөземне яктыртты. Мәрьямгә тегелгән кием мине җылытты. Сезгә җылы, якты булса, миңа да якты. Тамагыгыз тук булса, мин дә тук.

Кичә сезгә, Рәшиткә, Җәвадка хат яздым. Бәйрәм көннәрен туганнардан, иптәшләрдән еракта үткәрү ямансу икән. Бүген хатларыгызны алгач, кәеф-хәтерләр бөтенләй күтәрелеп китте. Ильяс, электрны чын-чынлап эксплуатировать итегез, электр миче табып, чәй кайнатыгыз, аш пешерегез. Инде утын яки ташкүмер дә рәтли алсагыз, кышны дөбер-шатыр иттереп чыгар идегез… Татарлардан батальонда үзем генә. Ротабызда ойрот егете бар (алтайлылар, казахка якын халык). Кичә аның белән җырлашып утырдык.

Мин кайгылы, мин кайгылы,Мин кайгылы булганмын.Әнкәемнең иң кайгылыКөннәрендә туганмын.Үзем җырлыйм, үзем җылыйм,Үзем гөлчәчәк өзәм,Хәсрәт күлләрендә йөзәм,Яшьлегем белән түзәм.Самавырларны кайнатаАк каен күмерләре,Гөлгә кунган тузан кебекЯшь егет гомерләре.Уфтанма, күңел, уфтанма,Уфтанган, димәсеннәр.Уфтаныр көннәргә калганБу егет, димәсеннәр.Ярның аргы яккаенаДошман таяк ташлаган,Без бәхетсезләргә каршыГерман сугыш башлаган.Алдылар, бәгырьләрем,Калдыгыз, бәгырьләрем…Герман границасындаКалмасын каберләрем!Герман границасындаТашлык түгел, гел таулык…Исән булсак, бер кайтырбыз,Кирәк исәнлек-саулык!..

Шулай бит, әни, язган булса, бер кайтып, шау-гөр килеп яшәрбез әле. Сиңа, әни, туганнарга саулык кына бирсен Ходай! Әни, син дә тегү машинаң төбендә, мине сагынганда, шул җырларны җырла. Балавыз гына сыкма. Күзләрең болай да кара бит. Чынлап әйтәм, минем өчен аз гына да борчылма, кайгырма. Хәлләрем әйбәт әле минем. Өс-баш бөтен, тамак тук. Мәрьям, син авырып йөрисең икән. Бирешмә!

Инде үз хәлләремә килгәндә, мин моңарчы отделение командиры булып тордым. Хәзер мине командирлыктан төшерделәр. Әни, син яшьләргә каты булма, дип язган идең. Менә шул каты булмавым өчен төшерделәр. Ярар, бу зур мәсьәлә түгел. Моңарчы да курсант идем, хәзер дә. Укып бетерә алсак, лейтенант булырбыз барыбыз да. Менә шул үзем турында. Ашау-эчүне сорыйсыз. Иртән – 300 г икмәк, 25 г май, шикәр комы, аш, чәй. Көндез – аш (итле йә колбасалы, йә ике селёдка белән бәрәңге), ботка (йә бәрәңгедән, йә кишердән), компот. Кичкә дә җылы аш, чәй. Өс бөтен, әни, тамак тук, бер дә борчылма минем өчен…

14 ноябрь, 1942 ел.

…Мине тәбрик итәргә була. Бүген хәрби ант кабул иттек. (Миңа ике кат туры килде, беренчесе – Бийскида.) Хәзер менә Такташны укып утырдым да, сиңа хатны дәвам итәм. Миндә Такташның җыентыгы һәм Г. М.ның «1935»е генә бар (Галимҗан Мөхәмитшин китабы. – И. Ә.). Бу – минем өчен бердәнбер татар дөньясы…

Англиянең Африкадагы кызу хәрәкәтләре турында укып шатланабыз. Бу икенче фронтның башлануы түгел микән?

22 ноябрь, 1942 ел.

Хәерле көн сезгә, кадерле туганнарым! Әнием, сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа һәм барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләргә барып адашкан, инде менә ярты елга якын туганнарын, иптәшләрен-дусларын күрми яшәүче улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам. Шаулы, нурлы, тузанлы Казан каласыннан аерылганга, ялгышмасам, нәкъ ярты ел.

Әйе, инде күпме сулар агып,Күпме-күпме җилләр искәндер,Ничә төннәр әни ак түшәктә,Мине уйлап, яшен түккәндер?Күпме вакыт үтте маңгаемнанҮпкәнеңнән бирле соңгы кат.Малаеңның кайнар мәхәббәтенСиңа илтсен, әнкәм, сәлам хат!..Монда юк шул күңел тулган чакта,Күздән күреп, хәлне белүче,Кар-буранда хәлдән тайган чакта,«Туңгансыңдыр, улым» диюче…

Әйе, әнием, арысам да, туңсам да, сине уйлап, йөрәгемә хәл керә. Кайчан гына өйгә кайтырмын? Алны-ялны белми, сезне кадерләп тәрбия итәрмен. Кайчан гына дөнья борчуларыннан, газап-кайгыларыннан башка сезне рәхәт кенә яшәтермен? Шул өметләр белән яшим, шуларны уйлап, күңелемне юатам мин, әнием!..

13 декабрь, 1942 ел.

…Иртәгә взвод командиры булырга өйрәнә башлыйбыз. Бүген якшәмбе көн, чаңгыда йөрдек, утын бушатырга бардык…

21 декабрь, 1942 ел.

…Берьюлы дүрт хат. Утын алгансыз икән, аңа бик шатландым. Җәвадтан да хат бар. Тиздән – чаңгы походына!

1 гыйнвар, 1943 ел.

Сеңлем, үзеңә генә дип язам, исәнме, кадерлем! Йомшак җилләр, Казанга кадәр исеп, чәчләрең сыйпап, битеңнән үбеп, Яңа ел сәламнәремне, сеңлем, сиңа илтсен иде, дим. Әле генә кино карап кайттык. «Каин һәм Артём», әйбәт кенә. Бүген – ял. Яңа ел хөрмәтенә. Менә, парта артына утырып, тәмәке кабыздым (абый тартырга өйрәнгән икән дип уйлама, сеңлем. Мин тартмыйм. Хәзер менә эч пошканнан гына). Төшемдә ябык йөзеңне, моңсу күзләреңне күрәм. Сагындым, сеңлем, шулкадәр сагындым!

Обедка барып кайттык. Тамак тук, ә җан? Тәнгә – азык, ә җанга – юк…

Сеңлем, бу сугышлар башлангач, үз-үзем белән ялгыз калып, үз-үземә урын таба алмый газапланган идем мин, очына чыга алмадым уйларымның. Ә менә хәзер, өскә шинель кигәч, кулга мылтык алгач, мин үз урынымны таптым. Мин хәзер бәхетсез әниләрнең, синең кебек моңлы күзле сеңелләрнең гомерләрен саклаучы солдат булдым. Илдә кош та югалмый, диләр. Син дә, мин дә үз бәхетебезне табарбыз әле. Без аны көрәштә генә табарбыз. Тиздән, синең бәхетеңне яулап табар өчен, көнбатышка китәрмен, бәхетле җиңүчеләр арасында мин дә Казанга кайтырмын әле. Сеңлем, юрау-багуларга ышанам. Бәхетең, үз Кояшың табылыр, мин бәхетсез, миннән булмый, димә син. Була! диген, булдырам! диген. Кырыкка ярыл, тырыш. Халык арасына чык. Яхшы иптәшләр (егетләр арасыннан да) тап. Киемнәреңне кайгырт, кинога, театрга, танцыга йөрергә тырыш. Әмма үз дәрәҗәңне төшермә. Күңелеңне дә төшермә, авырлыкларны җиңеп чыгарга тырыш, аптырап торма. Сугыш озакка бармас, мин исән-сау кайтырмын. Син укуыңны дәвам итәрсең. Бергәләп әнине тәрбияләргә керешербез. Шулай, сеңлем, бәхет үзе килми, без аны яулап алырбыз. Сеңлем, әнигә, Зәйнәп апага, Ильяска сәлам әйт. Миңа еш-еш хат яз. Бөтен серләреңне, борчуларыңны яшермичә яз, сеңлем! Битеңнән үбеп, абыең.

9 гыйнвар, 1943 ел.

(Дусты Җәвад Тәрҗемановка җибәрелгән хат. – И. Ә.)

Кайнар сәлам сиңа, Җәвад, ерактагы дустың Мөхәммәттән! Туганнарга, дусларга, кызларга да миннән сәлам күндер!

Үзем исән-сау гына беркөе укып ятам. Өс-баш бөтен, тамак тук. «Ашау – байдан, үлем – Ходайдан» дип яши бирәм. Менә хәзер штабта телефон янында дневальный булып утырам. Берәү дә шалтыратмый. Инде төн. Кәеф әйбәт кенә. Чөнки бүген «Сталинградтан немецларны 60 км га һәм Ленинградтан 50 км га куганнар!» дигән җылы хәбәр килде. Йөрәкләрне җылытып, кәефләрне күтәреп җибәрде. Бүген көне дә бик җылы, тамчылар тама.

Түбәләрдән тамчы тама,Тама бирсен.Ялкынланып йөрәк яна,Яна бирсен.   Тама торган тамчылар да   Кибәр микән?   Йөрәктәге ялкыннар да   Сүнәр микән?..

Кайчакта үлеп-үлеп шигырь язасы килә дә, вакыт булмый йә тагын ни дә булса килеп чыга. Ә безнең яшьтәш, каләмдәш Шәрәф Мөдәррис Союзга алынган, ди, инде. Шулай итеп, тамчы кебек кибәрбез микәнни?..

Взвод командирыбыз мәктәп директоры, әдәбият укытучысы булган. Кайчак аның белән гәпләшеп утырабыз да, авыр сулап: «Сугыш беткәч…» – дибез.

Әйе, сугыш беткәч, исән булсак, мәктәпләргә кайтып, шау-шулы, нурлы биналарда балалар белән гөр килеп гомер итәрбез.

Илһам килгәндә, каләм дә тибрәткәләрбез. Ә әнкәй өй түрендә тәсбих тартып утырыр… Юк, бу – күңелнең нечкәрүе генә. Хәзер азмы-күпме үзгәрдем, кырысландым инде, дустым. Безнең алда – бөтен каты кырыслыгы, газаплары белән рәхимсез сугыш. Белмим, ул дәһшәтле упкыннан Тынычлык, Сәламәтлек ярына барып җитәрбезме, әллә кара туфрак астынамы?

Юк, үлем куркытмый инде хәзер. Әгәр үлеп тә, әнием, туганнарым, дусларым бәхетле булсалар, минем генә гомерем берни түгел. Ә шулай да ЯШИСЕ КИЛӘ!..

11 гыйнвар, 1943 ел.

Әгәр кайта алмасам, онытмассыз, энем! Әнине, Мәрьямне карау сиңа кала. Өйдә хуҗа бул, олы хуҗа булырсың, энем. Хәер, исән калып кайтырмын төсле, өметемне бөтенләй җуймадым әле. Безнең урамга да бәйрәм килер дип юанам. Син боларны, энем, башкаларга сөйләми тор, минем өчен кайгырмасыннар. Сәлам белән абыең (хат техникум адресына җибәрелгән. – И. Ә.).

19 гыйнвар, 1943 ел.

Әни, син минем русча язуыма үпкәлисең икән. Тизрәк барып җитсен дип шулай язам бит, ачуланма. Моннан соң үзеңә татарча гына язармын. Син улыңа бөтен борчуларыңны әйтеп хат яз. Үз кулың белән язган хатларыңны, җылы сүзләреңне укыйсым килә. Комиссиядә булдыңмы? Нәрсә диделәр? Икенче группа бирделәрме? Җиңелрәк эшкә күчермәделәрме?

Әнкәй, эштән кайткан чакта,Иңбашларың таладыр,Уйлап газиз малаеңны,Йокыларың каладыр.Алтын погоннар тагып,Атланып акбүз атка,Сезнең янга кайтыр идемБер генә кич кунакка!..

Шулай, әни, исән йөреп, сау кайтсын дип, теләкләр теләсәң, бер әйләнеп кайтырмын әле мин сезнең янга. Бик күңелле итеп бәйрәм итәрбез, әни. Әлегә синнән үтенеп сорыйм, мине уйлап борчылма, әни. Минем өс бөтен, тамак тук. Сеңлем бик ябыккандыр инде, яшьли тормыш куа башлады. Күңелен күтәрергә тырышыгыз. Рәт булганда, кинога, театрга баргаласын. Әни, үз сәламәтлегеңне сакла. Моннан соң сиңа аерым хатлар язармын, үзең дә яз. Сәлам белән, битеңнән үбеп, улың. (Безнекеләр Ленинград блокадасын өзгәннәр, әйбәт хәбәр бит бу!)

25 гыйнвар, 1943 ел.

Кичә яңа киемнәр алдык. Бүген булмаса, иртәгә китәрбез. Витаминнар җитешми, грипп, цинга, ди врач. Миңа казармадан чыкмый ятарга кушты. Барысына да хат язасым килә. Әнигә дә…

13–15 февраль, 1943 ел.

(Техникум адресына җибәрелгән хат. – И. Ә.) Исәнме, кадерле энем! Әнигә, Мәрьямгә, Зәйнәп апага сәламнәремне күндерерсең. Менә тиздән Молотовка җитәбез. Казан дип хыялланган идем – булмады. Өйгә кереп чыгармын дигән идем. Язган идем, укуны бетертмәделәр. Гвардия частьларына рядовой итеп җибәрделәр. Хәзер башкалага таба барабыз. 13 февральдә Молотовны уздык. Әле дә кая баруыбызны белмибез. Мәскәүгәдер дип уйлыйм… Теплушка тормышына өйрәнеп барабыз…

Энем, ир булырга тырыш. Әнине, Мәрьямне кара, аларны кайгырт. Минем өчен борчылмасыннар. Сугышта бөтен кеше дә үлми бит, диген син аларга. Кайтуыма ышанам әле мин…

Әгәр дә кайта алмасам, бәлки, минем китабымны (шигырьләремне) чыгарырсыз? Сәлам белән, абыең.

20 февраль, 1943 ел.

Исәнмесез, минем өчен кадерле туганнарым! Менә без бүген Рыбинск шәһәренә килеп җиттек. Шулай итеп, Мәскәүгә дә кермәдек. Моннан соң кая китәрбез – белмим. Көнбатыш фронтка якынлашабыз.

3 март, 1943 ел.

Здравствуйте, мои дорогие! Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәш һәм Зәйнәп апа, барыгызга да сәламемне күндерәм. Шулай ук барча туганнарга, иптәшләремә дә сәлам әйтегез. Менә, ниһаять, билгеләнгән частька барып җиттек. Фатирларга урнаштык. Ашау начар түгел. 900 г икмәк, башка ашау-эчү әйберләрен бирәләр. Бу часть – Сталинградта булган часть, хәзер ялда. Без автоматчик булырга өйрәнәбез… Минем адрес: ППС 1769, часть 48.

7 март, 1943 ел.

Исәннәрмесез, минем кадерле туганнарым! Үзебез «ерак тылдагы» (рота командиры шулай ди) бер авылда яшибез. Бирегә 2 мартта килеп җиттек. Авыл өендә. Өй җылы. Нар эшләдек. Бар да яшьләр, күбесе училищедан. Без – автоматчылар ротасында. Училищедагы кебек строевой занятиеләр була. Урман, сазлыклар. Тездән кар эчендә йөреп, «кәккүкләр» не эзлибез. Сугышка март ахырында керербез төсле. Безнең рота резервта (запаста) булыр дигән сүзләр дә бар. Ә хәзергә Великие Луки (бу исем цензорлар тарафыннан сызылган. – И. Ә.) тирәсендәге бер авылда яшибез. Немец чәүкәләре очып үткәлиләр. Төнлә, йортка чыксаң, еракта саңгырау гына туп тавышлары ишетелә. Рота командирыбыз әйбәт тә кеше инде. Укытучы булган, күпне күргән командир. Кичә автоматлар (ППШ) бирделәр. Хәзер кулыбызда бик көчле корал. Сездән тизрәк хат-хәбәр дә килеп җитсә, бик шат булыр идем. Бәлки әле, моннан киткәнче, хатыгызны алып өлгерермен. Үзегезне бик сагындым.

18 март, 1943 ел.

…Бүген иртән Ореховщина дигән авылга килдек. Бу – Смоленск өлкәсе. Смоленскидан 120 чакрым, фронт исә бездән 50 чакрымда. Бик арылды. Монда бераз ял итәсебез бугай. Яз җитә. Көндез кар эри. Төннәр салкын. Тамчы тама. Кояш исе килә. Егетләр бүген сыерчыкларны күргәннәр. Яз килә шул. Берничә көннән унберенче ай китә инде минем өйдән чыгып китүемә. Их, кайчан өйдә булырмын икән мин? Тиздән безнең бакчада да алмалар, чияләр чәчәк атар, кошлар сайрар. Тәрәзәләрне ачып, яз исенә күмелеп уйланырсыз… Яратам мин үзебезнең тәрәзә алдында утыруны. Март кына әле дип тормас идем, ачып куяр идем хәзер үк тәрәзәмне…

26 май, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, сезгә барыгызга да улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам! Шулай ук барча туганнарга, дусларга сәлам әйтегез. Менә икенче елым китте инде, исән-сау әлегә. Хәзер без фронттан 15–17 км да. Окоплар эчендә читәннәр үрәбез. Һәр көн яңгыр ява. Казанда ничек? Ашау-эчү рәтләнә инде. Әйе, ел узды. 1943 елның маен күрермен дип, исән калырмын дип уйламаган идем. Киләсе язларны сезнең белән күрергә язсын инде…

6 июнь, 1943 ел.

Исәнме, кадерле әнкәем, саумысыз, сөекле сеңлем, энем, Зәйнәп апа һәм барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләрдән искән йомшак җилләр аша сагынычлы сәламнәремне җибәрәм! Әйдә ул шаян җилләр сезгә минем турыда сөйләсеннәр. Улыгыз Мөхәммәт бакча кебек матур урында әйбәт кенә яши, дисеннәр ул җилләр. Ул яшәгән урманда иртәсен-кичен кошлар сайрый, чылтырап чишмә ага, шаулап төрле гөлләр, кура, җир җиләкләре чәчәк ата, дисеннәр. Кәккүкләр, озын гомер теләп, туктаусыз кычкыралар, дисеннәр. Тик улыгыз гына сезне – әнкәсен, сеңелкәшен, энекәшен, туганнарын, дусларын, ямьле, тузанлы Казанын сагына, дисеннәр. Әйе, тамак тук, өс бөтен, баш өстендә шаулап снарядлар ярылмый, выжлап пулялар очмый, ә шулай да күңел тыныч түгел. Сезнең авыр тормышыгыз йөрәкне телә, әни, һич ярдәм итә алмыйм шул. Сугыш бетеп, тиздән исән-сау кайтып, сезне тәрбияләргә язсын иде… Сездән күптән хат алганым юк, бик сирәк язасыз, ахры. Яңа гына яңгыр явып үтте. Бүген төнлә штаб сакладым (нарядта идем). Иртән, ашап-эчкәч, иптәшем белән чишмә буенда йокладык. Обедтан соң менә үзебезнең землянкада утырабыз. Яңгырдан соң һава чыршы исе белән тулды. Мин Валентин Катаевның «Мария» дигән поэмасын укыдым. Әйбәт поэма. Менә инде ничәнче тапкыр безнең фронт газетасын («Алга – дошман өстенә!») укыйм. Анда Әхмәт Исхакның «Ант» дигән шигыре дә бар. Бу газета миңа ялгыш кына килеп эләкте. «Ант» ны ятлап, сугышчылар алдында сөйләргә уйлыйм. Их, Тукай, Такташ һ. б. татар шагыйрьләренең әсәрләре кулга төшсә? Шулчаклы укыйсы, татар җырчыларын тыңлыйсы килә!.. Ильяс, син өйдәме? Сеңелкәш, Ильяс өйдә булмаса, син хат яз. Бәрәңге утырттыгызмы, үсәме? Барысын да языгыз.

26 июнь, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Сезнең 14 июньдә язган ике хатыгызны өченчекөн алып укыдым. Бу арада, таңнан торып, эшкә кадәр дә, эштән соң да йөрергә өйрәнәбез. Парадка әзерләнәбез. Бүгенме-иртәгәме, безнең бригадага[2] Сугышчан Кызыл Байрак ордены бирәчәкләр. Сталинград төбәгендәге геройлыгы өчен. Без үзебезнең президент исемендәге фронтта (аңладыңмы, Ильяс?). Менә биш кубометр җир казыдык. Хәзер обед вакыты (карабодай ашы, тары боткасы, колбаса, 300 г икмәк). Менә шулай безнең тормыш, әлегә әйбәт. Сезнең бәрәңгеләр чыкканнар икән инде. Исәнлектә бергә-бергә ашарга язсын иде. Әни, һаман утын ташырга йөрисеңме әле? Их, язмыш, язмыш… Сеңлем, күңелеңне төшермә, тиздән сугыш бетәр, менә дигән итеп гомер итәрбез!

10 июль, 1943 ел.

Кадерле әнкәй, сөекле сеңлем, энекәш, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Менә кичә сездән инде икенче хат (26.06) алдым.