Рәбиғаның махаббаты

Рәбиға. /сыңқ етіп/. Шарбақтан секіруді әлі қоймаған екенсің ғой, үп-үлкен болып ұят емес пе? Айтпақшы, клубта бүгін қандай кино екен?

Уәтай. «Калина красная» деген. Мен секілді бір тракторшы туралы.

Рәбиға. Ә-ә, оны бұрынырақта мен де көргем. Ескі кино. Шукшиндікі ғой.

Уәтай. Кімдікі екенін білмеймін. Ескі болса да, жақсы кино. Мен оны осымен үшінші рет көріп тұрмын.

Рәбиға. Оның рас, жақсы кино. Тек соңында егіс басына келіп бандылардың әлгі тракторшыны өлтіріп кететіні аянышты. Осы өмірде көбінесе әділетсіздіктің жеңетіні несі? Сондайды ойлағанда жаным түршігеді.

Уәтай. Неге, артынан барып, әлгі тракторшының – Егордың қайнағасы бандыларды машинамен соғады ғой.

Рәбиға . /күрсініп/. Одан да не пайда, өлер адам өліп қалған соң…

Пауза.

Рәбиға. Ал, неменеге шақырдың?

Уәтай. Сені қатты көргім келіп кетті, сонан соң шақырдым.

Рәбиға. Уәтай, сен қызықсың. Бала сияқтысың…

Уәтай. Сен немене, үлкейіп кеттің бе? Менен бақандай екі жас кішісің және маған тағы бала дейсің.

Рәбиға. Жаста тұрған ештеңе жоқ.

Уәтай. /кекетіп/ . Е-е, солай де… /Бір қолымен қызды құшақтағысы келіп ұмтылады. Рәбиға бұлқынып-бұлқынып қолын босатып алады./

Рәбиға. /ренішті үнмен/. Айтпады деме, енді бүйтіп дөрекілік жасайтын болсаң, мүлде шықпай қоям. Өйтетін болсаң, кездеспейміз. /Уәтай мұңайып, жасып қалалды./ Ал, айтсаңшы неге шақырғаныңды?.. /Жаңағыдай емес даусын жылытып./ Көптен бері көрінбей кетіп едің ғой.

Уәтай. Фермада болдым. Қыстауға шөп тасыдық… Рәбиға, қолыңды жай ұстап тұрайыншы шамалы. /Әбден жуасыған үнмен./ Енді тиіспеймін…

Рәбиға келіскен сыңай танытады.. Екеуі қол ұстасып, сәл-пәл үнсіз тұрады.

Рәбиға. Шөпті біздің қыстауға да тасымайсыңдар ма? Тасысаң, демалысқа қарай мені ала кетші. Үйдің ішін жаман сағындым. Көкемді де, апамды да…

Уәтай. /қуанышты үнмен./ Әрине, ала кетем. Тіпті тасымаған күнде де былайша жұмыстан соң-ақ апарып келейін!..

Рәбиға. Бастықтарың ұрысып жүрмей ме?

Уәтай. Не деп?!. Жұмыстан кейінгі мендегі шаруасы қанша олардың?

Рәбиға. Тракторды гаражға қой, бензинді құртасың деп.

Уәтай. /мырс етіп/ Әй білгішім-ай! Бензин емес, солярка де. Бензинмен жүретін машина.

Рәбиға. Иә, солярка…

Уәтай. Бастықтардан біз қазір қорықпаймыз, олар қайта бізден қорқады. өзің әлі тоқырау заманында жүрсің ғой, қазір қайта құру, демократия, так что, ол жағынан саспа. Қаласаң, күні ертең-ақ апарып келейін.

Рәбиға. Жо-жоқ, ертең емес. Онда кейінірек көрерміз…

Уәтай. Рәбиға, кеше шақырғанда неге шықпадың?

Рәбиға. Шыққым келмесе қайтем. /даусын құбылтып, еркелеп./ Сол, шықпадым ал, не қыласың?

Уәтай /күрсініп/. Білеміз ғой…

Рәбиға. Нені білесің?

Уәтай. /аяқ астынан дүңк етіп./ Мен ақыры бір күні Мадридті оңдырмаймын.

Рәбиға. /үрейленіп./ Біздің ағайды ма!. Сен шын айтып тұрмысың?!

Уәтай. Шын болмағанда ше?

Рәбиға бұлқынып Уәтайдың уысынан қолын тартып алады

Рәбиға / ашулы үнмен/. Онда менен жақсылық күтпе! Уәтай , бұзықсың сен. Бұл түріңмен кісі өлтірерсің бір күні. Өйтетін болсаң, енді қайтіп маған жолама.

Уәтай. /тістеніп/. Сен соны сүйесің!..

Рәбиға. /абдырап/. Оны қайдан білдің?

Уәтай. Мен сен ойлағандай бала емеспін. Білем, көркемөнерпаздар дегенді шығарып алыпты. Соны сылтауратып сендерді, өзінің оқушыларын айналдырады ол.

Рәбиға. /ыршып түсіп/. Уәтай, сенің қалай аузың барады осындайға?! Ол мұғалім ғой. Оның бұл – қоғамдық жұмысы. Мен оның ондай ештеңесін көргем жоқ, сондай жақсы жігіт…

Уәтай. Жігіт деймісің?! /Күрсініп/ Әне, сендер , қыздар , қандайсыңдар? Өздеріңнің мұғалімдеріңді жігіт дейсіңдер…

Рәбиға. /қысылып/. Ойнап айтам, мен не дер екен десем…

Уәтай. Иә, сендер, қыздар, бәрін де ойнап айтасыңдар. Бірақ ойнап тұрып шындарыңды қалай айтып қалғандарыңды білмей қаласыңдар.

Рәбиға. /Еркелеп, Уәтайдың кекілінен сипап./ Өзің білгішсің ғой. Үндемей жүріп, бәрін ішіңе тоқып жүреді екенсің ғой. Пәлесін қараш!..

Уәтай. Оқымаған адамдардың бәрі топас көресіңдер ғой сендер. Тракторшыларда да бас бар.

Рәбиға. Қойшы енді, сені топас деген кім бар? Қайдағыны айтады екенсің.

Уәтай. Айтпасаңдар да, іштеріңнен солай ойлайсыңдар. Қазіргі қыздардың бәрінің арманы – оқыған жігіттер! Ал олардың адамшылығы қандай – ол жағында мүлде жұмыстары жоқ.

Рәбиға. Уәтай, жетті ғой енді. Тағы да Мадрид ағайды жамандағалы келе жатырсың ба? Білесің бе, бұл қылығың саған мүлде жарасып тұрған жоқ. Бүгін сен біртүрлісің. Уәтай емес, басқа біреу секілдісің.

Уәтай. Мен әр уақытта Уәтаймын. Ал айтып тұрғанымның бәрі сен ойлағандай өсек емес, шырқыраған шындықтың нақ өзі. Өзің дұрыстап бір ойланып көрші осы туралы.

Пауза. Екеуі де бір сәтке үнсіз. Рәбиға көзіе жұмып, сәл-пәл теңселіп тұр.

Уәтай. Не ғып тұрсың?

Рәбиға. / Сол көзін жұмған күйі. Қуланып/ Ойланып тұрмын. Өзің ойлан дедің ғой жаңа.

Уәтай. Кім туралы ойланып тұрсың?

Рәбиға. Ол – құпия. Өзің тап.

Уәтай. / Манағыдай емес, көңілденіп/ Іһм… Апаң туралы ғой, Ә?!

Рәбиға. /Күлімдеп басын шайқайды/. Жоқ таппадың.

Уәтай. Іһм… Кім туралы десем екен?.. Дәуде болса, көкең туралы шығар.

Рәбиға. Жоқ. Көкем туралы осының алдында ғана ойлағам. Қазір мүлде басқа кісі туралы ойланып тұрмын.

Уәтай. /үнжұрғасы түсіп/ Мадрид туралы шығар онда…

Рәбиға. /Басын шайқап./ Ақыры таппадың ғой, өзім айтайын онда. Дәл қазір сен туралы ойлап тұрғам.

Уәтай. /Елең етіп./ Өтірігіңе береке берсін. Әншейін мені алдаусыратып тұрсың ғой.

Рәбиға. Неге? Уәтай, жалпы, сен өзіңнен басқа ешкімге сенбейтін болып кеткенсің ғой деймін. Бұрын бұндай сияқты емес едің.

Уәтай. Мен туралы ойланып не қажеті бар. Қарсы алдыңда тұрған жоқпын ба, кісі қасында жоқ адам туралы ойлайды әдетте.

Рәбиға. Басқалардың қалай ойлайтынын білмеймін. Ал мен қаласам, қасымда тұрған кісі туралы да ойлай берем.

Уәтай. /Иығын қиқаң еткізіп/ Қызық екен…

Рәбиға. /Қуланып./ Міне, солай. Ал айтшы тағы, мен сен туралы жақсы ойлап тұрмын ба, жаман ойлап тұрмын ба?

Уәтай. Мен оны қайдан білейін.

Рәбиға. Ал сен білуге тырысып көр.

Уәтай. Меніңше, жаман ойлап тұрсың

Рәбиға. /Күліп жібереді/. Өзім де солай дейтін шығар деп тұрғам.

Уәтай. Ал онда өзің айтшы.

Рәбиға./Қуланып./ Айтпайым. Таба алмаған өзіңнен көр.

Уәтай кенет батылданып Рәбиғаның бетінен сүйіп алды. Рәбиға бұлқынып-бұлқынып оның құшағынан сусып шығып кетеді.

Уәтай. /Алқынып./ Рәбиға, Құдай ақы, мен сені өлердей жақсы көрем. Түсінші енді…

Рәбиға. /Ыңғайсызданып./ Жақсы көрсең енді сүйту керек пе? Бүйтіп тиісе берсең кетіп қалам дегенім қайда мана.

Уәтай. Жарайт, тиіспеймін. Тек қасымда тұршы біраз.

Рәбиға. /Әсерленіп/. Бүгінгі түн қандай тамаша! Жұлдыздар тура жапырлап, тамып кеткелі тұр.

Уәтай. Мәңгі осылай боп тұра берсе ғой, шіркін. Күн шықпай-ақ қойса.

Рәбиға. Неге?

Уәтай.Күн шықса, сен жұрттан ұялып менің жанымнан қашып кетесің.

Осы кезде интернат жақтан: «Рәбиға, а-а, Рәбиға?»» деген әйел адамның даусы шығады.

Рәбиға. Ойбай, апай іздеп жатыр. Ал мен кеттім! /Уәтайдың алақанында тұрған қолын тартқылай бастайды/ Уәтай, қолымды жіберші.

Уәтай. Жібермеймін. Бетімнен бір рет сүйсең, жіберейін.

Рәбиға. Жіберші деймін. Қазір апай көріп қояды, ұялмайсың ба?

Уәтай. Көрсе, көре берсін. Айттым ғой бетімнен бір сүй деп.

Рәбиға Уәтайдың бетінен бір сүйіп алады.

Рәбиға. /Алқына сыбырлап./ Ал енді жібер!… Уәтай Рәбиғаның қолын босатып жібереді. Интернат жақтан тағы да : «Рәбиға!… Мына қыз қайда кеткен, шырағым-ау» деген жаңағы әйел үні қайта естіледі. Рәбиға көйлегінің етегі делеңдеп, дауыс шыққан жаққа қарай жүгіре жөнеледі.

Сахнада Уәтай жалғыз. Рәбиғаның соңынан көз алмаған күйі қала береді.

/Шымылдық./

Екінші акт

Төртінші сурет

Кешқұрым. Тағы да сол мұғалімдер бөлмесі. «Т» әрпі секілденген үстелдердің төріндегі екі орындық бос тұр, қалған орындарға осы драмаға қатысушы мұғалімдердің бәрі қатар-қатар жайғасқан. Үстелдің есік жақтағы ең шеткі орындықтарында – Жамал, Айжан. Кілең мұғалімдердің арасында, бөтен ортада, олар өздерін артық сезінетін тәрізді, басқалар екеуара, үшеуара күбірлесіп әңгіме-дүкен құрып жатса, бұл екеуі оларға кірікпей, үн-түнсіз отыр.

Ортадағы әйнекті шкафтардың бірінің үстінде – Рәбиғаның қызыл лентамен жиектелген үлкейтілген фотосы. Жанында бес-алты тал қалампыр гүлі сұлап жатыр. Фотодан мөлдіреген қап-қара шашына қос ақ бантик қадаған уылжыған қара торы қыз бала – Рәбиға – мына өмірді, адамдарды шексіз сүйген, сенген жүзбен мөлдіреп қарап тұр. «Егер мен осыдан өле ектсем, бұған ешкім де кінәлі емес» дейтін сияқты ол.

Президумда – алдындағы қобырап жатқан қағаздарға үңіліп қалған Қалаубай.

Қалаубай /қағаздан басын көтеріп/. Ал, жолдастар, бастаймыз ба? Педсовет мүшелері түгел шығар?

1-мұғалима. Бастайық. Негізінен түгел ғой.

2-мұғалима.Иә, келетіндер келіп болды емес пе?

Қамқа /Қалдыбайға/. Ауылдың басшыларын да шақырамыз деп келіспеп пе едік?

Қалаубай. Шақырғанбыз. Таңертең кеңселеріне барып, өзім арнайы кіріп шықтым. Совхоз директоры мал аралауға жүргелі жатыр екен, «өздерің өткізе беріңдер, менің қолым тимейді», деді. Ал сельсоветтің председателі ауданға жиналысқа кетіпті.

Қамқа /кекетіп/ Е, бәсе, олардың қолы тиюші ме еді. Адамды қайтсін, малдары түгел болса , болды да оларға.

Қалаубай / тамағын кенеп алып/ Жолдастар, сонымен «Қайрақты орта мектебінің кезектен тыс педсоветін ашық деп жариялаймын. Күн тәртібіндегі мәселе біреу, ол – 10 «А» класс оқушысы, марқұм Рәбиға Жанұзақованың қайғылы қазасының себептері мен одан шығатын қорытындылар және … /Әрі қарай ұмытып қалып, алдындағы қағазына қарайды./ Иә-иә… және алдағы уақытта мұндай өрескелдікті болдырмау жөніндегі мектеп педагогикалық коллективінің алдында тұрған міндеттер… Жолдастар, күн тәртібі –осы, қосып аларларыңыз бар ма? /Қағаздан басын көтеріп, педсовет мүшелеріне қарайды./

1-мұғалима. Жалпы , былай… «формулировкасы» бұлдырлау, шұбалаңқылау екен біртүрлі.

Қалаубай. Оны протоколға түсірерде жөндейміз. /Ұлықпанға бұрылып/. Ұлықпан, педсоветтің хатшысы екібастан өзіңсің ғой. Жаңағы «формулировка» жағын жөндеп жіберерсің. Оның үстіне бұл айрықша педсовет, протоколдың бір данасын аудандық оқу бөлімі сұратып отыр.Так што, ұят болып қалып жүрмесін. Мұқият қарарсың.

Ұлықпан /селқос/. Жарайт…

Қалаубай. Ал онда жиналысты әрі қарай жүргізу үшін жұмысшы президиумын сайлап аламыз ба? /Мұғалімдерге жағалай көз салып./ Қәне, кімде қандай ұсыныс?

Қамқа /қабағын шытып/ Сондай «формальностың» не қажеті бар? Бірден сол күн тәртібіне көше берейік те.

2-мұғалима. Иә, соның керегі не…

Пауза

Қалаубай. Онда осы мәселе бойынша баяндауға рұқсат етіңіздер. /Жөткірініп алып/. Иә, біздің мектеп коллективіне қатты соққы болған осы бір қайғылы оқиғадан кейін де, міне, бір айдай уақыт өтіпті. Бұл аз уақыт емес. Бастан талай қиыншылықтар өтті. Бұл істі аудандық Заң орындары мен оқу бөлімінің жауапты қызметкерлері әлі тексеру үстінде. Қорытындысы қалай болары әлі белгісіз. Жолдастар, біздің педагогикалық коллективтің жіберген үлкен-үлкен принципті қателіктері бар екенін мойындауымыз керек. Біз мойындамағанмен, жоғары жақтағылар бәрібір мойындатады. Осына әбден түсінуіміз керек. Так што…

Қазір қайта құру, демократия, жариялылық заманы. Жауырды жаба тоқудың күні өтті, келмеске кетті. Сондықтан да барлық қатемізді ашып салып, мәселені принципті тұрғыдан шешуіміз керек. Аудандық оқу бөлімі де бізден осыны талап етіп отыр. Сондықтан қайталап айтам, жауырды жаба тоқымай, мәселеге принципті тұрғыдан баға берейік. Ал, қысқаша айтқанда, осы. Маған қоятын сауалдарыңыз болса, пожалыста.

Қалаубай педсовет мүшелерін жағалай бір сүзіп шығады. Мұғалімдер үнсіз.

Қалаубай. Онда жиылысты әрі қарай жүргіземіз. Жолдастар, осында марқұм Жанұзақованың қайтыс болар алдында көріп, тілдескен екі куәгер отыр. /Көзінің қиығымен Жамал мен Айжанға қарап алып./ Мәселе бәріңізге әбден түсінікті болу үшін әуелі осы кісілерді бір тыңдап алсақ. Қарсылық жоқ па? Айжан, қәне , орныңнан тұршы.

Айжан тұрады.

Сол күні не көрдің, не білдің, қәне, бәрін жасырмай баяндап берші бізге.

Айжан /қысылып/ . Ағай, оның бәрін бұрын өзіңізге жазып беріп едім ғой.

Қалаубай. Оның рас, Бірақ ол жайды мына ағайларың мен апайларың бүге-шегесіне дейін біле бермейді. Түсіндің бе енді?..

Айжан үнсіз.

Қалаубай /алдындағы қағаздарына бір қарап алып/ . Міне, бізге берген жазбаша куәлігің. Алайда , мұнда көп нәрсе қамтылмаған. Мысалы, сен Рәбиғамен неше жылдан бері бір партада отырып келдің?

Айжан. Соңғы үш жылда…

Қалаубай. Сонда сол үш жылдың ішінде ол саған өзінің мұғалімі Мадридті жақсы көретінін бір рет те болса айтты ма?

Айжан. Айтқан жоқ. /Ернін тістелеп, көзінің қиығымен Мадридке ұрлана қарайды./ Бірақ, біз, қыздар, сезетінбіз.

Қалаубай. Рәбиғаның мінезі қалай еді осы өзі? Тұйық па? Сенгіш пе? Мысалы, шынымды айтсам, сабақ бермегендікі болар, мен өзім сол Жанұзақованы онша көп білмейді екем.

Айжан. Тым әсершіл болатын. Әдеби кітаптарды көп оқитын. Расында, ол Мадрид ағайды жақсы көретін. Қасында отырам ғой, бұрыннан байқап жүретінмін…

Пауза.

Жұрттың ынтасы Айжанға ауған.

Бірде біз совхоз клубында Бейімбет Майлиннің «Майдан» пьесасын сахнаға қоюға дайындалып жаттық. Мадрид ағай көркемөнерпаздар үйірмесінің жетекшісі ғой, шынын айту керек, бұл пьесаны дайындауға ол бар ынтасын салды. Неге екенін есімде жоқ, сол күні Рабиға репетицияға кешігіп келді.Мадрид ағай оны есіктің алдына тұрғызып қойып, жұрттың көзінше біраз кейіді…

Қалаубай. Иә, айта бер . Ештеңені жасырма.

Айжан. Рәбиға не істерін білмей, жәутеңдеп төмен қарай берді. Бірақ, меніңше, ол сонда да ағайда кінәлаған жоқ, іштей дайындыққа кешігіп келген өзін кінәлады. Біз, қыздар, Рәбиғаның ағайды ұнататынын бұрыннан да байқайтынбыз. Мадрид ағай класта, не интернатқа келгенде «Жанұзақова!» деп, оның фамилиясын атай қалса, Рәбиға себепсізден себепсіз қызарып қоя беретін. Әлгі оқиғадан кейін Рәбиға екі-үш күн ешкімге қосылмай, үн-түнсіз томсырайып жүрді. Менің ойымша, хатты содан кейін жазған болу керек. Біреудің біреуді жақсы көруі айып па? Ендеше оның да жұрт қатарлы жақсы көруге хақысы жоқ па? Мадрид ағайдың соны не себептен түсінбегенін білмеймін.

Мадрид /орнынан қызбалана атып тұрып/. Құдайбергенова, сен не деп тұрғаныңды білемісің өзің? Мен педагогпын, ұстазбын! Сонда мен немене, енді өзімнің оқушыммен жүруім керек пе енді? Жоқ, менің ондайға арым бармайды.

Айжан. Ағай, мен сізге міндетті түрде жүруіңіз керек еді деп тұрған жоқпын ғой.

Мадрид. «Мадрид ағайдың соны не себепті түсінбегенін білмеймін» деп тұрсың ғой. Ал мен білем.

Ұлықпан. Мадрид, сен кісінің сөзін бөлмесеңші.

Мадрид /Ұлықпанға жалт қарап/. Сен кім едің сонша әмір беретіндей?

Ұлықпан /басын шайқап/. Мадрид, ең болмаса өзіміздің оқушымыздың алдында кісілігімізді сақтап қалайық та. Мен сенен жұрттың сөзін тек жар жолдан бөлмеуіңізді ғана сұрағанмын.

Мадрид /кекете мырс етіп/. Осындай жалған интеллигенттіктің не қажеті бар?! Мен не айтсам да, бетке айтқанды жақсы көрем. Біреулер секілді жұрттың сыртынан сыпайылап ор қазбаймын. Мүмкін сізге сондықтан да ұнамай отырған болармын.

Ұлықпан. Солай де. Егер бетке айтатының рас болса, бәлкім, сол сыпайылап ор қазатындарды атай кететін шығарсың.

Мадрид. Әрине. Білгіңіз келсе, ол мына тап сіздің өзіңіз! Жанұзақованың класс жетекшісі бола тұра, кластағы бүткіл тәрбие жұмыстарын бетімен жібере тұра мына сіз осы уақытқа дейін не тергеушінің, не инспектордың алдында дұрыстап жауап беріп көрген жоқсыз, оларды тек қана басқаларға айдап салып, өзіңіз болса, есебін тауып, сырт айналумен келесіз. Осыным өтірік пе?

Ұлықпан. Дұрыс-дұрыс, көкейің енді белгілі болды. Сонда, Рәбиға марқұмның қазасы менің кластағы тәрбие жұмыстарын дұрыс жүргізбегенімнен болған екен ғой.

Мадрид.Иә, дәл солай. Енді қалай деп едіңіз, тәрбие жұмысына жауап бермегенде, кім жауап беруге тиіс? Үкімет сол үшін сізге ақша төлеп отыр!

Қалаубай /қаламсабымен үстелді тоқылдатып/. Жолдастар, жолдастар!.. Жаяу ұрысты доғарайық. Мадрид шырағым, жасың кіші ғой, сен қоя тұршы , шамалы. Ау, мені сыйламасаңдар да, мына үкіметтің кеңсесін сыйласаңдаршы!..

Роза /кенеттен орнынан атып тұрып/. Сонда немене – жасы кіші адам аузына су ұрттап алуы керек пе?! Айтсын шындықты! Жоға-ау, Жанұзақованың жаласын бір-екі адамға аудара салып, қалғаны сүттен ақ, судан таза болып шыға келмекші.

Қамқа /Розаға бұрылып/. Роза , сен не деп тұрсың өзі? Ең алдымен со балаға тіл тигізген кім екен?

Роза.Тұспалдамай-ақ қой! Менің оған тілім тиген жоқ.

Қамқа.Жоқ, өйтіп жалтарма. Сен Рәбиғаны тексертпекші болыпсың ғой? Нені тексертпекші едің сонда?

Роза /өңі құп-қу болып/. Оны кім айттй саған?! Ойпырмай, мына жұрт суға кетіп бара жатсаң, одан сайын әрі қарай итеретін шығар. Қол ұшын берудің орнына…

Қамқа /Жамалға бұрылып/. Жәке!..

Жамал / орнынан тұрып жатып/. Иә, қарағым…

Қамқа. Жамал апай, сіз әнеукүні тергеушіге берген куәлігіңізді растайсыз ба, әлде… Тек шыныңызды айтыңыз.

Жамал. Ойбай, о не дегенің? Шыным сол, қарағым. Жалғыз бала асырап отырып, Құдайға өйтіп күпір болар жайым жоқ. /Ауырсына қабағын шытып, қолымен белін ұстайды./ Ойбай, белім!.. Көктігілгір, міне бір құяңы құрғырдың таңертеңнен бері мазамды алып жүргені…

Қамқа. Жарайт. Сонымен сіз есікті ашып қалдыңыз… Қасымханова жолдас Рәбиғаға не деп ұрысып жатыр екен?

Жамал /аң-таң қалып/. Жолдасың кім, қарағым?

Қалаубай. Розаны айтат…

Жамал /Розаға жақтырмай бір қарап алып/. Е, мынау ма? Иә, бұл жолдас, марқұм сөзіміз ауыр болмасын, әлгі бейшара балаға бірдеңе-бірдеңе деп шәңкілдеп жатыр екен. Қараңғы адамбыз. Оның үстіне құлақ та мүкістеу. Толық ұға алмадым. Әйтеуір, «текшертеміз, бұлай қалдырмаймыз» деп шапылдап жатты. Мен бірдеңе деп ар түсіп ем, өзімді айдап шықты «кләсінен».

Қамқа. Дұрыс-дұрыс. Сонда байқамадыңыз ба, нені тексертпек екен?

Жамал. Ит біле ме, бұлардың нені «текшертетінін». Әйтеуір со сөзі құлағымда қалып қойыпты.

Қамқа. Жарайт, рақмет, апай. Отыра беріңіз. /Енді Розаға бұрылып./ Бұған не дейсіз?

Роза. /қобалжып/. Рас, айтсам, айтқан шығармын. Бірақ мен оның тәртібін тексертем дегенмін. /Даусы бірте-бірте сенімді шыға бастайды./ Енді қайтем? Тым болмаса қатар-құрбысы емес, өзінің бақандай мұғаліміне «күйдім-сүйдім» деп хат жазу деген не сұмдық?! Ұялмай ма кішкене былай бір?..

Қамқа. Оның несі ұят, жақсы көрсе, жақсы көрген шығар. Жас бала… Сен де жас болып көрмеп пе едің? Жоқ, әлде осылайша аспаннан салбырап түсе қалдың ба?

Роза /шытынап/. Мен «күйдім-сүйдім» деп мұғаліміме хат жазғам жоқ. /Қолын сілтеп./ Осы сен қойшы, айналайын. Білем ғой сенің ойыңды – әйтеуір есебін тауып мені мұқату!..

Қалаубай. Роза, ұрысты қойсаңшы. Отыр енді.

Роза /енді Қалаубайға қадалып/. Немене отыр, отыр дейсің дікеңдеп. Мен емес, ана Қамқа емес пе бәлені бастап отырған. Бірінші соған қой демейсің бе әділ бастық болсаң. Жуас түйе жүндеуге жақсы деп, қит етсе, маған дікеңдейді бәрі.

Қамқа /ызалана мырс етіп/. Жуасымыз, қой аузынан шөп алмайтынымыз сен екен ғой сонда…

Қалаубай. Роза , жарайт, отыршы енді. Мүмкін Жанұзақованың қазасына ешкім де кінәлі емес, мына мен кінәлі шығармын. /Басын шайқап/ Бәрі шетінен судан – таза ,сүттен – ақ.

Роза /отырып жатып/. Сен болсаң қайтушы еді?! Білдей завучсың, оқу-тәрбие жұмысы саған да ортақ. Бізден жаның артық па сонша? Еркек дейді-ау бұларды да…

Кенет…педсовет жүріп жатқан мұғалімдер бөлмесінің есігі сарт ашылып, ішке Уәтай кіріп келеді. Шашын ұстарамен тап-тақыр етіп алынып тасталған ол ішіп алған – едәуір қызу. Мұғалімдердің бәрі таң-тамаша қалған қалыппен бір кездегі шәкірттеріне, ал қазір мына жиылыстың күтпеген, шақырылмаған қонағына қарап қалады.

Уәтай /мысқылды үнмен/. Саламатсыздар ма, қадірлі ұстаздар!..

Мұғалімдер тым-тырыс. Уәтай кесірлене алшаңдай басып, оларға жақындайды.

Неменеге кісі көрмегендей аңтарыла қалдыңыздар?! Мына, мен Уәтай, Сіздер Рәбиғаның жаназасын екінші рет шығарғалы жатыр дегенді естіп, әдейі келіп тұрмын!.. /Осы кезде оның көзі өңі құп-қу боп кеткен Мадридке түсе кетеді. / Ә, сен де осында екенсің ғой? Қәне, иманыңды үйіре бер, мен сенің тап қазір қаныңды ішем!

Уәтай Мадридке қарай тұра ұмтылады. Мұғалімдер аяқ астынан абыр-сабыр болады да қалады. Әсіресе әйелдерде үрей жоқ: у-шу. Тракторшы жігіт қарулы қолдарымен Мадридті жағадан ала кетеді.

Уәтай. Шық далаға!.. Тап осы қазір қаныңды ішпесем, Уәтай атым құрысын!..

1-мұғалима /жан-жағына алақтап/. Құдай-ау, мына дүние не боп барады?! Уәтайжан, қойшы, қалқам! Бір ашуыңды берші! Мені танып тұрсың ба? Мен баяғы өзіңнің класс жетекші апайыңмын ғой.

2-мұғалима. Қайда әлгі ер-азаматтар?» Ұстаңдаршы ана баланы! Тапа-тал түсте бұ не қылған көргенсіздік!.. Енді бізге жетпегені осы еді!..

Осы кезде дар-р етіп Мадридтің жағасы жыртылып кетеді. Уәтай оны жұдырығымен бір-екі соғып өтеді. Ернінен қан жылымшылаған Мадрид бүгіліп қалады. Қалаубай мен Ұлықпан тракторшы жігіттің екі қолынан екі жақтан ұстай алады.

Жамал /Уәтайға/ . Қасқа, бала-ау, қойсаңшы енді, айдың-күнің аманында сотталып кеткелі жүрмісің?!

Уәтай /алқынып/ Қорықпа, шеше! Мені енді ешкім соттай алмайды. Ертең әскерге әкеткелі жатыр. Қазір әскерге адам жетпей жатқанын білемісіз? Ендеше мені ешкім де соттай алмайды.

Ұлықпан. Уәтай, сабаңа түс.

Уәтай. Жоқ менің мынаумен /иегімен Мадридті нұсқап./ есеп айырысып кетуім керек! Сендердің бәрің Рәбиғаның жоқтаушысы жоқ деп жүрсіңдер ғой, ә?! Білем мен, бәрін де білем!..

Қалаубай. Жетер енді! Әй, шырағым, сен мына бізді сыйламасаң да, үкіметтің кеңсесін сыйласаңшы. Бір кезде сен де оқып едің ғой осы мектепте.

Уәтай /мысқылдап/ . Иә-иә, оқығам, оқығам!.. Бірақ сіздер мені осы теріс оқытқансыздар ма деп қорқам, әйтпесе мен бүйтем бе, әйтпесе ана Рәбиғам айдың-күннің аманында у ішіп өле ме?! Сіздер білесіздер ме өзі оны кім өлтіргенін?!..