скачать книгу бесплатно
…Батыр үлә, үлмәс ат алып,
Батырлыклар белән макталып.
Исемең калсын, үзең үлсәң дә,
Тарихларда укып ятларлык!..
Әйе, бертуган Габдрахмановларның да данлы исемнәре туып үскән якларына әйләнеп кайтты. Хәзер аларның кылган батырлыкларын мәңгеләштерү турында кайгыртасы бар. Заманында алар – символик мәгънәгә ия Революция тавы башыннан күтәрелгән яшь бөркетләр – Котдус, Миңнемөхәммәт һәм Габдерәхим Габдрахмановлар үзләрен Туган илебезнең чын патриотлары итеп танытканнар. Якын киләчәктә аларның мәгърур исемнәре мемориаль комплекстагы исемлеккә дә алтын хәрефләр белән язылыр, шәһәрнең берәр яңа урамына «Бертуган Габдрахмановлар» дигән мәртәбәле исем бирелер, аларга һәйкәлләр дә куелыр әле, шәт, иншалла!..
Тормышыбыз данколары
Безнең буын – шундый токым:
Дошманның теше үтмәс…
Безнең буын ул мәңгелек,
Җир йөзендә һич бетмәс!
Кави Латыйп,
фронтовик әдип
Мәскәүнең «Политик әдәбият» нәшриятында «Сугыш чоры парторглары» дигән исем астында чыгарылган китаплар сериясе белән танышып утырам. Һәр китапның тышлыгында – сугышчыларны ярсулы атакага әйдәүче политрук рәсеме. Документаль рәсем. Бик күпләргә яхшы таныш рәсем…
Кем соң ул, кайсы як кешесе, безнең якташыбыз түгелме? Кайда, нинди батырлык үрнәге күрсәткән? Әнә шундый сораулар мине сугыш чоры политруклары, парторглары белән тирәнтен кызыксынырга этәрде. Архив документлары, төрле нәшриятларда хәрби-патриотик темага басылган китаплар, вакытлы матбугат материаллары гыйбрәтле мәгълүматлар бирде.
…1942 елның 12 июле. Гитлерчы башкисәрләр Дон буе далалары аша Сталинградка, Кавказга таба ыргылалар. Славяносербск торак пункты янында фашист илбасарларның юлын 4 нче укчы дивизиянең 220 нче укчы полкы сугышчылары кисә. Көчләр тигез түгел. Дошман барлык төр кораллардан алар өстенә ут өермәсе яудыра. Көн дәвамында дошман унөч мәртәбә атакага күтәрелә. Әмма сугышчыларыбыз, кораллары чагыштырмача азрак булса да, бер адым да артка чигенмичә, унөч атаканың һәркайсын батырларча кире кагалар. Фашистлар зур югалтулар кичерә.
Совет солдатларының саны да күзгә күренеп кими. Нишләргә? Озак уйлап торырга вакыт юк – гитлерчылар ундүртенче мәртәбә атакага күтәреләләр. Хәзер «Кем кемне?» дигән сорау хәл ителәчәк. Шуны бик яхшы аңлаган кече политрук Алексей Гордеевич Ерёменко бөтен буена торып баса да, пистолетлы кулын өскә күтәреп: «Ватан-ана өчен – алга, атакага!» дип кычкыра һәм дошман өстенә беренче булып ташлана. Калган сугышчылар да, аның үрнәгендә атакага күтәрелеп, фашистларны үз участокларында тулысынча тар-мар итәләр. Йөрәгенә дошман ядрәсе тигән политрук Ерёменко исә яу кырында мәңгегә ятып кала…
Тик шулай да бәхетле язмыш кешесе булып чыга Алексей Гордеевич. Коралдашларын атакага күтәргән мизгелдә аны фронт фотокорреспонденты М. П. Альперт фоторәсемгә төшереп өлгерә. Исемсез бу фото соңыннан илебезнең һәм дөньяның күп кенә газета-журналларында, китапларда кат-кат басыла. Шулай итеп, әлеге документаль кадр патриот сугышчы образын гәүдәләндергән символик рәсемгә әверелә…
Әйе, колхозлар төзүдә чыныгу алган, партия оешмасына җитәкчелек итеп, бай тәҗрибә туплаган коммунист, сугышта политрук буларак, Ватан-ана азатлыгы хакына әнә шундый батырлык күрсәтә, башкаларны да үз артыннан ияртә.
Хәзер ул һәлак булган җирдә – Ворошиловградтан 30 чакрым читтәрәк Октябрьнең 40 еллыгы исемендәге совхозның «Комиссар кыры» дип йөртелгән урынында – мәһабәт һәйкәл тора. Скульптор И. Н. Чумак Алексей Гордеевичны нәкъ рәсемдәгечә итеп – ашкынулы атакага әйдәгән мизгелдәгечә сурәтләгән. Уң кулын ярсулы төстә күккә чөеп, ул һаман да «Алга, тынычлык өчен көрәшкә!» дип дулкынланып дәшәдер кебек.
Мин аны барыбызга да бик якын, кадерле шагыйребез – Советлар Союзы Герое Муса Җәлилнең рухи туганы итеп күз алдына китерәм. Ул да бит, коммунист һәм политрук буларак, күпме сугышчыларны җиңүгә рухландырган. Хәтта ул фашизм зинданнарында да әсирләр арасында совет халкының җиңүенә ышанычны ныгытучы политрук, әйдәп баручы булып кала.
Республикабызда иң беренче Советлар Союзы Геройларыннан Мамадыш районының Кече Кирмән авылы егете Гафият Нигъмәтуллин да бөтен сугыш дәвамында үзен кыю политрук итеп таныта. Танкка каршы ата торган артиллерия дивизионы комиссары Г. Я. Нигъмәтуллин 1945 елның маенда аяусыз көрәштә батырларча һәлак була.
Мин аларны Максим Горькийның мәгълүм легендасында сурәтләнгән Данкога тиңләр идем. Сугышта үзләрен корбан итеп булса да, йөрәкләрен факел итеп кабызып, башкаларга дөрес, якты юлны күрсәтүчеләр аз булмаган. Күбәү алар безнең тормышыбызның, яшәешебезнең чын Данколары! Шулар турында кабат-кабат уйланам… Аларның бер өлеше парторглар буларак нык танылган, солдатлар арасында ихтирам казанган.
…1944 елда Днепр хәрби флотилиясенең политбүлеге, татар халкының батыр улы, бронекатерлар отряды парторгы, гвардияче 1 нче статьялы старшина Нәбиулла Насыйбулла улы Насыйровка багышлап, махсус листовка бастырып чыгара.
«…Парторг Насыйровның данлы исеме, 3 нче ранг капитаны Песков подразделениесендә генә түгел, безнең бөтен флотилиябезгә яхшы билгеле, – диелә әлеге тарихи документта. – Большевиклар партиясенең тугрылыклы улы коммунист Насыйров Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк дошманга каршы каһарманнарча көрәшә. Ул фашист илбасарларны Одесса һәм Севастополь янында аяусыз тукмады, Сталинград һәм Бобруйск, Турово һәм Пинск янында юк итте… Березина һәм Припять янында барган көчле сугышлар вакытында коммунист Насыйровның орудие расчёты сугышчылары тарафыннан фашистларның өч урындагы миномёт батареялары, артиллерия батареясы, танк, ике пулемёт ноктасы, ике блиндаж, хәрби йөк төягән өч олау һәм бер ротадан артык пехотачылары юк ителде.
Пинск янындагы сугыш барышында парторг Насыйров һәлак булды.
Днепр флотилиясе моряклары! Ватан-анабызны Насыйров кебек яратыгыз! Дошманга каршы Насыйров кебек, үз-үзегезне аямыйча көрәшегез!»
…1945 елның гыйнвары. Совет гаскәрләре Венгрия башкаласы Будапешт өчен көчле сугышлар алып баралар. Һәр йорт, һәр урам күп корбаннар бәрабәренә яулана. 180 нче укчы дивизиянең 42 нче укчы полкы сугышчыларына шәһәр читендәге Читарка бистәсен кулга төшерү бурычы куела. Ә бу бик җиңелдән түгел. Бистәгә керү юлында фашистлар тарафыннан көчле крепостька әверелдерелгән ике катлы йорт тора. Баш күтәрер хәл юк – гитлерчылар үлем укларын берөзлексез сибеп торалар.
Стратегик яктан гаять әһәмиятле әлеге йортны кичекмәстән алу өчен ашыгыч рәвештә штурм отряды оештырылып, аның составына рота парторгы, сержант А. П. Исаевның автоматчылар отделениесе дә кертелә.
Ниһаять, штурм! Сугышчылар алга ыргылуга, әлеге йортның подвалындагы пулемёт телгә килә, өске каттан исә автоматлардан ата башлыйлар. Пулемётны юк итәргә җибәрелгән ике сугышчының берсе шундук үтерелә, икенчесе авыр яралана. Шулчак парторг Исаев бу мөһим эшкә үзе алына. Подвалга таба бер-бер артлы гранаталар оча. Әмма Исаев үзе дә нык кына яралана. Көчле шартлаулардан соң фашистлар, кабат аңнарына килеп, тагын пулемёттан ярсып ата башлыйлар. Шулчак коммунист Исаев, актык көчен җыеп, бөтен буена торып баса һәм, алга таба ыргылып, имәндәй таза гәүдәсе белән дошманның ут ноктасын томалый…
Штурм отряды, шундук крепость-йортка бәреп кереп, гитлерчыларны тулысынча юк итә. Бистәгә юл ачыла… Рус халкының легендар улы Алексей Петрович Исаевка исә шушы фидакярлеге өчен 1945 елның 28 апрелендә «Советлар Союзы Герое» дигән югары исем бирелә. Аның батырлыгын мәңгеләштереп, туган авылы Малая (Югары Ослан районы) хәзер Исаево дип атала. Казан урамнарының берсе шулай ук парторг Исаев исемен йөртә.
«Сугыш чоры парторглары» дигән китаптан күренгәнчә, Советлар Союзы Герое исеменә лаек булган парторгларның яртысына бу исем үлгәннән соң бирелә.
* * *
Без яу кырында һәлак булган политруклар, парторглар турында сөйләдек. Әмма алар арасында мең дә бер мәртәбә үлем белән күзгә-күз очрашып та исән калганнары, дошманны үз өнендә тар-мар итеп, Берлин урамнары аша җиңүчеләр булып атлаганнары да бар. Мари халкының каһарман улы – Кукмара районының Иске Кенә авылында яшәүче коммунист капитан Сәет Сәгыйтович Сәгыйтов – әнә шундыйларның берсе. Дәһшәтле сугыш елларында эскадрон комиссары, рота политругы, батарея комиссары, полк партоешмасы секретаре вазифаларын башкарган әлеге мөхтәрәм ветеран төрле хәрби частьлар составында данлы сугышчан юл үтә.
…1945 елның апреле. Фашистларның өнендә һәр йорт, һәр квартал, һәр урам өчен канкойгыч сугышлар бара. Үлем сәгате якынлашканын сизгән гитлерчылар котырынып каршылык күрсәтәләр. Ләкин куркусыз совет сугышчылары, тимер ташкын булып, Рейхстагка һаман якыная баралар. Беренче Белоруссия фронты составындагы 150 нче укчы дивизиянең 674 нче укчы полкы артиллерия батареясы командиры Сәет Сәгыйтов та шулар арасында.
Сәет Сәгыйтович артиллеристлары Одер елгасын беренчеләрдән булып кичеп чыгалар. Шпрее каналы, Мольтке күпере, Моабит төрмәсе, «Гиммлер йорты» өчен барган аяусыз сугышларда да Сәгыйтов бөркетләре тиңдәшсез батырлыклар күрсәтәләр. Дошманның бик күп ут нокталарын, техникасын, җанлы көчләрен юк итәләр. Мәсәлән, Рейхстагны турыдан утка тоту өчен уңайлырак урын эзләп, С. Сәгыйтов батареясы артиллеристлары 76 миллиметрлы пушкаларын «Гиммлер йорты» ның икенче катына сөйрәп менгерәләр. Шуннан, Рейхстагка төбәп, бер-бер артлы туксан ике снаряд җибәрәләр. Бранденбург капкасы ягыннан контратакага күтәрелгән фашистларны утлы табага бастыручылар да сәгыйтовчылар була. (Бу хакта генерал-полковник В. М. Шатиловның «Рейхстаг өстендә байрак» дигән мәгълүм китабында бик тәфсилле язылган. Генералның култамгасы куелган әлеге китапны Сәет ага бүген дә кадерләп саклый.)
Яу кырында күрсәткән батырлыклары өчен капитан Сәет Сәгыйтов Сугышчан Кызыл Байрак, I дәрәҗә һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә.
Сәет Сәгыйтович 9 май көнне совет сугышчыларының Берлинда үткәрелгән парадында да катнаша. Шул тарихи көн истәлеге итеп, ул Рейхстаг диварына «Без монда фашистларны акылга утырту өчен килдек. Капитан Сәгыйтов. Кукмара – Берлин» дип язып куярга да онытмый.
Сәет Сәгыйтов, 1945 елның сентябрь аенда союзниклар (Америка Кушма Штатлары, Англия, Франция) белән берлектә үткәрелгән гаскәрләр парадында да катнашып, Бранденбург капкасы яныннан җиңүчеләрнең берсе булып атлый!..
Исемнәре кайтты дан булып…
Совет хәрби командованиесенең җитди сугышчан заданиеләрен үз вакытында төгәл үтәгәне өчен Кызыл Байрак һәм Суворов орденнарына, «Орша» дигән почётлы исемгә лаек булган 352 нче укчы дивизия – бихисап батырлар тәрбияләп үстергән дивизия. Аның данлы үткәненә кагылышлы архив документлары белән танышканда каһарман якташларыбызның исемнәрен күп очраттым мин. Һәм алар турында укучыларыбызга да сөйлисем килде. Бәлкем, исемнәре телгә алынган шул батырлар арасында аларның әти-бабалары, кардәш-туганнары да бардыр? Аларны яшь буын да белсен һәм күңел түрендә кадерләп саклап йөртсен иде…
1941 елның декабрендә була бу хәл. Мәскәү янында тар-мар ителгән фашист башкисәрләренең калдыклары, Волоколамск районындагы Лама елгасы буенда яңадан ныгып урнашып, безнең гаскәрләрнең җиңүле төстә алга баруларын тоткарларга уйлый. Алар биредә совет сугышчыларына бик нык каршылык күрсәтәләр. Безнең пехотачылар җиргә сыенып ятарга мәҗбүр була. Әнә шундый үтә кыен бер мизгелдә өлкән политрук Емельяненко торып баса да: «Ватан-ана өчен – алга! Артта – Мәскәү, безгә чигенергә урын юк!» – дип, сугышчыларны хәлиткеч атакага күтәрә. Тиз арада дошман позицияләрен яулап алалар. Сугышның иң кызган бер мәлендә Емельяненко йөрәгенә фашист ядрәсе тия һәм ул һәлак була. Бу кыю командирны коммунист Мөхәммәтов алыштыра. «Өлкән политрукның үлеме өчен фашист илбасарлардан аяусыз үч алыйк!» ди ул һәм дошман өстенә ташлана. Аның үрнәгенә башка сугышчылар иярә. Нәтиҗәдә дошман бу районда тулысынча тар-мар ителә…
Кем ул коммунист Мөхәммәтов? Кайсы яктан? Әнә шул сорау миңа һич тә тынгылык бирмәде. Архив материаллары арасында озаклап казыну нәтиҗәсендә әлеге дивизия сугышчылары арасыннан заманында комсомол сафларында тәрбияләнгән, ВКП(б) члены булган ике Мөхәммәтовны эзләп таптым. Алар икесе дә Актаныш районыннан. 1901 елда Такталачык авылында туган, сугышка кадәр колхоз рәисе булып эшләгән җиде бала атасы (хатыны – Разия Мөхәммәтова) Долмаган Мөхәммәтов 1941 елның 27 августында Актаныш район хәрби комиссариаты аша фронтка үзе теләп киткән икән. Шул ук елның 26 декабрендә авыр сугышлар вакытында яраланган…
Мөхәммәтовларның икенчесе – Шәймәрдән Мөхәммәт улы исә 1903 елда Иске Богады авылында туган, сугышка кадәр авыл Советы башкарма комитеты рәисе булып эшләгән, хатыны Сәгыйдә белән дүрт бала тәрбияләп үстергән. 1941 елның 23 августында ул да Актаныш район хәрби комиссариаты аша үзе теләп фронтка киткән. Архив документларында аның да 1941 елда яралануы турында мәгълүматлар бар.
Югарыда телгә алынган эпизодта кайсы Мөхәммәтов турында сүз бара – монысы әле хәзергә ачык түгел. Әмма кайсысы гына булмасын, аларның һәр икесен дә чын каһарманнар дип атыйсы килә…
Өлкән сержант Зиннәт Хәмидуллин белән ефрейтор Архип Макаров турындагы документлар да игътибарга лаек. Бу ике каһарманның үлемсез батырлыгы турында 352 нче укчы дивизиянең «Вперёд, на запад!» газетасында (1943, 18 сентябрь) күләмле язма бирелгән. Аннан күренгәнчә, танкка каршы ата торган мылтыклар белән коралланган һәм фашистларның байтак техникасын, җанлы көчләрен юк иткән әлеге гаярь сугышчылар үзләре биләгән биеклектән соңгы минуткача китмиләр. Патроннары беткәч, кулларына гранаталарын алалар. Инде ахырда яраланып, үзләрен фашистлар төрле яктан чолгап алгач, соңгы гранаталарын аяк астында шартлаталар. Көчле шартлау байтак дошман солдатын һәм офицерын да теге дөньяга озата…
Татар егете Зиннәт Хәмидуллин белән рус егете Архип Макаровның эчкерсез дуслыгын, тиңдәшсез батырлыгын газета бик күпләр өчен үрнәк итеп куя, дошманга каршы алар кебек кыю, үз-үзләрен аямыйча көрәшергә чакыра. Һәм дивизия сугышчылары шулай эшлиләр дә. Бик күпләр үзләренең исемнәрен мәңгелек данга күмә. Шундыйларның берсе – элекке Беренче Май (хәзерге Чирмешән) районындагы Иске Котыш авылында туып үскән өлкән сержант Андрей Свежухин. Аның турында 1943 елгы «Правда» газетасының 14 октябрь санында күләмле материал урнаштырылган.
Нинди батырлыклары белән ил күләмендә танылган соң әлеге кече командир? Бу сорауга җавапның бер өлешен без газета язмаларыннан, икенче өлешен дивизиянең сугышчан хәрәкәтләре журналыннан, тарихи формулярдан, политдонесениеләрдән таптык.
…Сугышка кадәр Ленин исемендәге колхозның оста тимерчесе була Андрей Прокопьевич. «Тимердән чәчәкләр ясый белә иде!» – диләр аның турында. Һәм менә шул кече күңелле, алтын куллы А. Свежухин, үз теләге белән фронтка китеп, иң булдыклы сугышчыларның берсе булып таныла. Андрей, фашист минасына эләгеп, авыр җәрәхәт ала. Әмма ул госпитальдә озак юанмый, бераздан үз частена әйләнеп кайта. Тиздән өлкән сержант Свежухинны санитар итеп билгелиләр. Кыю егет яу кырыннан 113 яралы солдатны һәм офицерны алып чыга. Секунд саен фашист ядрәләре сызгырып, миналар, снарядлар ярылып торган сугыш мәйданында эшли ул үзенең көндәлек батырлыгын. 113 кеше – 113 батырлык дигән сүз…
114 нче батырлыгы да бар Свежухинның. Соңгы батырлыгы. Аны үлемсез иткән батырлыгы… Хәлиткеч һөҗүм вакытында командирлары сафтан чыккач, аның урынына өлкән сержант Свежухин баса һәм сугышчыларны ярсулы атакага күтәрә. Аның «Алга, бары тик алга!» дигән көчле тавышы, мәһабәт гәүдәсе безнең солдатларда җиңүгә зур омтылыш, олы ышаныч уята. Алар дошман позицияләренә давылдай бәреп керәләр һәм аның күпсанлы җанлы көчен, байтак техникасын юк итәләр. Шул бәрелеш вакытында сержант Андрей Свежухин батырларча һәлак була…
Каһарман якташыбыз күрсәткән батырлыклары өчен Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә. Аның турында дивизия газетасы берничә мәртәбә махсус сәхифәләр бирә. Шундый сәхифәләрнең берсендә А. Свежухинның туган ягында 1943 елның 27 августында булып үткән митингтан күләмле репортаж урнаштырылган. Андрей Прокопьевичның авылдашлары колхоз рәисе Палаткин, башлангыч партоешма секретаре Бабушкин, авыл Советы рәисе Мушкин, колхозчылардан Асанкин, Галкин, Климина, Тунтайкина, Задавина һ. б., митингта бер-бер артлы чыгыш ясап, дошманны тизрәк җиңү өчен тылда тагын да тырышыбрак, өчләтә энергия белән эшләргә тантаналы төстә ант итәләр. Алар бердәм рәвештә кабул иткән резолюциядә түбәндәге юллар бар:
– дәүләткә икмәк тапшыру заданиесен срогыннан элек үтәргә;
– сугышчылар өчен җылы киемнәр әзерләп, аларны 10 сентябрьгә кадәр фронтка озатуны тәэмин итәргә;
– колхоздашыбыз А. Свежухин отделениесе сугышчылары өчен 15 сентябрьгә чаклы махсус посылка әзерләргә;
– каһарман якташыбызның гаиләсе турында даими кайгыртучанлык күрсәтергә…
Һәм шунда ук Ленин исемендәге колхоз идарәсе белән Котыш авыл Советы башкарма комитетының киңәйтелгән утырышында кабул ителгән карарның күчермәсе бирелә. Анда катнашучылар А. Свежухин гаиләсе өчен 1943 елның 1 ноябренә кадәр яңа йорт төзү, аларга 3 центнер икмәк, 380 килограмм яшелчә (помидор, кыяр, кишер, чөгендер, суган һәм бәрәңге), җитәрлек күләмдә ягулык һәм мал-туарлары өчен азык бирү турында эшлекле тәкъдимнәр белән чыгалар. Шунда ук Андрей Прокопьевичның данлы исемен ул яшәгән урамга бирү турында карар кабул ителә.
«Фидакярлек елъязмасы» белән танышканда (архив документларын һәм сугыш чоры газеталары тегелмәләрен хаклы рәвештә шулай дип атыйсым килә. – Ш. М.), тагын күп кенә билгесез батырлыклар турында сөйләүче язмаларга тап булдым. Зур каһарманлык күрсәтүчеләр арасында 1162 нче укчы полк партбюросы секретаре – күренекле шагыйрь политрук Нур Баян, миномёт батареясы командиры лейтенант Әнвәр Ишманов, автоматчылар ротасы командиры урынбасары старшина Мансур Габдрахманов, тәвәккәл артиллерист-старшина Сәетнур Латыйпов, кыю разведчик Мәлих Галиев, күзәтүче Абдул Гарифуллин, пулемётчы Кадыйр Әбүзәров, сапёр Хәбибрахман Әүхәдиев, элемтәче Әшрәф Әгъләмов, шофёр Риза Гайнетдинов, старшина-санинструктор Валентина Михайлова һ. б. бар.
Бер 352 нче укчы дивизия солдатлары һәм офицерлары арасында гына түгел, без архивта сугышчан юлларын өйрәнгән башка хәрби частьлар арасында да бихисап андыйлар. Алар – Җиңү таңын якынайтучылар!
Әйе, безнең Татарстан уллары һәм кызлары яу кырында беркайчан да сынатмаганнар, үзләрен шундый батыр йөрәкле итеп тәрбияләгән республикабызны сугышларда фидакярлек кылып, каһарманлык күрсәтеп данлаганнар…
Утта чыныккан дуслык
Республикабызның Кукмара төбәгендә туып үскән данлыклы якташлар эзеннән йөргәндә, Түбән Өскебаш авылы үзәк урамындагы йортларның тәрәзә йөзлекләренә игътибар иттем. Бигрәк матурлап, чәчәкләп-чуклап, нечкә зәвык белән эшләнгәннәр алар. Өйләргә генә түгел, авыл урамына да ямь-нур өстәп торалар.
– Кайсы останың эше бу? – дигән соравыма каршы:
– Үзебезнең Кашаф абый Зәйниевнең куллары алтын бит – белмәгән эше юк! – дип җавап бирде биредәге хуҗалык җитәкчеләренең берсе Нариман Фатыйхов эчке бер горурлык хисе белән. – Колхозлашу хәрәкәтендә актив катнашкан кеше, партия һәм мәгариф ветераны. Инде күптәннән лаеклы ялда булса да, өйдә тик ятуны һич тә сөйми… Кыскасы, гомере буе тынгысызлык юлдаш аңа!
Шул сөйләшүдән соң әлеге хөрмәтле ветеран белән якыннанрак танышу теләге туды да инде. Гаять кызыклы язмыш кешесе булып чыкты ул…
* * *
…Бүләк итеп бирелгән транзистордан йорт эченә тирән сагыну, сагыш хисләре белән өртелгән җыр агыла:
…Таралыштык илнең кырларына,
Очрашырбыз микән без тагын?
Сагынам сезне, җиңү юлларыннан
Бергә үткән солдат дусларым!
Аны зур игътибар белән тыңлап, күзләрен дымландырып утырган Кашаф абый түзмәде, әйтеп куйды:
– Бигрәк йөрәкләргә үткәзеп җырлый шушы җырчы! Фронт хатирәләрен искә төшереп, тәмам күңелне айкады! Мин дә өзелеп сагынам яудаш дусларымны, бигрәк тә ленинградлы Павловны!
Ире белән дистәләрчә еллар дәвамында олы тормыш сукмагыннан дус-тату атлаучы Асылбикә апа да, мич каршында аш-су әзерләп йөргән җиреннән туктап, сүзгә кушылды:
– Хәтереңдәме, әтисе, Павловны син 1943 елның гыйнвар башында безгә алып кайткан идең. Һай, бу гомер дигәнең, шул вакытлардан бирле инде күпме кышлар үткән, күпме язлар килгән!..
Сугыш һәм хезмәт батыры Кашафетдин Зәйниев
Хәтерендә, бик хәтерендә ул чор Кашаф абыйның. Заманында Ленинград эшчесе булган политрук Павлов белән политрук Зәйниев, авыр яраланып, Чиләбе шәһәрендәге госпитальдә ятканда танышканнар иде. Койкалары да янәшә торганлыктан, бик тиз уртак тел таптылар алар. Комсостав өчен билгеләнгән унике кешелек палатада ятучылар арасында иң авыр яралысы К. Зәйниев булганлыктан (сугышчыларны атакага күтәргәндә фашист ядрәләре Кашаф абыйның юан һәм нечкә эчәкләрен җиде җирдән тишкән, терсәген дә авыр яралаган иде), аның турында кайгыртуны өлкәнрәк яшьтәге Павлов бик теләп үз өстенә алды. Немец снаряды кыйпылчыгы бөерен нык кына зарарласа да, әлеге сержант күңел төшенкелегенә бирелмәде, һәрчак терелүгә өмет белән яшәде, палатадагы микроклиматка да сизелерлек уңай йогынты ясады. Кашаф Зәйнетдин улы торып йөри алмаганлыктан, Александр Александрович аңа һәртөрле ризыкны үзе ташып ашатты, эчертте. Мәһабәт таза гәүдәле рус Павлов белән җыйнак, чандыр буйлы татар Зәйниев арасындагы эчкерсез дуслык күпләрдә тирән соклану хисе уятты. Палата врачы Анна Васильевна да еш кына, аларга карап:
– Сез бигрәк бертуганнар кебек инде! – дия торган иде. – Шәт, болай булса, госпитальдән терелеп чыккач та бер-берегездән аерыла алмассыз әле!
Дөрес сиземләгән икән доктор. 1942 елның соңгы өч аен госпитальдә бергә уздырган якын дуслар, медицина комиссиясе тарафыннан хәрби хезмәткә яраксыз дип табылгач, ныклы бер карарга килеп, Кашаф абыйның туган ягына – Кукмарага юл тоттылар.
– Ленинград әле дошман камалышында, туры безгә – Татарстанга кайтабыз! – диде К. Зәйниев, дустына икеләнеп торырга урын калдырмыйча. – Аннары бит врачлар сиңа «яңа сауган сөт эчеп дәваланырга кирәк» дигән киңәш тә бирделәр. Сыерыбыз бар, туган ягыбызның һавасы да бик шәп – сулап туймаслык!
Кайтасыларын алдан ук хәбәр иткәнлектән, аларны Кашаф абыйның энесе Гыйлемхан тимер юл станциясендә җигүле ат белән көтеп тора иде инде. Ул култык таяклы ике фронтовикны, сабый балалардай кадерләп, толыпларга төреп, хуш исле печән җәелгән чанага утыртты да атын авыл юлына таба борды…
* * *
Түбән Өскебашка якынайган саен, Кашаф абыйның йөрәге читлегеннән чыгардай булып, ярсып тибәргә тотынды. Күңелгә бик якын, кадерле шул туып үскән яклар! Сагынылган! Бу кырлар, бу үзәннәр аның яшьлек эзләрен үзләрендә саклый. Кашаф, чананың кышкы юлда дәртле көй чыгарып чыжылдавын тыңлый-тыңлый, үзе дә сизмәстән, хатирәләргә бирелде.
…Авылның иң беренче комсомолецларыннан иде ул. Партячейка секретаре Шәрип Вәлиевнең уң кулы саналган Кашаф авылда сыйнфый дошманга, наданлыкка каршы оештырылган көрәштә башлап йөрүчеләрнең берсе иде. Ялкынлы агитатор буларак, колхозлашу хәрәкәтендә дә бик актив катнашты егет. Туры сүзле, батыр йөрәкле комсомолецка төрлесен күрергә туры килде ул хәтәр заманнарда. Кулак калдыклары тарафыннан янау-өркетүләр дә еш булды. Бакудан килгән татар эшчесе – егермебишмеңче Нургали Садыйков белән Ятмас Дусай авылында күмәк хуҗалык оештырганда, мәсәлән, кулаклар коткысына бирелгән кайбер адәмнәр аларны чак кына үтереп ташламадылар. Әмма, аңа карап, алларына куйган изге максатларыннан чигенмәде алар.
Тора-бара Кашаф, Мамадыш педучилищесын, аннары пединститутны тәмамлап, Ятмас Дусай, Березняк, Төркәш, Түбән Арбаш, Алгай мәктәпләрендә укытты, директор вазифасын башкарды. Тәкәнеш районы мәгариф бүлегендә инспектор һәм мөдир булып та эшләде. Тапшырылган һәр эшне җиренә җиткереп башкаруын, инициативалы, эзләнүчән, принципиаль булуын күреп, аны 1939 елда ВКП(б) сафларына әгъза итеп кабул иттеләр. Күрсәтелгән олы ышанычка тагын да тырышыбрак эшләү белән җавап бирде коммунист Зәйниев.
Бөек Ватан сугышы башлангач, Кашаф Зәйнетдин улы, хатынын, дүрт баласын калдырып, Ватан-ана язмышы хәл ителгән яу кырына китеп барды. Политруклар әзерләү курсларын тәмамлаганнан соң, Кашафны башка иптәшләре белән берлектә ут эченә – Урта Дон фронтына озаттылар. 849 нчы укчы полк составында К. Зәйниев разведка начальнигы һәм политрук вазифаларын башкарды. Дошманга каршы көне-төне алып барган хәлиткеч көрәшләрдә үзен гайрәтле, тәвәккәл командир итеп танытты. Эчкерсезлеге, якты күңелле булганлыгы, башкалар турында аталарча кайгырта белгәнлеге өчен солдатлар да яратты үзен. Авыр яраланганнан соң, госпитальгә озатылыр алдыннан аңа әйткән сүзләре һаман колак төбендә чыңлап тора әле: «Тизрәк терелеп, туп-туры үзебезнең частька әйләнеп кайтыгыз, иптәш политрук! Без сезне сагынып көтеп торырбыз!»
Тик хезмәттәшләрен яңадан күрергә насыйп булмаган икән Кашаф Зәйнетдин улына. Хәзер ул менә, яраларын яхшылап дәвалау өчен, палатадаш дусты белән туган ягына кайтып бара…
* * *
…Өйдәгеләр дә, авылдашлары да батыр фронтовикларны бик җылы каршыладылар. Александр Александровичны беренче күрүдә үк яраттылар. Өйләре кысанрак булса да, күңелләре киң иде Зәйниевләрнең – Павловка урынны түрдән бирделәр. Шулай итеп, әлеге дус-тату гаиләдә тулы хокуклы җиденче кеше булып китте ул.
Гаиләдәгеләр Александр Александровичны хәзинәдә бары белән сыйларга, һәрчак күңелен күрергә омтылдылар. Рәхәтләнеп свежий ит ашасын дип, симертелгән бозау да суйдылар, яңа сауган сөттән дә өзмәделәр үзен. Нәтиҗәдә күзгә күренеп тернәкләнде Павлов.
Бераздан ул, көченнән-сәләтеннән килгәнчә, колхоз эшендә дә катнаша башлады. Хуҗалык атлары өчен камыт-ыңгырчаклар ясауда аеруча осталык-өлгерлек күрсәтте Александр Александрович…
Ленинград дошман камалышыннан азат ителгәч, туып үскән шәһәрен ешрак телгә ала башлады сержант. Әти-бабалары гомер кичергән, яшьлеге үткән шул тарихи шәһәрне өзелеп сагынганлыгы сизелеп тора иде аның. Сандугачлы, ямьле май айларына аяк баскач, Александр Александрович түзмәде, Ленинградка кайту турында сүз кузгатты.
– Сездән күргән изгелек-яхшылыкны, Коля, гомерем буе онытасым юк – исән-сау булсам, мин бу хакта балаларымның балаларына да әйтеп калдырырмын әле, – диде ул, Кашаф абыйның какча иңнәренә көрәктәй дәү кулларын салып. – Инде миңа да юлга кузгалырга бик вакыт, дускай! Бәлкем, туганнарым исәндер, аларны эзләп табу чарасын күрергә кирәк!
Дустының байтактан инде ныклы карарга килгәнен яхшы белгән Кашаф Зәйнетдин улы аның теләгенә каршы килмәде. Хөрмәтләп юлга озату чарасын күрде. Туганнарча кочаклашып, күзләрендә энҗедәй яшь бөртекләрен мөлдерәтеп аерылыштылар алар. Бер-берсенә хатлар язышып, Җиңү таңы атканнан соң кунакка чакырышып торырга да вәгъдәләр бирештеләр…
* * *
Инде ул вакыттан соң дистәләрчә еллар үтте. Тик нигәдер Павловтан хатлар килмәде. Адресын белмәгәнлектән, Кашаф абый үзе дә аның белән элемтәгә керә алмады. «Исәнме икән Александр Александрович?» Хәзер дә шул хакта еш уйлана өлкән Зәйниев. Иркенләп очрашып, сугыштан соң булган яңалыклар турында рәхәтләнеп сөйләшәсе иде Александр Александрович белән.
Кашаф абыйның да йөзе кызарырлык түгел сугышчан дусты каршында. Госпитальдән кайтуга, ул өйдә озаклап юанып ятмады, култык таякларына таянып булса да, Красная Гора авылы мәктәбендә военрук булып эшли башлады. Бераздан үзен шушы авылдагы «Свободный путь» колхозына рәис итеп сайлап куйдылар. Зур оештыру сәләтенә ия булган коммунист фронтовик Зәйниев әлеге хуҗалыкны тиз арада иң алдынгылар рәтенә чыгарды. 1944 елда дәүләткә иң күп икмәк тапшырган хуҗалык җитәкчесе буларак, Кашаф Зәйнетдин улы Татарстан АССР Верховный Советы Президиумы Мактау грамотасына лаек булды. Әлеге зур бүләкне аңа Югары Өскебаш авылында үткәрелгән колхоз рәисләре җыелышында Татарстан АССР Верховный Советы Президиумы рәисе Гали Динмөхәммәтов үзе тапшырды.
– Фронтта дошманны тизрәк җиңү өчен үзегездән зур ярдәм күрсәтәсез, моның өчен чын күңелдән рәхмәт Сезгә! – диде ул, Кашаф Зәйнетдин улының кулларын дустанә кысып.
Сугыштан соң Түбән Өскебаш авыл Советы рәисе, колхоз партоешма секретаре, районның төрле мәктәпләрендә укытучы булып эшләгәндә дә Кашаф Зәйнетдин улы үзенең намуслы исемен һәрвакыт югары йөртте. Хезмәт кенәгәсендәге күпсанлы рәхмәтләр, бүләкләү турындагы язмалар әнә шул хакта сөйли.
Заманында Александр Александрович алдына алып сөйгән балалар да зурлар инде. Аларның һәркайсы тормышта үз юлларын тапты. Вил белән Илгиз – шахтёрлар, Алсу – бухгалтер, Люция – агроном… Кашаф абый фронттан кайткач туган уллары Наил – республикабызның Урман хуҗалыгы министры урынбасары. Наилә исемле кызлары исә азык-төлек җитештерү өлкәсендә мактаулы эшче…
Әйе, ил алдында да, гаиләсе каршында да йөзе ак, намусы пакь мөхтәрәм шәхеснең. Лаеклы ялга чыккач та, ул озак еллар дәвамында колхозның сыйфат комиссиясе рәисе булып эшләде, һәртөрле тәртип бозу, әрәм-шәрәм итү күренешләренә каршы көрәште. Дөреслек, тәртип, муллык сагында намусы-вөҗданы һәрвакыт уяу аның…
* * *
Кунакчыл хуҗалар белән саубуллашканда, мин тагын авыл йортларын бизәп торган тәрәзә йөзлекләренә күз салдым: оста, бик оста эшләнгән алар! Кешеләрнең күңел тәрәзәләрендә һәрвакыт яктылык булсын өчен фронтта фашизм дигән кара афәткә каршы батырларча көрәшкән, милләтара дуслыкның кадерен белгән, сугыштан соңгы елларда хуҗалыкны аякка бастыру, аң-белем тарату өчен бар көчен, йөрәк җылысын биргән Кашаф абый Зәйниев – чын мәгънәсендә халыкның тирән ихтирамына, кайнар рәхмәтенә лаеклы ветеран!
«Әгәр кайта алмасам, онытмагыз!..»
(Яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләре һәм фронт хатлары)
Шагыйрь күңеле сизгер барометр кебек бит ул! Никадәр генә оптимист булса да, Ватан солдаты – талантлы яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев тә сугыш дигән җәһәннәм уты эченнән исән-сау чыгачагына бик үк ышанып җитмәгәндер. Бигрәк тә күз алдында якын дуслары-көрәштәшләре дошман ядрәләреннән, снаряд-мина кыйпылчыкларыннан кырылып торганда.
«…Кичә көне буе снаряд, миналар астында чокырларда яттык. Берничә кешене үтерде. Осколкалар белән яраланучылар күп, – дип яза ул 1943 елның августында әнисе Өммегөлсем Кулиевага җибәргән иң соңгы хатларының берсендә. – Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез… Шулай, әнкәй, язганын күрербез… Менә акрын гына кояш бата… Ул җылы кояш минем өчен яңадан иртәгә чыгармы? Белмим. Вакыт таба алсам, иртәгә сугыштан алган тәэсирләрем турында язармын…»
