Күзгі романс

Әлібек тұрады.

Сенсең, мен сені баяғыда-ақ кешіріп қойғам. Менің қатыгез адам емес екенімді өзің де жақсы білесің ғой.

Әлібек. Білем, жаным, білем!..

Сюзанна. (Басын шайқап). Өй, Алла-ай, не болып кеткенсің?..

Әлібек. Ешкім де, ештеңе де болған жоқ. Мен өзіңнің баяғы… өзің білетін Әлібегіңмін. Дегенмен, Сюзанна, сен менің қадірімді біл!..

Сюзанна. Қадірімді деймісің?.. Кімнің қадірін кімнің білмегенін бір Жаратқан білер. Үйленген күннің ертеңінен бастап, алдыңнан кесе өткенім жоқ – мен үшін сенің ақ дегенің алғыс, қара дегенің қарғыс болды. Қызмет еттім, отыңды өзім жағып, асыңды өзім түсірдім. Одан қалды, қолым кішкентай қалт етсе, азық-түлік іздеп, қаланың дүкен біткенін жалғыз өзім адақтадым. (Жыларман болып). Тіпті Экспериментальды биология институтында істеп жүргеніңде, лабораторияға жылу жібермей жатыр, кроликтер мен тышқандар тоңып өлетін болды дегеніңде, соларыңа дейін үйіме әкеп бақтым ғой. Сонда да жақпаппын саған. Өтіпік пе осыным?..

Әлібек. Рас-рас! Мен ақымақ болыппын. Кешір!..

Сюзанна. Жоқ, сен ешқашан ақымақ болған жоқсың. (Даусын қатайтып). Әлібек, шын айтсам, енді бәрі кеш.

Әлібек. Неге?!

Сюзанна. Мен басқа адамды сүйем.

Әлібек. (Өзіне өзі келіп). Бағанадан бері солай демеймісің! (менсінбеген үнмен). Сонда жаңағыны ма?

Сюзанна. Иә.

Әлібек. Оның қай жеріне ынтығып жүрсің? Сол көтерем тоқты секілді тырбиған бейшараның?!

Сюзанна. Сен бәрібір оны түсінбейсің.

Әлібек. (Кекетіп). А-а-а, мен түсінбейді екем ғой!.. Түсінікті-түсінікті.

Сюзанна селқос тыңдап тұра береді.

Иә, шынында да, мен қайдан түсінбекпін ондай күрделі мәселелерді. Сен секілді түсінігі мол адам емеспін ғой. Айтпақшы, әлгі көтерем тоқтың қай жерде істейді, что-то түрі таныс сияқты… Мамандығы не өзінің?

Сюзанна. Оның бәрінің не қажеті бар саған?

Әлібек. Не қажеті бары қалай – бәсекелесімді жете білуім керек емес пе?

Сюзанна. Ол – режиссер…

Әлібек. (Өп-өтірік күліп). Ә-ә, қиялилардың бірі десеңші. Бәсе-бәсе, сенімен қалай тіл табысып жүр десем…

Сюзанна. Сонда мені де қияли демексің ғой.

Әлібек. Иә-иә!.. Сен де сондай болатынсың. Және әлі ешқандай өзгермепсің, сол баяғы ауру қалпың. Иә-иә, біле білсең, бұл да ауру. Адам бойындағы психологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан болатын ауру.

Сюзанна. Рақмет.

Әлібек. Немене үшін?

Сюзанна. Бойымдағы кеселімнің диагнозын қойып бергенің үшін. Мүмкін оның емін де айтарсың?

Әлібек. (Бөлмені әрі-бері қазбалана кезіп). Өкінішке орай, бұл – ем қонбайтын ауру. Түсінемісің, ем қонбайтын!.. шынымды айтсам, мен сені дәл осыншалықты жеңілтек деп ойламаппын. Рас айтам. Мені қалай тез ұмытып үлгергеніңе таңмын.,

Сюзанна. Мен бе сонда ұмытшақ? Жоқ, қателесесің. Сен бізді тастап кеткен жылы алғашқы айларда мен кейде түн ортасында шошып оянатынмын. Сонан соң жалма-жан жау тигендей сыртқы есікке қарай жүгірем бірдеңеден құр қалып қойғандай. Маған сондайда біреу сыртқы есікті қағып тұрғандай көрінетін. Ол сен екенсің деп ойлайтынмын. Неге екенін қайдам, маған әйтеуір сен бір күні бізге, балаң екеумізге, міндетті түрде оралатындай болып көрінетінсің. Кілті жоқ қой, түн ішінде үйге кіре алмай тұрған шығар деп сені аяйтынмын. Алайда, орнымнан апыл-ғұпыр апыт тұрып, жалаңаяқ, жалаң бас, ішкөйлегіммен есіктің алдына жүгіріп барып, қанша тың тыңдасам да, үнемі есік қаққан ешкім жоқ болып шығады. Алқынып, дір-дір етіп, табалдырықтың көзінде жын қаққан адамша тұрам солай тағы бір бес-он минут. Бірақ ешкім жоқ. Дүние мылқауланып алған, тым-тырыс. Бөлмедегі аспалы сағаттың сыртылы мен менің алқынған жүрегімнің дүрсілінен өзге дыбыс атаулы естілмейді.

Сонан соң бірауық терезенің алдына барып, түн қараңғысына тағы біраз телмірем. Кей-кейде түнгі ауысымнан, немесе қонақтан қайтқан бірлі-жарым ер адамның сұлабасы қарауытса, мүмкін осы Әлібек шығар деп, солай қарай қадала қалатынмын. Бірақ олар үнемі бейтаныс басқа біреулер болып шығатын. Содан төсегіме келіп құлаймын баяғы. Таң ағарып атқанша кірпігім ілінбейді. Өңшең көңілсіз, сұрықсыз бір ойлар жан-жағымнан аш қасқырлардай қамап алып, түнімен талап шығады.

Ақыры арада бір жылдай өткенде сенен біржола күдерімді үздім. Қазір менің жүрегім тас болып қатып қалған. Ол енді менің өзіме де бағынбайды. Сондықтан сен мені қинама, басыма азаттық бер. Ендігі істеген жақсылығың сол болсын…

Әлібек. Сюзанна, өтінем. Әуелі мені тағы бір дұрыстап тыңдап алшы. Рас, мен ақымақ болдым. Тағы да қайталап айтам, қажет болса, аяғыңа жығылайын, құлың болайын. Жаңа айттым ғой, менің әлгі екінші әйелімнің аферистка болып шыққанын. Ол шын мәнінде меніңқойнымда жатқан сұр жылан болып шықты. Өзінің ішкі істер органында істейтін любовнигімен, басқа да сыбайластарымен бірігіп алып, мені банкрот қылып, сазға отырғызып кетті ақыры. Бірақ менің олардан жасырып қалған біраз қаржым бар. Мен жуырда қайтадан фирма ашам, қайтадан жаңа бір жоба бойынша іске кірісет. Ол жобаның барлық бүге-шегесі ойластырылған. Майда-шүйде детальдарына дейін. Енді маған сенуіңе болады, бір жылдан кейін мен қайтадан байимын. Миллионер болам! Доллармен есептегенде!.. Осы уәдемді орындамасам, ит болып кетейін! Рас, мен соңғы жылдары басымды тауға да, тасқа да соқтым. Бірақ оған пәлендей өкінбеймін. Өйткені соның арқасында ақша жасауды үйрендім. Білесің бе, жоқтан ақша жасауға болады! Өте көп ақша!.. біреудің өмір бойы тырбаңдап тапқан-таянғанын мен бір-ақ операциямен түсірем!.. Бір-ақ операциямен түсірем!.. Естіп тұрмысың, Сюзанна, мен жер бетіндегі ең ұлы өнерді – ақша жасау өнеріе – үйрендім! Так што, бір жылдың ішінде сені үлде мен бүлдеге бөлеп қоймасам, бетіме түкір! Бір-ақ жыл! Сонан соң Батыс Европаға, не Америкаға кетеміз. Әділ сондағы престижный университеттердің бірінде оқитын болады. Ал сен үлде мен бүлдеге оранып, әлемді шарлайсың. Дүниенің қызығын көресің қалған өміріңде! Айтшы, біз не көрдік осы өмірден№ Түк те! Егер маған сенсең, біз мынау дүниеден мына жартылай қайыршы елден басқа түк те көргеніміз жоқ!

Сюзанна. Жоқ, Әлібек! Мен ешқайда бармайым. Құдай басыма не салса да, жаңағы сен айтып отырған жартылай қайыршы елмен бірге көрем. Сүйегім солармен бірге осы жерде, ата мекенімде шіриді. Ертең сол менің топыраққа араласып кеткен шіріген сүйегімнің үстінен ерте көктемде туған жерімнің бір шоқ қызғалдағы самалмен тербеліп тұрса, менде басқа арман жоқ. Сен сенесің бе осыған?!

Мейлі, мен бәзбіреулер секілді кекірігім азғанша тамақ ішіп, былқылдаған шетелдік автомашиналарды мінбей-ақ қоярмын, сен айтып отырған Америка мен Европаны бұл өмірде өңім түгіл түсімде де көрмей өтермін, менің қала сыртында екі қабат, үш қабат виллаларым ешқашан болмас, бірақ менің жаңағы шіріген сүйегім тыңайтқыш болып сіңген топыраққа өзім туған өлкенің жып-жылы жаңбыры нөсерлетіп төгіп тұрса, менің рухым сол жып-жылы нөсердің шуылын естіп жатса, мен бақыттымын! Сенсең, маған содан басқа түктің де керегі жоқ!.. Кесіп айтайын, мен ешқашан басымнан саулатып алтын құйып қойсаң да, арамдықпен жиналған ақшаға ортақ бола алаймын.

Әлібек. Түу, Сюзанна!.. қайдағыларды айтасың. Қазір жұрттың бәрі адам танымастай өзгерді. Өзгермеген сен ғана. Құдайақы, баяғы сол шіп-шикі қалпыңда қалғансың да қойғансың! Адалдық, арамдық деген не пәле?! Бұ дүниеде барлық нәрсе салыстырмалы. Арамдық, адалдық туралы сенің түсінігің әлгіндей болса, басқалар ол жөнінде мүлде өзгеше ойлайды, ал үшінші біреулердің ойлары тіпті бөлек. Түсінсеңші, бұл күнаһар тіршілікте сенің бай, бақытты өмір сүруіңе не нәрсе қызмет етсе, соның бәрі – адал. Мынау адал, мынау арам деп таңбаланып қойылған ештеңе жоқ. Олардың бәрі кейбір романтиктердің ойдан шығарып алып жүргендері ғана! Жасың қырыққа келді, реалист болу керек қой. Мәңгі сәби болып қалуға болмайды. Бұл – нонсенс! Шекспир ме еді, кім еді әлгі «Өмір – үлкен театр, біз адамдар, соның актерларымыз» дейтін. Кім айтса да, өте дәл айтқан. Сен әлгі радио мен теледидардан мынау аңқау, топас жұртқа жалған моральдарын оқитын журналистер мен жазушылардың, депутаттардың саяси ұпай жинау үшін айтылатын ертегілеріне алданумен келесің. Есіңде болсын, лоарға ешқашан сенуге болмайды! Өйткені олардың шындықтары, адалдықтары тәтті тілдерінде, алдамшы үндерінде ғана! «Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап, Әуре етеді ішіне қулық сақтап» Бұны айтқан мен емес, Абай! Сен пір тұтатын Абай! Әлгі Сайрағыштардың бәрінің демей-ақ қояйын, жүзінің тоқсан тоғызының артында әрқилы саяси алпауыттар, қаржы магнаттары тұр. Олар солардың бақтарындағы бұлблдар.

Сюзана, тағы да қайталап айтам, бұ дүниеде арамдық, адалдық деген ештеңе жоқ» Адамдардың мүдделері деген ғана бар!.. Сондай-ақ, тіршілікте таза арам адам, адал адам деген жоқ. Күшті адамдар, әлсіз адамдар деген ғана бар. Алдыңғылар – аз, соңғылар – көп, құмырсқалар секілді өріп жүр. Соңғылар алдыңғыларға қызмет ету үшін жаралған. Мен, мәселен, өзімше шартты түрде, әрине, – алғашқыларды қасқырлар, соңғыларды топас қойлар деп атаймын. Өзің жаратылысқа қарашы: қойлар не үшін жаралған? Әрине, қасқырларға жем болу үшін. Осы әділетті ме? Жоқ, әділетті емес. Бірақ қатал шындық – осы, ақиқат – осы, өмірдің заңы – осы. Табиғатқа, жаратылысқа ештеңе істей алмайсың, сондықтан оның заңдарына тек қана бағыну керек, онымен үйлесу керек. Депутаттар мен жазушылардың, журналистердің, саясаткерлердің ертегілеріне емес, табиғатқа сену керек, өйткені ол бәрінен де дана. Сондықтан мынау күнаһар тіршілікте біздің, адамдардың алдында бір-ақ таңдау бар: не қой болып қасқырларға жем болу, не қасқыр болу. Сюзанна, түсінемісің, менің қой емес, қасқыр болғым келеді!..

Қойларды әлеуметтану ғылымының терминімен айтқанда тобыр десек те болады. Бұл – солардың екінші аты. Есіңде ме, сол тобыр жөнінде өзің пір тұтатын ақын Абай, ұстаз Абай не деуші еді?

Сюзанна. Иә, айта берші…

Әлібек.Айтсам, Абай былай дейтін: «Сократқа у ішкізген, Ионна Аркты отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол – тобыр, ендеше тобырда ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал».

Сюзанна. Ұмытпасам, Абай тобыр емес, көп дейтін сияқты еді ғой…

Әлібек. Жарайды, солай-ақ болсын. Көбі не, тобыры не, – сайып келгенде, екеуі бір-ақ нәрсе емес пе?! Кейбіреулер оларды халық деп те атайды. Меніңше, сол үшеуінің ішіндегі олардың нақты мазмұнын дәл бейнелейтіні – осы тобыр. Себебін айтайын. Тыңда. Мәселен, қазаққа, көпке, халыққа жаны ашып, шын көңілмен, бар ынты-шынтымен қызмет еткен адам сол Абайдай-ақ болар. Келісесің бе осыған? Келісесің. Ал сол көп, Сол халық Абайды қайтті? Өмірінің соңында «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым, тап шыным» деп көкірегін шерге толтырмады ма, « Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» деп кейінгі ұрпағына мұңын шақтырып, бебеулетпеді ме? Кешір турасын айтқаныма, сен сүйегіңді сол тобырмен, сол көппен бірге шіріткің келе ме?

Рас, клісем, бақытты өркениетті қоғамның кепілі – әділет пен шындық, демократия. Бірақ сол әділет пен шындық, демократия өз аяғымен қазаққа құлдық ұрып, жүгіріп келмейді, ол үшін бейнеттеніп еңбек ету керек, тер төгу керек, тіпті қажет болса, алысып, арпалысу керек. Бірақ сенің көбіңнің, қазағыңның әділет пен шындықтың қоғамда салтанат құруы үшін тер төкпек түгіл шөп басын сындырғысы да жоқ. Оларға бәрін біреулер жасап беру керек сияқты, ал жасап берсе, дайын асқа тік қасық бола қалмақшы. Қазір де олардың түсінігі баяғы Абай заманындағыдан көп ұзап кете қойған жоқ. «Бермесе де, бай жақсы, Жемесе де, май жақсы» «Күштілерім сөз айтса, Бас изеймін шыбындап». Міне олардың ең басты өмірлік принциптері. Сондықтан мен мынау азғантай ғұмырымды олармен бірге қор қылып өткізгім келмейді.

Менің күшті болғым, қасқыр болғым келеді!.. Сюзанна. Біле білсең, адалдық, анау-мынау, пәлен-пәштуан деп мораль соғатындардың бәрінің де күшті болғысы келеді. Бірақ бойларында күштілерге лайық қайрат жоқ, сонан соң малтасын езіп, отырғандары. Жалпы, мораль – әлсіздердің, топас қойлардың қорғаны, солардың шындықтан қашып барып паналайтын жұлым-жұлым жыртық күркесі.

Сюзанна. Әлібек, болдың ба айтарыңды айтып.

Әлібек. Болдым. Саған айтарым көп сияқты еді, алайда бүгінге осы да жетер.

Сюзанна. Онда мені өзімнің жыртық күркемде қалдырып, жөніңе жүре беруіңді сұраймын. Біз екеуміз бір-бірімізге ұқсамайтын мүлде бөтен жандармыз. Мен бүгін осыны бұрынғыдан айқынырақ сезіп тұрмын.

(Осы кезде есіктің қоңырауы шар ете қалды да, іле-шала сырттан Сайлау кіріп келеді).

Сайлау. (Қолындағы сағатына қарап). Ровно жиырма минут!..

Осыны айтады да, киім ілгішке плащын іліп, төрге қарай озады.

Сюзанна. (Жардағы сағатқа көз салып). Иә, жиырма минут. Мана Сайлау кеткенде сағат 6-дан жиырма минут кеткен болатын. Қазір алтыдан қырық минут кетті…

Әлібек. (Сюзаннаға бұрылып). Бұл енді кеті кезегі сенікі дегенің ғой? (Сюзанна үнсіз. Әлібек қипақтап шамалы тұрады да, Сюзаннадан жауап болмағаннан кейін, киім ілгіштен плащын алып киіне бастайды).

Әлібек.(Киініп жатып, Сайлауға бұрылып). Айтпақшы, бұл Сіздің нешінші рет бақытыңызды сынауыңыз? Әдетте, әртістер, режиссерлар, сол секілді басқа да қиялилар кемінде төрт-бесрет үйленбей тыныштық таппаушы еді?

Сайлау. Құдай сақтасын, мен өзіңіз секілді екінші рет бақытымды сынаумен тоқтаймын. Уәдем – уәде.

Әлібек. Сендердің уәделеріңе сенуге болмайды! Айтатындарың да, жазатындарың да, көрсететіндерің де шылғи өтірік. Сендер үнемі осылайша өтірік әлемінде өмір сүресіңдер. Және жайларыңмен жүрмей, басқаларды да сол жалған әлемдеріңе сүйрейсіңдер! Сөйтіп тып-тыныш жатқан жұртты дүрліктіресіңдер! Сондықтан да қоғамның тынышын алмас үшін сендерді мына өмірден әлеуметтік тип ретінде мүлде жою керек, білдің бе?!.

Сайлау. (Басын шайқап). Менің бұрынғы әйелім де солай дейтін.

Әлібек. Онда ол ақылды әйел екен.

Сайлау. Иә, сен секілді өте ақылды адам. Ол да сен секілді іскер.

Әлібек. Бұл не, кекету ме? Сайлау. Жоқ, имандай шыным.

Әлібек. Біле білсең, дүниені ұстап тұрған – мына біздер, іскер адамдар. Біз сендер секілді арамтамақтарды киіндіреміз, ішіндіреміз. Халыққа жұмыс тауып береміз.

Сайлау. Және сол халық бейшараның соңғы тиын-тебеніне дейін алдап-сулап қағып аламыз дегенді қосуды ұмытпа.

Әлібек. Қағып аламыз ба, жоқ па, ол – біздің шаруа. Ал сендер ше? Сендер нағыз кещенің өздерісіңдер. Айталық, Совет үкіметі сендер секілділерді әртіс, режиссер, суретші, тағы немене еді… иә, жазушы, тағы сол секілді пәлен-пәштуандарды әспеттеудей-ақ әспеттеді кезінде. Мыңдап, он мыңдап гонорартөледі. Қазынадан пәтер берді. Сендердің кещеліктерің сол – сөйткен Совет үкіметіне де опа бермедіңдер ғой жан-жағына жабыла түртпектеп. Ақырында не болды, айтшы!.. Ақырында жалаңаяқ, жалаңбұт қалдыңдар, міне!.. Тоқтай тұрыңдар – сендерге бұл әлі аз! Көресілерің алдарыңда!.. біз әлі сендердің көздеріңе көк шыбын үймелетіп, алдымызға құрдай жорғалатып қоямыз. Біз дәл осылай етеміз!.. Сонда көрермін мен сендердің әуселелеріңді!..

Сайлау. Солай де…

Әлібек. (Тістеніп). Иә солай!..

Сайлау. Жарайды, Айтатыныңды айтып болсаң, әне, есік ашық. Сендердің әрбір минуттарың қымбат қой, енді бос әңгімемен уақыт алмайық.

Әлібек. Әй, шілтиген неме, сен мені үйретпе, білдің бе!..

Сайлау. Үйретіп тұрған мен емес, сен шығарсың.

Әлібек. Мен саған үйреткеннің қалай болатынын көрсетем қазір!..

Әлібек жүгіріп барып, Сайлаудың жағасынан ала кетеді. Сайлау оның қолын қағып жіберіп, жұдырықпен бір переді: екі еркектің алқын-жұлқын алыс-жұлысы басталады да кетеді. Алғашында оларға бірер минуттай сырттай жайбарақат көз салып тұрған Сюзанна мәселенің тым шиеленісіп бара жатқанын көзі жеткеннен кейін, айқайлап жібереді.

Сюзанна. Тоқтатыңдар! Бұл не деген бассыздық!..

Бірақ бұл – еркектерге шыбын шаққан құрлы әсер етпейді. Не істерін білмей дағдарысқа ұшыраған Сюзанна жан-жағына алақтап сәл-пәл тұрады да, кенет оның есік алдында жарға сүйеуілі тұрған швабраға көзі түсе кетеді. Ол жалма-жан шваброны екі қолымен ұстап, екі еркектің арасына барып килігеді. Сюзанна қолындағы «қаруын» бір-екі рет оңды-солды сілтеп қалады: шваброның сүйретпесі Сайлаудың шекесін сүйкеп өтеді де, сабы әлібектің ернінің ұшын жырып кетеді. Алайда, еркектердің алыс-жұлысы бұдан кейін күшейе түспесе, бәсеңдей қоймайды. Салы суға кеткен Сюзаннаның назарына енді телефон аппараты ілігеді. Ол еркектерге қыр көрсеткендей аспай-саспай жай басып барып, қолына телефонның трубкасын алады да, жайбарақат қалыппен оны тере бастайды.

Алло-алло! Бұл полиция ма? Алло, полиция!..

Жанжал су сепкендей сап тыйыла қалады. Төбелесті тоқтатудың ең тиімді әдісіне ие болған Сюзаннаның даусы енді өктем шыға бастайды.

Мен сендермен ойнап тұрғам жоқ – қазір полиция шақырам! Не боп кеткенсіңдер? Осы күнгінің еркектері ең болмаса дұрыстап төбелесе де алмайды екен ғой өзі!.. Алло!.. Алло!..

Әлібек. Жарайды, болды енді. (Ерніндегі болмашы қанды сүртіп жатып). Мына шілтиген немең ғой… Әуелі…

Сайлау. Жарқыным, тіліңді тарта сөйле!

Сюзанна. (Телфон трубкасын қолына қайтадан алып). Әлібек, енді кетсеңші. Сенің салған лаңың бір кісіге жетерліктей болған жоқ па осы кезге дейінгі?!

Әлібек амалсыз қалыппен сыртқы есікке қарай беттейді.

Әлібек.(Бір қолымен сыртқы есіктің тұтқасын ұстаған қалпы Сюзаннаға бұрылып). Ал, қош!.. Ана тыртиған немең сенің бақытқа қарық қылса, көрермін. (Енді екеуіек кезек көз салып). Бірақ естеріңде болсын – житья вам от меня не будет, это я вам твердо обещаю!..

Сайлау. Жарайды-жарайды! Қолыңнан келгеніңді аяма!..

Әлібек үйде қалып бара жатқан екеуге соңғы рет кектене бір көз салады да, есікті тарс жауып, шығып кетеді. Үйде қалған екеу екі-үш минуттай үнсіз қалады. Аздан соң Сюзанна асханаға өтіп, сондағы орындықтардың біріне сылқ етіп отыра кетеді де, екі иығы бүлкілдеп, үн-түнсіз жылайды. Сайлау келіп, оның иығына қолын салады.

Сайлау.Сюзанна, жыламашы. Болды енді… Мен тұрғанда саған түк те болмайды.

Сюзанна жылауын тоқтатпайды. Сайлау оның иығынан қолын алып, терезенің алдына барып тұрады.

Сюзанна, ештеңеден қорықпа дедім ғой. Оныкі – құр қоқанлоқы.

Сюзанна. (Жасын сәл-пәл тыйып, ықылық атып). Мен түктен қорқып отырғаным жоқ. Мәселе басқада емес пе?

Сайлау. Неде?

Сюзанна. Сайлау, осы неге адамдар бір-біріне өш. Татуласудың, қауымдасудық орнына қит етсе, бір-бірлеріне жауығып шыға келеді? Мынау өмірдің мәні осында ма сонда?

Сайлау. Мынауың енді қиын сұрақ екен. Дегенмен, меніңше, өмірдің мәні мүлде басқада…

Сюзанна. Неде сонда?

Сайлау. Махаббатта, бақытта…

Сюзанна. Ал адамдардың бақытты болуына, олардың бір-бірін жақсы көруіне жол берілмесе ше?..

Сайлау. Жол берілмесе, күресу керек.

Сюзанна. Қашанғы күресе бересің? Адам байғұс күресуден шаршайды емес пе? Күресе-күресе әлі құриды, қажыры қайтып, мұқалады ғой. Сонда оның қашан басы көрге кіргенше күресе беруі керек пе?

Сайлау. Сюзанна, осы философияны қояйықшы. Одан да екеуміздің алдағы өмірімізді бір сәт көз алдымызға елестетіп көрелікші.

(Сайлау Сюзаннаның жанына келіп, қолын қайтадан оның иығына салады).

Сюзанна, жаным, көрерсің әлі, түбінде біз бақытты боламыз. Қиыншылықтардың бәрі көрген түстей ұмыт болады. Сюзанна, тыңдашы мені… Жуырда бар ғой… менің өткен айда премьерасы болған жаңа спектакльім бар емес пе – соны Мәдениет министрінің өзі көріп, риза болды. Маған: «Құдай қаласа, осы спекткаліңді келесі жылы Францияда өтетін халықаралық театр фестиваліне апарып көрсетеміз» деді. Егер со жылы жолымыз болып, жүлделі орындардың біріне іліксек, бір-ақ күнде байып шыға келеміз. Түсінемісің, бір-ақ күнде!.. Бәлкім, үкіметтің мейірімі түссе, тіпті халық әртісі атағын да алуым ғажап емес. Шын айтам, біз бақытты боламыз.

Сюзанна. Сайлау осы бақыт деген не?

Сайлау. (Қабағын тыржитыңқырап ойланып). Бақыт деймісің? Ну, енді бақыт деген… оған бір сөзбен анықтама беру қиын ғой. Бақыт… бақыт деген, меніңше, жайлы тұрмыс, мол ақша дәне шынайы махаббат.

Сюзанна. Махаббатты ең соңғу орынға апарып қойдың ғой.

Сайлау. Орында тұрған мәселе жоқ. Махаббатты, қаласаң, бірінші орынға да қоюға болады: қосылғыштардың орнын ауыстырғаннан қосынды өзгермейді.

Сюзанна. Дегенмен, байқаймын, сен де жайлы тұрмыс, мол ақшажөнінде жиі айтатын болып барасың соңғы кездері.

Сайлау. Сынықтан басқаның бәрі жұғады демекші… Айналаң түгел ақша-ақша деп ақшаңдап бара жатса, енді қайтпексің? Жалпы, сенің бұрынғы күйеуің Әлібек пен менің бұрынғы әйелім Назымның сөздерінде бір рационалдық дән бар – біздің да қатал болса да мына өмірдің реальды заңдылықтарына қарай бейімделуіміз керек. Онсыз күн көру қиын.

Сюзанна. (Басын шайқап). Білмеймін, білмеймін… Мен ешқашан бақытты бола алмайтын сияқтымын. Айтшы өзің, қалай бақытты болуға болады. Айналаң толы екіжүзділік, әділетсіздік, алдау-арбай болса. Құдай-ау, бір-бірімізді алдап-арбамай-ақ, бір-біріміздің жүрегімізге тілкемдеп жара салмай-ақ, шындықпен, әділетпен өмір сүруге де болады емес пе? Неге сөйтпейміз? Мына азғантай тіршілікті неге ит-ырқылжыңмен өткізуге құмармыз шетімізден?..

Шынымды айтсам, дәл осы сәтте өзімді-өзім сұмдық жек көріп отырмын. Қазір ғой сенің әйелің төсекте жаны шырқырап жылап жатыр. Екі балаң болса жетімсіреп, мұңайып отырған болар. Солар сөйтіп жатқанда мен қалай бақытты бола алам? Айтып отырмын ғой, осының бәріне кінәлі – мен, мен!..

Сайлау.(Бөлмені әрі-бері кезіп). Сюзанн!.. Әй, сенің осы бір тым әсершілдігің-ай!.. Неменеге керек осындай альтуризм? Сол Назым егер сенің орныңда болды ғой, сені аямақ түгілі, соңыңнан ит қосып қуалар еді! Ал сен!.. Түсінсеңші, бұл жерде сенің титімдей де кінәң жоқ. Біріншіден, мені үйімнен түріп айдап қуып шыққан сен емес, сол Назымның тап өзі!.. Екіншіден, менің балаларыма келсек, Құдайға шүкір, олардың екеуі де ер жетті. Сәулеш уже 18-де, білдей екінші курстың студенті. Ал Арман… Арман 10-класта оқиды. Қазір бойы менен ұзын. Уже қыздармен жүреді… Так что, олардың енді маған күні қарап тұрған жоқ.

Сюзанна. Дегенмен бала ғой…

Сайлау. Түу, сен де бір!.. Енді маған не қыл дейсің? Бәлкім, онда мына менің асылып өлуім керек шығар? Әлде өзімді өз үйімнен қуып шыққан әйелдің аяғына жығылып, біржолата масқара болуым керек пе? Айтшы енді өзің?!

Сюзанна. Кешір… Нансаң, дәл қазір мен ештеңе түсіне алар емеспін.

Осы кезде телефонның қоңырауы шылдырлап қоя берді.

Алшы трубканы…

Сайлау. Алло… Алло!.. Сізге кім керек?…

Телефон байланысының арғы жағынан қыз баланың дауысы естіледі.

Телефондағы дауыс. Папа, бұл мен ғой, танымай қалдың ба?

Сайлау. Сәуле?!. Сәулеш, сен бұл үйдің телефон номерін қайдан алып жүрсің?

Телефондағы дауыс. Сенің ескі блокнотыңнан… Үйге қалдырып кетіпсің… Тумбочканың үстінде жатыр екен. Кабинеттегі…

Сайлау. Так-так!..

Телефондағы дауыс. Ну, сонан соң звонить етіп отырмын. Пап, ренжімеші, жарай ма?

Сайлау. Жарайды-жарайды… Так, айта бер.

Телефондағы дауыс. Айтсам, мамам қатты ауырып қалды. Жаңа «скорыймен» алып кетті. Давлениесі 180 болып кетіпті.

Сайлау. Оның давлениесі бұрыннан да сондай жоғары болатын. Қорықпа, дәрігерлер укол салған соң, қалпына келеді.

Телефондағы дауыс. Пап, почему ты такой ко всему абсолютно равнодушный!.. Мен айтып тұрмын ғой саған – 180 болып кетті деп. Сенбеймісің?.. И, вообще, если хочешь знать, менің де жан дүнием біртүрлі болып тұр: в душе как-то тревожно. А Арман заперся в своей комнате: есікті жауып алып, ешкімді кіргізбейді. Папа, приходи скорее, а?! Правда ведь, ты же нас любишь?