скачать книгу бесплатно
Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы
Шахинур Ахматсафович Мустафин
Танылган эзтабар әдип-архивчы һәм шагыйрь, Россия Хәрби-тарихи фәннәр академиясенең һәм Петр I исемендәге Фән һәм сәнгать академиясенең мөхбир-әгъзасы, Татарстан Язучылар берлеге каршындагы «Хәтер Яктысы» эзләнү экспедициясе җитәкчесе Шаһинур Мостафинның 70 яшьлек юбилее уңаеннан нәшер ителүче яңа китабына дәһшәтле сугыш өермәләре аша үткән, моңарчы билгесез каһарманнарга яисә аз билгеле батырларга һәм тылдагы «шинельсез солдатлар» га багышланган документаль-публицистик язмалары туплап бирелде.
Шаһинур Мостафин
Батырлык кайтавазы: документаль-публицистик язмалар
Мустафин Шахинур Ахматсафович
Отзвук героизма
Казань. Татарское книжное издательство. 2018
На татарском языке
Бөек Ватан сугышы чорында яу кырында, һавада, суда, партизан отрядларында, дошман өнендә, тоткынлыкта һәм тылда тиңдәшсез батырлык үрнәкләре күрсәткән мәңге үлемсез фидакяр җаннарның якты рухларына багышлана.
© Татарстан китап нәшрияты, 2018
© Мостафин Ш. С., 2018
Кереш сүз
Батырлык ул – рухи матурлык!.
Юлбасарлар таптый җиребезне,
Ватан сугышына мин китәм.
Менә – балам. Син әнкәсе аның,
Балабызны тотып ант итәм!
Синең өчен, шушы балам өчен,
Нәселем өчен, Туган ил өчен,
Мылтык тотып баскан җиремнән
Бер адым да артка чигенмәм!..
Фатих Кәрим,
фронтовик шагыйрь
…Инде менә ничәнче тәүлек йокысызлыктан җәфа чигәм. Бүген дә шулай. Аптырагач, торып, кунакханәдә үзем тукталган бүлмәнең тәрәзә капкачларын киереп ачып җибәрдем. Сызылып май таңы атып килә. Йөзне, тәнне иртәнге саф-җылы җил иркәли. Ә тәрәзәм каршындагы зур бакчада – Россия Саклану (Оборона) министрлыгының Үзәк архивы урнашкан изге урында – үзәкләрне өзеп-өзеп сандугачлар сайрый…
Сандугачлар… Әллә алар да, минем кебек, йокысызлыктан җәфа чигәләрме? Әллә җырчы кошлар, Бөек Ватан сугышы чорында һәлак булганнарның якты истәлекләрен, олы рухларын биниһая кадерләп, аларга үзләренең кабатланмас сихри моңнарын багышлап, мәңгелек сакка басканнармы? Әллә бу сандугачлар яу кырыннан кайтмый калганнарның җаннарымы? Ә җырлары исәннәргә, безнең буынга әйтер сүзләреме, өн-авазларымы? Әллә безне – каһарман якташларыбыз эзләреннән меңнәрчә чакрым юллар үтеп, бирегә – Мәскәү өлкәсенең Подольск шәһәрендәге Үзәк архивка баш күтәрми эшләргә килүчеләрне – шулай үзләренчә сәламлиләрме?..
Һай, телләрен-уйларын белсәң иде шул җырчы кошларның… Ә инде йокысызлыктан интегүемә килсәк, аның сәбәбе бер – архивта эзләнүләргә багышланган киеренке һәр көн нинди дә булса тетрәндергеч тарихи вакыйгалар, сискәндергеч фактлар белән очраштыра, шул дәһшәтле чорларга өермәдәй-ташкындай бөтереп алып кереп китә, йокы-ялны, ашау-эчүне, бар дөньяны оныттыра… Әйе, дары исе сеңгән, чит-читләрен ялкын өткән, канга манчылган ул документлар җанга һич тә тынгылык бирмиләр. Күпме каһарманнар, үзләренә «икенче гомер» бүләк иткәнне көтеп, архив киштәләрендәге калын томнар аша сүзсез генә безгә карап торалар. Әрнү дә, өмет тә чагыла кебек аларның карашларында… Шушы архивта сакланучы, тарихи дөреслекне раслаучы дистә миллионнарча томнарга кергән гаять мөһим, бәһа биреп бетергесез кадерле ул документларның зур күпчелегенә әле эзләнүчеләрнең-тикшеренүчеләрнең куллары бөтенләй кагылмаган. Әнә шул «айсберг-боз» ны аз гына булса да «эретү»дә – билгесез батырларны барлауда – тыйнак кына үз өлешемне кертү нияте белән чираттагы ялым вакытында, һәр елны диярлек мин бу архивка киләм. Ашкынып-дулкынланып киләм…
Архив… Иң элек шул искиткеч серле, тылсымлы, хикмәтле «мәгарә»гә беренчеләрдән булып юл күрсәткән, эзтабарлык эшенә рухландырган, ярдәм иткән остазларыбызга һәм рухташларыбызга ихлас рәхмәт сүзләребезне әйтеп, тирән хөрмәтебезне белдереп үтик әле.
Менә алар: инде вафат булган өлкән буын каләмдәшләребездән Гомәр Бәширов, Габдрахман Әпсәләмов, Гази Кашшаф, Шәйхи Маннур, Әмирхан Еники, Салих Баттал, Нәби Дәүли, Сибгат Хәким, Риза Ишморат, Әхмәт Исхак, Афзал Шамов, Атилла Расих, Зәки Нури, Мөхәммәт Садри, Сафа Сабиров, Нури Арсланов, Мәхмүт Хөсәен, Хатип Госман, Ибраһим Нуруллин, Әбрар Кәримуллин, Хисам Камалов, Мәгъсүм Насыйбуллин, Самат Шакир, Кави Латыйп, Миргазиян Юныс, Гариф Ахунов, Шамил Рәкыйпов, Рафаэль Мостафин, Илсөяр Сөнкишева, Зәки Әхмәтҗанов, Мәрди Рафиков, Фәргать Нуруллин, Әмир Ганиев, Хәмзә Зарипов; эзтабар галимнәребездән Җәмил Гыйльманов, Альберт Айнетдинов, Анатолий Иванов, Дамир Шәрәфетдинов, Чәчкә Заһирова; гомерләрен шушы гаять мөһим-кирәкле эшкә багышлап, хәзер дә Хәтер сагында уяу торучы Россиянең Хәрби-тарихи фәннәр академиясе президенты, армия генералы Мәхмүт Гәрәев, «Татарстан Геройлары» иҗтимагый оешмасы җитәкчесе, Социалистик Хезмәт Герое Илдус Мостюков, күренекле галимнәрдән Индус Таһиров, Рафаэль Хәкимов, Габделхан Әхтәмҗан, Мансур Хәкимов, Марат Сәфәров, Марсель Әхмәтҗанов, Искәндәр Гыйләҗев, Рөстәм Гайнетдинов һ. б.; шулай ук талантлы каләм әһелләреннән Мәгъсүм Гәрәев, Шәриф Байгильдин, Мәгърүф Шакиров, Габбас Мөхәммәтшин, Дамир Гарифуллин, Госман Гомәр, Миннәхмәт Кашапов, Лерон Фазлыев, Сөфхәт Надыйров, Нургали Булатов, Әлфия Шамова һ. б. Әлеге мөхтәрәм шәхесләрнең һәркайсы турында иркенләп, олылап сөйләргә була. Ошбу эзтабарларның байтагы безнең кебек сугыштан соң туган буын вәкилләренә дә «архив шаукымы» н гомерлеккә «йоктырдылар».
Арабыздан бик яшьли киткән ялкын йөрәкле каләмдәшләребездән танылган прозаик һәм шагыйрь Газиз Кашапов-Үзиле, тарих фәннәре кандидаты, публицист Сәмигулла Хәйретдинов, милләтпәрвәр мөхәррирләрдән Мәхтүм Мостафин, Мөхәррәм Каюмов, хәрби журналист Рафис Мөгыйнов та бу өлкәдә бик нәтиҗәле эшләделәр. Каһарманнарыбызны эзләүдә һәм күп томлы «Хәтер китабы» н чыгарудагы киң колачлы эшчәнлеге өчен Татарстан Республикасының Дәүләт премиясенә лаек булып, хәзерге вакытта Казан Кремлендәге «Бөек Ватан сугышы музей-мемориалы» на җитәкчелек итүче Михаил Черепанов, музейның өлкән фәнни хезмәткәре Әлфия Шәрипова, биредә теркәлгән «Сугыш чоры балалары» ветераннар иҗтимагый оешмасы рәисе Рафаэль Сальмушев турында да бары тик җылы сүзләр генә әйтәсебез килә.
Тынгысыз җанлы әдипләребездән Туфан Миңнуллин, Разил Вәлиев, Гәрәй Рәхим, Ренат Харис, Равил Фәйзуллин, Айдар Хәлим, Ринат Мөхәммәдиев, Зиннур Мансуров, Фәүзия Бәйрәмова, Вахит Имамов, Марат Әмирханов, Әнәс Хәсәнов, Ягъсуф Шәфыйков, Рәфыйк Шәрәфиев, Рәфикъ Юныс, Фәтхулла Абдуллин, Рашат Низамиев, Рәшит Бәшәр, Факил Сафин, Рафаил Газиз һ. б.; фидакяр эзтабарлардан Россия Хәрби-тарихи фәннәр академиясенең мөхбир-әгъзасы Әхәт Садриев, Татарстан Фәннәр академиясенә караган Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институтының әйдәп баручы фәнни хезмәткәре Рәфыйк Сәләхиев, Мари Иленең Бәрәңге муниципаль районындагы Куян авылыннан Гайнан Кормаш музее җитәкчесе Фәйрүзә Вагыйзова, шулай ук Габделбәр Ризванов, Азат Сөнкишев, Фоат Батталов, Гарифҗан Галиев, Хатирә Мәрданшина, Фәридә Сәлимова, Фирая Нуриева, Рафаил Сираҗи, Рәим Гобәй, Рәис Сафин, Равил Гозәиров, Харис Закиров, Нәҗип Әминев, Рәшит Миңнегалиев, Зиннур Закиров, Наил Зәйниев, Гомәр Хаҗиев, Ринат Шакиров, Рифат Җәләлиев, Гомәр Мөбарәкшин, Камил Арифуллов, Ирек Бәдертдинов, Рәис Зарипов, Хәмзә Бәдертдинов, Рубис Зарипов, Марс Яһудин, Алсу Дияр (Спиридонова), Ринат Хәйруллин һ.б. бик күпләр татар тарихын, Бөек Ватан сугышы елъязмасын тулыландыруда, күп гасырлык әдәбиятыбызны документаль-публицистик әсәрләр белән баетуда үзләреннән зур өлеш керттеләр. Алар, архивларда казынып, дәһшәтле яулар узган урыннарны аркылыга-буйга иңләп, үткән чорларның тетрәндергеч сәхифәләрен ачтылар, моңарчы билгеле булмаган каһарманнарыбызны эзләп таптылар…
* * *
Каһарманнар дигәннән, биредә төрле елларда Советлар Союзы Герое исеменә тәкъдим ителгәннәр турында да тәфсилләп сөйләп үтәргә уйлыйбыз.
Советлар Союзы Герое дигән иң югары дәрәҗәле исем СССР Үзәк башкарма комитетының 1934 елгы 16 апрель Карары нигезендә булдырыла. Шул ук елның 20 апрелендә бу мәртәбәле исем иң беренче итеп А. В. Ляпидевский, С. А. Леваневский, В. С. Молоков, Н. П. Каманин, М. Т. Слепнёв, М. В. Водопьянов, И. В. Доронин кебек аеруча тәвәккәл-батыр очучыларга бирелә. Тарихи язмалардан укып белгәнебезчә, 1934 елның 16 февралендә Чукот диңгезендә, бозлар арасына кысылып, «Челюскин» пароходы бата. Күренекле профессор О. Ю. Шмидт җитәкчелегендәге Арктик экспедиция әгъзалары (экипаж белән бергә барлыгы 111 кеше) хәрәкәтләнүче боз өстендә, үтә дә кырыс поляр кыш хакимлегендә калалар. Челюскинчыларны эзләп табу һәм коткару эшенә исемнәре югарыда әйтеп үтелгән очучылар үзләре теләп алыналар… Ниһаять, 5 апрельдә А. В. Ляпидевский дрейфтагыларны табу бәхетенә ирешә һәм, очкычы белән боз остенә «кунаклап», беренче рейста ук унике кешене материкка исән-сау алып кайта. Аның фидакярлеге башка очучыларны да канатландыра. 13 апрельдә инде челюскинчыларның барысын да коткаралар (алар арасында ике бала һәм җиде хатын-кыз да була)…
1934 елдан алып Бөек Ватан сугышы башланганчыга кадәрге чорда йөзләрчә кеше Советлар Союзы Герое исеменә лаек була. Араларында Татарстан Республикасында туып үскән төрле милләт вәкилләре, шул исәптән 9 татар да бар (кара: «Герои Советского Союза», М., «Воениздат», 1984, 28 б.). Хәзер кайбер якташларыбыз белән якыннанрак танышып үтик әле.
Чирмешән районында туып үскән мордва егете Павел Алексеевич Цаплинны (1906–1937) тирән ихтирам хисләре белән иң беренче итеп телгә алырга кирәктер.
…1936 елның 16 июлендә Испаниядә монархистик фашистлар фетнәсе башлана. Генерал Франко гаскәрләренә ярдәмгә итальян һәм немец фашистлары ашыга. Алар Испаниягә бихисап корал, хәрби кирәк-яраклар һәм тулы әзерлектәге хәрби частьларын җибәрәләр.
Моңа җавап итеп, бөтен дөньяда Испания патриотларына карата теләктәшлек хисе үсә бара. Әлеге республиканы саклау, кара көчләргә каршы тору өчен күп кенә илләрдән иреклеләр (доброволецлар) отрядлары килә. Совет иреклеләреннән дә 2065 кеше туплана, шуларның 351 е танкист була.
Татарстанның беренче Советлар Союзы Герое Павел Алексеевич Цаплин
Капитан Цаплин, 1936 елгы Октябрь парадында (7 ноябрь) катнашканнан соң, Кызыл мәйданнан ук үз теләге белән Испаниягә китә. 20 ноябрьдән инде ул танк ротасы командиры сыйфатында Мадридны саклаучылар белән бергә фетнәчеләргә каршы сугыша. Шул чорда яу кырында күрсәткән батырлыклары өчен, кыю офицер СССР Үзәк башкарма комитетының 1937 елгы 2 гыйнвар Карары нигезендә Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә.
1937 елның 13 февралендә франкочы гаскәрләрнең һөҗүмнәре туктатыла. Республикачылар үзләре контрһөҗүмгә күчә. Капитан Цаплинның танклары, тимер ташкын булып, дошман өстенә ыргыла. Җиңү арты җиңү яулаган мизгелләрнең берсендә көтмәгәндә генә рота командирының куәтле корыч машинасына снаряд килеп тия. Цаплин авыр яралана, әмма рота белән җитәкчелек итүне дәвам иттерә. Аның экипажы соңгы снаряд, соңгы патрон беткәнче сугыша. Аннары капитан танкны, дошман кулына калдырмас өчен, үзе шартлата һәм частена әйләнеп кайта… Ләкин яралары аңа озак яшәргә мөмкинлек бирми. Берничә көннән П. А. Цаплинның җәсәден, хәрбиләрчә зур хөрмәт күрсәтеп, Испаниянең Арчен шәһәре каберлегенә җирлиләр…
Интернациональ бурычны үтәгәндә күрсәткән зур каһарманлыгы өчен, СССР Үзәк башкарма комитетының 1937 елгы 27 июнь Карары нигезендә Мордва Афонькасы авылы егете Павел Алексеевич Цаплинга Советлар Союзы Герое дигән мактаулы исем бирелә. Республикабызда иң беренче булып!..
Сүз уңаенда шунысын да әйтик: Татарстаннан читтә яшәгән милләттәшләребез дә сынатмый. Нәсел тамырлары белән республикабызның Биектау төбәгендәге Ямаширмә авылыннан булган, Донбасста туган Гыйльфан Әбүбәкер улы Батыршинны (1914–1947) гына алыйк. Ул 1938 елның җәендә, Приморье краеның Хасан күле янында, япон самурайларына каршы көрәштә үзенең исемен мәңгелек данга күмә.
…29 июльдә Япониянең Квантун армиясе гаскәриләре, чикне бозып, Заозёрная һәм Безымянная биеклекләре районында безнең заставага һөҗүм итәләр. Башка сугышчан иптәшләре кебек, чик сакчысы Г. Батыршин да үзенең отделениесе белән самурайларга каршы батырларча көрәшә. Ахырдан ул авыр яраланган сигез сугышчыны һәм застава начальнигын дошман кулына төшүдән коткарып кала – аларның һәркайсын, берәм-берәм үз аркасына салып, күлнең икенче ягына чыгарып куя. Яшьлегендә оста йөзүче булуы, җитезлеге-тапкырлыгы әнә шул чакта бик тә ярдәм итә аңа. Японнар өзлексез ут яудырып торуга карамастан, яраланмый да… Халык бик белеп әйтә шул: батырдан пуля да курка!..
Унөч көн буе дәвам иткән сугышлар барышында японнар үзләренең бик күп солдатларын, офицерларын югалталар һәм 1938 елның 11 августында СССР белән вакытлы килешү төзергә мәҗбүр булалар.
Донбасста туган милләттәшебез – Советлар Союзы Герое Гыйльфан Батыршин
Чик сакчыларыннан аеруча зур батырлык күрсәткән егерме ике кешегә, шул исәптән Гыйльфан Әбүбәкер улы Батыршинга, аның якын дусты Иван Давидович Чернопяткога һәм алар хезмәт иткән застава начальнигы Пётр Фёдорович Терешкинга СССР Югары Советы Президиумының 1938 елгы 25 октябрь Указы нигезендә Советлар Союзы Герое дигән мәртәбәле исем бирелә. Шул ук Указ белән әлеге мактаулы исемгә тагын бер милләттәшебез – Саратов өлкәсендә туып үскән пулемётчы егет Кәрим Мусяк улы Яһудин да лаек була. Ул бер бәрелештә дошманның алтмышлап солдатын һәм офицерын сафтан чыгара…
1939 елның 30 ноябрендә башланып 1940 елның 12 мартында төгәлләнгән совет-фин сугышы вакытында да якташларыбыз сынатмыйлар. Шулар арасыннан төрле дәрәҗәдәге гаярь хәрбиләр – Казан шәһәреннән М. В. Дмитриев, М. П. Кирпонос, А. М. Коняев, Д. Б. Строганов, А. А. Чупуренко, Алабугадан С. П. Спирьков, Балтачтан Х. И. Ибраһимов, Б. С. Рәхимов, Х. С. Сабиров, Баулыдан И. Д. Зиновьев, Мамадыштан Г. Я. Нигъмәтуллин, Минзәләдән Г. В. Вәзетдинов, Б. А. Винокуров, Теләчедән А. К. Ксенофонтов Советлар Союзы Герое исеменә лаек булалар. Тугандаш Башкортстан Республикасында һәм Саратов өлкәсендә туып үскән милләттәшләребездән С. Н. Майский белән И. М. Кудашев та Алтын йолдыз кавалерлары булып танылалар.
1941–1945 елларда немец-фашист илбасарларына каршы 1418 көн һәм төн дәвам иткән Бөек Ватан сугышы һәм Ерак Көнчыгышта Япониянең кораллы көчләрен, Квантун армиясен тар-мар итү өчен барган көрәш (1945 елның 9 августы – 2 сентябре) безнең ил өчен аеруча җитди сынау чоры була. Дошманны җиңү хакына күпмилләтле бердәм халкыбыз ким дигәндә егерме җиде миллион кешесен корбан итә…
Алтын Йолдыз кавалеры Гафият Нигъмәтуллинга Мәскәү Кремлендә М. И. Калнин илебезнең иң югры бүләген тапшыра
Дөресен генә әйткәндә, бу өлкәдә серлелек пәрдәсе тулысынча ачылмаган әле. И. В. Сталин 1946 елда, мәсәлән, «Правда» газетасы хәбәрчесенә биргән интервьюсында: «…немецлар белән сугыш вакытында, оккупация чорында һәм немец каторгасында Советлар Союзы үзенең җиде миллион кешесен югалтты», – дип белдерә. Н. С. Хрущев исә 1961 елда Швеция премьер-министры Т. Эрландерга җибәргән хатында Бөек Ватан сугышы чорында һәлак булучыларның санын егерме миллион итеп күрсәтә. 1990 елда – М. С. Горбачёв җитәкчелек иткән чорда – бу сан егерме җиде миллионга җитте.
Чит ил тикшеренүчеләренең әлеге мәсьәләгә карата үз карашлары бар. Америкалы социолог Н. Тимашевның 1948 елда ук игълан ителгән белдерүеннән күренгәнчә, СССР әлеге сугыш вакытында утыз җиде миллион ярым кешесен югалткан булып чыга (кара: «Родина» журналы, 1991, № 6–7, 139 б.). Ә инде Мәскәүгә килеп, бу мәсьәләне утыз ел буе өйрәнгән Англия галиме Ж. Эриксон: «…Икенче бөтендөнья сугышы Советлар Берлегенең кырык тугыз миллион кешесен алып китте», – дип белдерә. Газиз ватаннарыннан куганда үтерелгән һәм төрмәләрдә, ГУЛАГ зинданнарында миллионлап кырылганнар саны бу исәпкә керми…
Биредә тагын «Икенче бөтендөнья сугышында күпме татар һәлак булган?» дигән урынлы-мөһим сорау да туарга мөмкин.
Заманында фашистлар «тырнагы» на эләгеп, әсирлекнең бөтен газапларын татыган һәм соңыннан, концлагерьдан качып, үзебезнекеләргә килеп кушылган туры-гадел сүзле солдат-әдип-рәссам Нәби ага Дәүли (1910–1989) бу хакта болай дигән иде: «Өч татарның икесе үлде. Ул чакта татар дүрт миллион ярым исәпләнә иде, кимендә ике миллион татар кырылды…»
Шул уңайдан «Мәдәни җомга» газетасы үз фикерен әйтә: «Ләкин Нәби ага ялгыша кебек, – ди ул. – Сугышка кадәр татар кимендә ун миллион булган дигән фикер көннән-көн ныгый бара. Һәр татар авылы уртасындагы дүрт кырлы ташка уелган дүртәр-бишәр йөз кеше исемлегеннән чамалап, Урал, Себер, Урта Азия, Кырым, Татарстан, Башкортстан һәм Россиянең башка төбәкләреннән китеп һәлак булганнарның саны биш миллионлап булырга мөмкин. Ягъни татар ирләренең җитмеш-сиксән проценты һәлак булган дигән сүз бу!..»
Әйе, сугышта үлгәннәрнең саны һаман да төгәл билгеле түгел әле. Ул каһарманнарның байтагы, үзләренең җәсәдләрен җир куенына иңдергәнне көтеп, дистәләрчә еллар дәвамында һаман ачык һавада, җил-яңгыр, кар-буран астында ята бирә. Шул уңайдан «Аргументы и факты» газетасы 2002 елда чыккан 18–19 нчы саннарында «Почему не ищем останки?..» дигән үтә гыйбрәтле мәкалә бастырды. Шул язманы биредә бернинди кыскартуларсыз китереп үтәбез: «Почему до сих пор тысячи останков солдат времён Великой Отечественной не захоронены? Уверен, основная причина – экономическая. Сразу после освобождения территорий страны от немецкой оккупации, в санитарных целях, местных жителей организовывали производить массовые захоронения погибших бойцов. После каждого очищенного поля множество сумок и вёдер наполнялись медальонами, личными вещами солдат, документами. Всё это отправляли в военкоматы. Мы наивно полагали, что стоит нам найти списки фамилий, составленных по медальонам, мы сможем установить имена тех, кто по сей день считается пропавшим без вести. Увы, ни в одном архиве вы не найдёте этих списков. По свидетельству нескольких ветеранов – бывших военкомов – медальоны в то время скрытно уничтожались. Зачем? Семья погибшего на фронте получала ежемесячное пособие плюс дополнительные льготы. Семья же пропавшего без вести лишалась и того, и другого. В конце войны таковых было от 5 до 9 миллионов. То есть экономия на пособиях составляла минимум 300 млн рублей в год. К 40-летию Победы государство не потратило «впустую» уже 13 миллиардов рублей. Скорее всего, именно поэтому ни Сталину, ни последующим руководителям Советского Союза было невыгодно признавать и публиковать истинную цифру потерь.
Ю. СМИРНОВ,
председатель правления
Союза «Поисковых отрядов»
Тирәнтен уйландыра, авыр уйларга чумдыра торган фаҗига бу. Ә бит мәшһүр генералиссимус А. В. Суворов: «Яу кырында үлгәннәрнең соңгысы күмелмичә торып, сугышны беткән дип санарга ярамый», – дигән үтә хикмәтле сүзләр әйтеп калдырган. Димәк, сугыш әле һаман да дәвам итә!..
«Аргументы и факты» газетасының язуына караганда, ветераннарга тиешле 464 мең сугышчан бүләк әле хәзер дә үзләренең ияләрен көтеп ята…
Әйе, безгә батырларыбызны барларга, санларга, данларга бик тә вакыт!..
Шулай да… Сугышта һәлак булганнарга багышлап, күп төбәкләрдә «Хәтер китабы» чыгарылу, партизаннар хәрәкәтендә, дошманга каршы яшерен оешмалар эшчәнлегендә катнашучылар, шулай ук әсирлектә булган, коллыкка куылган кешеләр турында яңа мәгълүматлар табылу, мәңге кереп булмастай тоелган серле архив ишекләренең ачылуы күңелләрдә якты өметләр уята. Һәлак булганнар һәм чын батырлар турында Галиҗәнап Вакыт үз сүзен өздереп әйтәчәк әле…
* * *
Бөек Ватан сугышы елларында яу кырында, дошман тылында, диңгездә һәм күктә тиңдәшсез фидакярлек үрнәкләре күрсәткән 11 мең 657 кешегә «Советлар Союзы Герое» дигән олы исем бирелә. Алтын йолдызга ия булучылар арасында Татарстан уллары һәм кызлары да йөзәрләп санала.
Аларның тиңдәшсез, какшамас рухи ныклыгын, кыюлыгын-чыдамлыгын, Ватанга чиксез бирелгәнлеген күренекле хәрби эшлеклеләр дә югары бәяләделәр. Шулар арасыннан берничәсенең фикере белән танышып китик:
Советлар Союзы Маршалы И. С. КОНЕВ: «…Татарстанда туган егетләр… арысланнар кебек сугышалар».
Советлар Союзы Маршалы Р. Я. МАЛИНОВСКИЙ: «… Мин, карт солдат буларак, сугыш кырларында татар сугышчыларын һәм офицерларын күп күрдем. Һәм аларның сугышта какшамас ныклык күрсәтүләренә һәм корыч ихтыярларына һәрвакыт сокланып киләм. Советлар Союзының бәйсезлеге өчен алып барыла торган бөек көрәштә татар халкы үзенең сугыш эшендә чыдам һәм батыр йөрәкле солдатлары белән бөтен армиябез каршында хөрмәт казанды».
Советлар Союзы Маршалы Л. А. ГОВОРОВ: «…Татар солдатларының сугышчан әзерлекләре иң югары бәягә лаеклы… Алар сугыш кырларында татар халкының иң яхшы сыйфатларын – Ватанга чиксез бирелгәнлек, дошманга аяусыз нәфрәт, җиңү бәрабәренә үлемнән курыкмау, батырлык, кыюлык, чыдамлык һәм теләсә нинди шартларга да түзү сыйфатларын гәүдәләндерәләр. Татар сугышчылары Совет Ватаны алдындагы хәрби бурычларын намус белән үтиләр…»
Һәм менә шушындый сүзләрдән соң, биредә каршы якның фикерләрен турыдан-туры гәүдәләндерүче гап-гади немец ефрейторы Рудольф Вольтангның үзенең якыннарына язган хатыннан бары тик ике генә җөмлә китереп үтәсебез килә: «Монда безгә каршы бик күп татарлар сугыша. Мин хәтта төшемдә дә татар белән очрашмаска теләр идем…» (Батырлар китабы, Казан, Татгосиздат, 1945, 13, 21, 22, 26 б.)
Инде белгәнебезчә, татар каһарманнары сугышның иң хәтәр урыннарында булганнар. Шунысы да мәгълүм: немец танкларының һәм самолётларының иң зур күпчелеген милләттәшләребез юк иткән… Сугышның аеруча хәлиткеч операцияләрендә дә татар хәрби командирлары күпләп катнашкан һәм немец генералларының да байтагын безнең милләттәшләр әсир итеп алган.
Кайбер тарихи-документаль язмаларда әсирлеккә төшкән совет сугышчыларының бары тик 2 процент чамасы гына татарлар икәнлеге дә искәртелә…
Россия Саклану министрлыгының Үзәк архивына чираттагы баруымда мин әлеге саннар белән тагын да җентекләбрәк кызыксындым. Һәр кешегә-эзләнүчегә карата искиткеч ихтирамлы һәм игътибарлы архив хезмәткәрләре кулыбызга «Гриф секретности снят» дигән саллы гына китап китереп тоттырдылар. 1993 елда Мәскәүдә, «Воениздат» нәшриятында генерал-полковник, хәрби фәннәр кандидаты Г. Ф. Кривошеев җитәкчелегендә чыккан әлеге китапта СССР Кораллы көчләренең сугыш елларындагы югалтулары турында тәфсилләп сөйләнелә. Гаҗәп, әмма факт: сугышның һәр тәүлегендә уртача 20869 кешенең гомере өзелгән!..
Таблицалардагы мәгълүматлардан күренгәнчә, чыннан да, әсирлеккә эләккән татарларның саны нибары 2,2 процент кына булган икән (340 б.). Әсир булган башка милләт вәкилләре турында да уйландырырлык саннар бар анда. Әйтик, руслар – 48 процент, украиннар – 28,2 процент, белоруслар – 7,5 процент…
Шушы фактлар үзләре үк безнең милләттәшләребезнең яу кырында, чыннан да, «арысланнар кебек сугышуларын» ышандырырлык итеп раслыйлар. Әсирлеккә дә алар үз теләкләре белән төшмәгәннәр. «Тәмуг оясы» нда да сынатмаганнар. Әйтик, Советлар Союзы Геройларыннан Моабит төрмәсе тоткыны – легендар шагыйрь Муса Җәлил, Брест крепосте каһарманы Пётр Гаврилов (керәшен татары), Ровно өлкәсе партизаннар берләшмәсенең шартлату төркеме командиры Николай Орлов (чын исеме – Гатаулла Минаев) иң авыр чакларда да коелып-югалып калмаулары белән бик күпләрне сокландырганнар. Аларның һәркайсы әсирлек газапларын татыган, әмма рухлары белән искиткеч көчле шәхесләр булып калганнар!
Әлеге юлларны язганда Казан дәүләт университеты буенча сабакташ дустым – Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге, М. Җәлил исемендәге Республика премиясе лауреаты, атказанган сәнгать эшлеклесе Зөлфәтнең (Дөлфәт Госман улы Маликовның) искиткеч төгәллек белән әйтелгән, халкыбызны Мәңгелек Дан биеклегенә күтәргән үлемсез шигыре хәтеремдә янә бер кат яңарды:
…Тезләнүне белми татар халкы,
Дошманнарны җиргә яткыра.
Чакырылмаган кунак татардан да
Яманрак, диләр,
хактыр да.
Үз-үзеннән яманрак татар,
Дошман барда җирдә, үч барда.
Чакырылмаган кунак – дошманнарга,
Көтеп алган кунак – дусларга!..
(Ошбу шигырен каләмдәшебез Уфа каласында, Башкорт дәүләт университетының актлар залында 1967 елның апрелендә беренче тапкыр яңгыраткан иде. Башкортстандагы яшь язучыларның телевизион фестивален ачуга багышланган шигърият кичәсендә катнашу өчен без – Казан дәүләт университетының «Әллүки» иҗат берләшмәсенә йөрүче студентлардан биш кеше – Зөлфәт, Зирәк Йосыпов, Рәшит Ягъфәров, Фәрит Гыйльми һәм бу юлларның авторы – биредәге «Агыйдел» иҗат берләшмәсендәге дусларыбыз чакыруы буенча махсус килгән идек. Зөлфәтнең югарыда телгә алынган шигыре озакка сузылган көчле алкышлар белән каршы алынды. Аңардан соң чыгыш ясаган Башкортстанның халык шагыйре, еллар үткәч, «Татар теле» дигән атаклы шигыре өчен Татарстан Язучылар берлегенең абруйлы Г. Исхакый премиясенә лаек булачак Наҗар ага Нәҗми, Зөлфәтнең әлеге тезмә әсәренә аеруча зур бәя биреп, залдагыларны кабат аякка бастырып, сүз кодрәтенең тылсымын белүче трибун иҗатташыбызны тагын бер мәртәбә кайнар котлаткан иде. – Ш. М.)
* * *
…Инде каһарманнарыбызга яңадан әйләнеп кайтсак, алар – чын мәгънәсендә халкыбызның зур горурлыгы, рухи ныклыгы-мактанычы. Еллар үткән саен, шундый батырларның фидакярлеге белән кызыксыну үсә-көчәя бара…
Сугыш елларында ук инде республикабызның танылган язучылары, журналистлары һәм галимнәре батырлар турында материаллар туплый башлыйлар, алар турында «Кызыл Татарстан», «Красная Татария» газеталарында, «Совет әдәбияты» журналында әдәби-публицистик язмалар бастыралар. Татарстан дәүләт нәшриятында (Татгосиздат) аерым җыентыклар булып та дөнья күрә ул әсәрләр. Төрле фронтларда татар телендә нәшер ителүче газеталарның хәрби хәбәрчеләре дә бу өлкәдә үзләреннән лаеклы өлеш кертәләр – каһарманнарыбыз турында йөзләгән очерк-зарисовкалар иҗат итәләр…
Соңыннан, шуларга нигезләнеп, сугыштан соң – 1945–1946 елларда – татар һәм рус телләрендә беренче тапкыр «Батырлар китабы» («Книга Героев») дөнья күрә. Аны чыгаруда күренекле язучы Кави Нәҗми башлап йөри – төзүче-мөхәррире дә, кереш сүз авторы да үзе була. Алсу тышлыгына Алтын йолдыз медале, лавр яфраклары, милли бизәкләр төшерелгән, батырларның рәсемнәре урнаштырылган һәм чорына күрә яхшы итеп бизәлгән әлеге китап (рәссамы – Байназар Альменов) ун мең данәдә басыла. 224 битле 1 нче томга 56 Герой турында очерклар тупланып бирелә. Аларның авторлары арасында без Габдрахман Әпсәләмов, Гариф Галиев, Габдулла Гомәрев, Мәрьям Дибаева, Әхмәт Ерикәй, Бруно Зернит, Риза Ишморат, Газиз Иделле, Гази Кашшаф, Мәхмүд Максуд, Шәрәф Мөдәррис, Гамир Насрый, Мөхәммәт Садри, Гали Хуҗиев, Мәхмүт Хөсәен, Әхмәт Юныс кебек күренекле каләмдәшләребезне күрәбез.
«Батырлар китабы» ның тагын да күләмлерәк 2 нче томы да әзерләнгән була. Ләкин ул билгесез сәбәпләр аркасында үз укучысы кулына барып ирешми…
Әмма батырлар турындагы чын хакыйкать кар астындагы кайнар чишмә кебек барыбер үз юлын таба. 1963 елда Татарстан китап нәшриятында тарихчы эзтабар Л. И. Ханинның рус телендә «Герои Советского Союза – сыны Татарии» дигән калын гына китабы басылып чыга. 167 Герой турындагы очерк-зарисовкаларын туплап бирә ул биредә. 1966 елда әлеге китапның татарча басмасы да дөнья күрә – бу юлы инде каһарманнарның саны 171 кешегә җиткерелә.
1982, 1984 һәм 1985 елларда Татарстан китап нәшрияты батыр якташларыбыздан 211 кеше турында рус телендә «Герои Советского Союза – наши земляки» дигән өчтомлыкны укучылар игътибарына тәкъдим итә. 1990 елда исә әлеге томнар, татар теленә тәрҗемә ителеп, «Советлар Союзы Геройлары – якташларыбыз» дигән исем астында 680 битле саллы гына китап булып басылып чыга. Аңа, 211 каһарман турындагы очерк-зарисовкалардан тыш, Татарстаннан читтә яшәүче батыр милләттәшләребездән 91 кеше турында да кыскача мәгълүматлар кертелә, аларның фотосурәтләре урнаштырыла. Бу өлкәдә тарих фәннәре кандидатлары Җ. И. Гыйльманов, А. К. Айнетдинов, Татарстан китап нәшриятының баш мөхәррире урынбасары Н. К. Габитов, эзтабар язучы Ш. Җ. Рәкыйпов, отставкадагы полковник С. Ә. Таһиров, СССР Саклану министрлыгы Үзәк архивы начальнигы урынбасары, якташыбыз полковник Ә. Х. Фәйзуллин үзләреннән аеруча зур өлеш кертәләр…
Бөек Җиңүнең 55 еллыгын лаеклы төстә каршылау һәм билгеләп үтү турында Татарстан Республикасы Президенты М. Ш. Шәймиевнең 1999 елгы 11 май Указы һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының 1999 елгы 20 август Карары батырларыбызны барлау юнәлешендә тагын бер әһәмиятле адым ясарга рухландырды. Татарстан китап нәшрияты, Республикабызның Язучылар оешмасы, Татарстан Республикасының архив эшләре буенча дәүләт комитеты, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты, Тарих институты, «Хәтер китабы» нәшрияты, хәрби комиссариатлар, ветераннар советлары белән берлектә, «Батырлар китабы» ның энциклопедик характердагы яңа басмасын әзерләү эшенә ныклап тотынды. Төрле чыганаклардан эзләнә торгач, Советлар Союзы Геройларыннан барлыгы 378 кеше турында искиткеч кызыклы, бай мәгълүматлар тупланды. Шулар арасыннан 186 батыр Татарстанда туган, 83 е биредә укыган, эшләгән, яшәгән. Республикабыздан читтә яшәгән милләттәшләребездән 109 каһарманны да онытмадык. Нәтиҗәдә батырларыбыз турында беренче мәртәбә тулы мәгълүматлы шундый уникаль басманы дөньяга чыгару мөмкинлеге туды. Бу юнәлештә элек нәшер ителгән китаплардан аермалы буларак, «Батырлар китабы» ның яңасына Алтын йолдызлы каһарманнарыбыз турында Россия Саклану министрлыгы Үзәк архивында сакланучы Бүләкләү кәгазьләрендәге язмаларның кыскача сөземтәсе кертелде (алар дәүләтебезнең берьюлы ике телендә – татар һәм рус телләрендә янәшә бирелде), фоторәсемнәре урнаштырылды. Батырларыбыз турында мөмкин кадәр күбрәк мәгълүматлар алырга теләгән кешеләр өчен һәр сәхифә ахырында шул шәхесләргә кагылышлы махсус чыганаклар да күрсәтелде.
«Батырлар китабы» нда 1945 елның 30 апрелендә төнге сәгать унберенче яртыда – рус М. А. Егоров белән грузин М. В. Кантариядән алда! – Рейхстаг түбәсенә иң беренче булып 79 нчы укчы корпус байрагын менгезеп кадаган татар егете, өлкән сержант Гази (Газетдин) Казыйхан улы Заһитов (1921–1953) турында да сәхифә бирелә. Үзәк архивта эшләгәндә өлкән эзтабар әдибебез Шамил ага Рәкыйпов тапкан каһарманыбыз ул! Хәер, бу тынгысыз язучы, искитмәле тарихи-документаль әсәрләр тудырып, берүзе генә дә дистәләрчә батырларыбызга икенче гомер – мәңгелек яшәү бүләк итте. Аның каһарманнары арасында Алтын йолдызлы очучы кызларыбыз Мәгубә Хөсәен кызы Сыртланова, Ольга (Ләйлә) Александровна Санфирова, легендар партизан Иван Константинович Кабушкин, татарлардан иң беренче Советлар Союзы Герое Гыйльфан Әбүбәкер улы Батыршин, күренекле хәрби эшлекле, генерал-полковник Василий Николаевич Гордов, Бүләкләү кәгазендәге бер хәрефнең дөрес язылмавы аркасында үзенең Герой икәнлеген дә белмичә үлеп киткән Хәсән Заман улы Заманов, ил күләмендә Николай Сергеевич Орлов буларак билгеле татар егете Гатаулла Мирзаһит улы Минаев һ. б. бар…
Әйе, архивтагы эзләнүләр көтелмәгән ачышлар ясарга да этәрә. Советлар Союзы Герое исеменә тәкъдим ителгән якташларыбыз, милләттәшләребез бермә-бер күбрәк булган икән безнең. Архивта моңарчы тикшеренүчеләрнең куллары кагылмаган үтә җитди документлар белән танышканда шундый фикергә киләсең. Әйтик, Татарстанның Әлки районы Баллыкүл авылы егете – 3 нче Украина фронтының Николаевск ныгытылган районына караган 10 нчы аерым пулемёт-артиллерия полкының пулемёт расчёты командиры, гвардия сержанты Хафиз Зариф улы Зарипов (1906–1944) – яу кырында күрсәткән тиңдәшсез батырлыклары өчен Советлар Союзы Герое исеменә өч мәртәбә (!) лаек дип табыла… Балык Бистәсе районының Югары Казиле авылында туган һәм Бөек Ватан сугышы чорында 9 нчы механикалаштырылган корпусның 69 нчы бригадасына караган 53 нче танк полкында рота командиры булган легендар капитан – фашистларның хәрби техникасын һәм җанлы көчләрен күпләп юк иткән Пётр Иванович Савинов та ике мәртәбә Герой исеменә тәкъдим ителә…
Ут күршебез Башкортстанның Дәүләкән районындагы Мерәс авылында туган милләттәшебез Әсгать Әхмәтхәниф улы Вафин (1924–1945) белән дә шундыйрак хәл була. 5 нче армиянең 159 нчы Витебск укчы дивизиясенең 597 нче артиллерия полкында башта корректировщик (дошман өненә кереп, безнең сугышчыларның утын тиешле урынга юнәлтеп торучы), аннары разведка командиры булып хезмәт иткән әлеге каһарманны Советлар Союзы Герое исеменә лаек дип табып, аңа шулай ук ике мәртәбә Бүләкләү кәгазе (Наградной лист) тутыралар… Әмма аларның фидакярлеге, ни кызганыч, тиешенчә бәяләнми…
Шундый ук сүзләрне Казаннан яу кырына китүчеләрдән гвардияче танк батальоны капитаны Тәлгать Ислам улы Шәрәфетдиновка, эскадрилья командиры Борис Максимович Бугарчевка, һава-десант дивизиясе сержанты Андрей Алексеевич Зайцевка, Чистайдан сапёрлар ротасы командиры, гвардияче өлкән лейтенант Константин Петрович Павловка, Биектау районыннан медицина хезмәте старшинасы, санинструктор Әнвәр Галләм улы Галләмовка, Кукмара районыннан автоматчылар взводы командиры – шигъри җанлы лейтенант Нух Идрис улы Идрисовка, Мамадыш районының Урта Кирмән авылында яшәгән кыю, тәвәккәл разведчик Мәүләви Галимҗан улы Галимовка һәм тагын дистәләрчә якташларыбызга карата да әйтергә мөмкин. Алтын йолдыз кавалеры булырга лаеклы андый батырларның саны, соңгы вакытта ачыклаганча, республикабыз күләмендә ике йөздән дә артып китә икән!..
Берлин сугышлары каһарманы – А. Невский ордены кавалеры Әсгать Зиннәтуллин
Биредә, мисал өчен, шундый каһарманнарыбызның берсенә киңрәк тукталып үтәсем килә. Дошман өнен – Берлинны алу өчен барган хәлиткеч сугышларга кагылышлы тарихи документларны өйрәнгәндә тап булдым мин әлеге милләттәшебезнең исем-фамилиясенә. 65 нче армия буенча 1945 елның 19 июлендә игълан ителгән 685 нче номерлы приказ нигезендә, күренекле хәрби начальниклар белән бергә, 186 нчы укчы дивизиянең 238 нче укчы полкы карамагындагы укчылар ротасы командиры капитан Әсгать Зиннәтулла улы Зиннәтуллин да, гадәттә, югары дәрәҗәдәге командирларга гына бирелә торган Александр Невский орденына лаек булган. Армия күләмендә нибары 6 кешегә генә тапшырылган әлеге югары бүләк! Приказга 65 нче армия командующие – ике тапкыр Советлар Союзы Герое, генерал-полковник Павел Иванович Батов һәм Хәрби совет члены генерал-лейтенант Радецкий кул куйган.
Әлеге факт мине тирәнтен дулкынландырды. Кем ул Зиннәтуллин, кайсы як кешесе, безнең якташыбыз түгелме? Һәм, бөтен эшләрне читкә куеп, аңа кагылышлы хәрби документларны өйрәнә башладым. Эзләнүләрем бушка китмәде.
1945 елның 15 маенда 238 нче укчы полк командиры, гвардияче подполковник Гусейнов тарафыннан тутырылган Бүләкләү кәгазендә капитан Ә. З. Зиннәтуллинның Татарстан АССРның Кызыл Юл районындагы Носы авылында 1922 елда туганлыгы, милләте – татар, партия әгъзасы булуы, Бөек Ватан сугышы чорында Калинин, Брянск, 1 нче һәм 2 нче Белоруссия фронтларында сугышуы, 1944 елның 3 мартында контузия алуы һәм 1945 елның 17 февралендә яралануы, яу кырында күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл йолдыз һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән бүләкләнүе турында хәбәр ителгән иде. Полк командиры, капитан Зиннәтуллинны хөкүмәтебезнең иң олы бүләгенә тәкъдим итеп, югары командование адресына түбәндәге юлларны язган: «…Иптәш Зиннәтуллин Ә. З. 1945 елның 18 апреленнән 22 апреленә кадәрге чор эчендә Одер елгасын кичү өчен барган сугышларда зур тәвәккәллек, фидакярлек үрнәкләре күрсәтте. Сугыш хәрәкәтләрен кыю һәм оста җәелдереп, сугышчыларның баткак сазлык киртәләрен дә уңышлы үтүләренә зур ярдәм итте.
Дошманның өермәдәй ут ачуына карамастан, капитан Зиннәтуллин үзенең шәхси кыюлыгы, батырлыгы белән сугышчыларны ярсулы һөҗүмгә рухландырды. Ул, үзенең тормышы белән исәпләшеп тормыйча, сугышның иң авыр участокларында булды – яудашларын һәм матчастьны көймәләргә төяп, елга аша кичүне өзлексез дәвам итте, шул җәһәттән сугышчылары белән дошман өстенә арысландай ташланды. Каршыдагы торак пункт урамнарына бәреп кереп, ул анда, гитлерчыларның гаять көчле каршылык күрсәтүләренә дә карамастан, сугыш хәрәкәтләрен оста җәелдерде һәм тиз арада әлеге пунктны кулга төшерде.
Иптәш Зиннәтуллин үзенең укчылары белән әлеге сугышлар барышында иң алгы сафта булды. Рота сугышчылары, үз командирларының шәхси батырлыгы, тәвәккәллеге белән рухланып, «Ура!» кычкырып, дошманга каршы икеләтә энергия белән сугышты һәм аны тулысынча тар-мар итте.
Әлеге сугышлар барышында иптәш Зиннәтуллин командалык иткән рота 110 (йөз ун!) фашистны юк итте, станоклы 4 пулемётны һәм танкка каршы ата торган 1 пушканы сафтан чыгарды.
Яу кырында күрсәткән тиңдәшсез зур батырлыгы һәм кыюлыгы өчен коммунист капитан Зиннәтуллин Ә. З. хөкүмәтебезнең иң югары бүләгенә – Советлар Союзы Герое исеменә лаек». (33 ф., 686196 тасв., 6712 эш, 135 б.)
Инде белүебезчә, якташыбыз Әсгать абый, Одер елгасын кичкәндә күрсәткән шушы батырлыклары өчен, 65 нче армия Хәрби советы карары нигезендә Александр Невский ордены белән бүләкләнә…
Архивтан кайткач та, халык әйтмешли, «тимерне кызуында сугарга теләп», кичекмәстән әлеге мөхтәрәм ветеран белән элемтәгә кердем, аннары ул яшәгән авылга да барып чыктым. Шөкер, Җиңү таңы атканнан соң да йөзенә кызыллык китермәгән Әсгать абый. Башта ул мәктәптә укучыларга физик тәрбия һәм хәрби күнекмәләр бирү белән шөгыльләнгән. Тора-бара «корыч айгыр» ны иярләгән, «кыр корабы» нда туган ягының иген диңгезләрен иңләгән. Тырышып эшләгәч, данлы исеме телдән төшмәгән. Өстәвенә Әсгать Зиннәтулла улы шактый вакыт хуҗалыкның партоешма секретаре вазифасын да башкарган. Туры сүзле, гадел булганы өчен яратканнар аны якташлары.
