скачать книгу бесплатно
Эмээхсин бу тахса сылдьыбыт дьоҥҥо абын-хомуһунун көрдөрбөтөҕө. Бу туһунан үлүннэриилээх кэпсээни халы-мааргытык оҥоһуллубут отчуоттарга олоҕуран тарҕаппыттар быһыылаах. Урут милииссийэҕэ үлэлээбит И. Варвариков кэпсииринэн, Улуу удаҕан, көрдөспүттэрин үрдүнэн, тугу да көрдөрбөтөх эбит. Эдэр уолаттарга: «Тугум да суох. Иннибэр-кэннибэр сүүрэрдэрим барбыттара», – диэн аккаастаммыт. Биллэн турар, «дьиэни алыһар балыгынан толорбут, ол балыгы милииссийэ үлэһиттэрэ илиилэринэн тутаары сыраларын биэрбиттэр үһү», «тутан илпиттэрэ сыгынаҕы кэлгийэн аҕалбыттар үһү» диэн күүркэтэн кэпсээн хойукка диэри тарҕаннаҕа. Ити сымыйа үһүйээннэри бэл кэлин суруналыыстар, краеведтар тарҕата сатыылларын киһи өйдөөбөт. Алыһардаах удаҕан сэбиэскэй былаас уорганнарынан тутуллубута, хаайыллыбыта диир оруна суох. Олох кырдьан олордоҕуна, 1931 с. Бүлүү Бороҕонугар оҥоһуллубут испииһэккэ бырааба быһыллыбыт дьон испииһэгэр Борисова Анна диэн аатынан 90 саастаах удаҕан киллэриллибит (НА РС(Я). Ф. 87. Оп.1. Д.759). Оччолорго Кырыкый нэһилиэгин Нээтийэ аҕатын ууһа Бороҕон нэһилиэгэр сыһыарыллыбыта. Оттон Нээтийэ Ойуун уолаттарын араспаанньалара сурукка киирбитинэн Борисовтар. Кэргэнэ Николай Павлов Борисовтарга иитийэх. Онон Аана үс (Иванова, Павлова, Борисова) араспаанньанан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр.
Удаҕаҥҥа уһуйуллуута
Аана олох кыһалҕатын билбэтэх буолан, дьон хараҕар быраҕыллар кыыс буола улааппыта. Аҕата эрдэ өлбүтэ. Кыыс 11 сааһын туолуута дьону кытта аһаспат, киһини кытта кэпсэппэт, кыраттан да киҥнэнэр, доҕордоспот, бэйэтин көрүммэт, сууммат-тарааммат буолбута. Дьүһүнэ-бодото, майгыта куһаҕан өттүгэр уларыйбыта (А.Е. Пахомова). Бэйэтэ биллибэт ыарыынан ыалдьан ийэтин улаханнык куттаабыта. Уһуйтараары Өөккөөччөөн ойуунтан көрдөспүттэригэр: «Ити мин кыайан уһуйбат удаҕаным буолар аналлаах, кини 23 мутугунан үрдүк олорор. Санааҕытыгар Басхырдаан эбэтэр Маҥаас кырдьаҕастарыттан көрдөһүҥ, баҕар, ол дьон кыайан уһуйуохтара буолуо», – диэбит. Ийэтэ Евдокия чугас аймаҕыттан, кинээһиттэн Никифор Николаевтан кыыһын эмтииригэр көмө көрдөөбүтэ. Тулаайах хаалбыт ыалга кинээс элбэх көмөнү оҥорон абыраабыта. Лүүчүҥҥэ олорор аймахтара Хаарпа ойуун үс түүннээх күн кыыран баран: «Үөһэттэн туттарыылаах удаҕан буолуоҕа. Орто дойдуга эмиэ хабааннаах. Аллараа дойдуга суох, онно кыырар анала суох. Биир кыыс оҕо сырыытын сылдьыаҕа. Билигин да суолу билэрэ буоллар, иннибитигэр түһэ сылдьыах эбит. Билигин Дохсурума удаҕан диэн ааттанар. Үөһээ дойдуга Иэйэхсиккэ, Айыыһыкка, Күрүө Дьөһөгөйгө, Ала Мылахсыҥҥа барыларыгар тиийэр алгыстаныа. Кэлин аата-суола аан дойдуга тарҕаныа, суон сураҕа иһиллиэ», – диэн баран, Хаарпа Аана төбөтүгэр силлии-силлии имэрийбитэ. Аана Хаарпа ойуун алгыһын үүт-маас түһэрэн иһэрэ. Хаарпа алҕаан-домноон баран: «Оҕом, Аана, дьиҥнээх оҕо бэйэҕиттэн кэлэр тускута суох буолаахтыыра буолуо диэн көрүүлэнним», – диэн эппит (В.А. Кондаков).
Никифор кинээс Хаарпа «атаҕын соболоҥун» үчүгэйдик төлөөбүт. Сотору Аана үтүөрэн, дьонун үөрдүбүт. Ыҥырыыларга сылдьан дьону, сүөһүнү эмтээн, аата киэҥник тарҕаммыт. Кыыс олус кэрэ дьүһүннээх буолан, ыраахтан-чугастан, кэргэн кэпсэтэр дьон үксээбит. Кыыс кимиэхэ да сөбүлэҥин биэрбэтэх. «Үчүгэйдик олорор ыал уолугар кэргэн тахсыбаккын» диэн ийэтиттэн мөҕүллэр буолбут. Анна Дмитриевна ийэтин кытта кыыһырсан баран, быраата Николай көмөтүнэн Бэстээх күөл соҕуруу өттүгэр Хайыҥда кытыытыгар дьиэ туттан, онно олохсуйбут.
Көмөлөһөөччүлэрэ
Аана Сыгынньах ойууҥҥа кэргэн тахсан, балачча уһуннук олороллор да, оҕоломмоттор. Кэтэһэ сатаан баран Чохуу аҕатын ууһуттан кыыс оҕону ииттэ ылаллар. Бу кыыстара хороччу улаатан ынах хомуйар буолтун кэннэ, Аана дьэ ыарахан буолар. Төрүүр кэмэ кэлэн улаханнык ыалдьар, талыыланар да, кыайан оҕоломмот. Ол иһин Куба Сиэбиттэн ааттаах-суоллаах Хаарпа ойуун бииргэ төрөөбүт быраата Ньукуу баай уола Сонтуорка ойууну ыҥыртараллар. Ойуун кэлээт, көрүү көрүүлэнэр. Үс атахтаах төгүрүк сирэйдээх остуол оҥорторор уонна таҥаһынан муостаҕа тиийэ саба бүрүйтэрэр. Аана быыһанаатын кытта Сонтуорка ойуун туох эрэ суулааҕы тутан аҕалан бүрүөһүннээх остуол анныгар угарга дылы гыммыт. Ол укпут сиригэр кэмпиэт, саахар бытарытан таммалатан биэрбитигэр, туох эрэ тумсунан тоҥсуйарын курдук, тобугурас тыас иһиллибит. Ол тыаһы истэ сытан, Аана: «Ол да иһин миигиттэн туох киһилии оҕото төрүө буоллаҕай», – диэн муҥатыйбыт. Үс хонон баран, айыыһыт аттанар күнүгэр, Сонтуорка ойуун суор оҕотун кыбынан таһааран ортоку сэргэҕэ соҕуруу диэки хайыһыннаран олордубут. Дьон бары үтэйиини көрөөрү таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыттар, оттон Аана оронугар олорон хаалбыт. Ойуун дьиэ аанын нэлэччи астарар уонна: «Аана, бу Хахсааттыыр Хара Суорунтан оҕоҕун айбыт аҕатыгар үтэйэн эрэбин, ыл, көрөн хаал», – диир. Инньэ диэн баран Сонтуорка ойуун быыстала суох дүҥүрүн лүҥсүйбүт, алгыы-алгыы кутуран дьигиһиппит. Ити курдук үс тоҥ күөс быстыҥа тохтоло суох кыыран бүтүүтүн саҕана, суор оҕото туруору дайбаан, үөһээ халлаан диэки көтөн куһуйа турбут. Мустубут дьон суор оҕотун харахтарыттан сүтэриилэрин саҕана, былаайаҕынан чарапчыланан өрө хантайан туран: «Ийэҥ ыҥырдаҕына үөһэттэн кэлээр, сүллэрдииригэр көмөлөһөөр», – дии хаалар. Сонтуорка ойуун дьиэҕэ кыырбытынан киирбит уонна аал уоту аһата-аһата, Аананы имэрийэн-томоруйан домнообут. Түмүгэр: «Миигиттэн төһө да үрдүкү буолларгын, эйигин эмтиир дьылҕалаах-ыйаахтаах эбиппин», – диэбит.
Дьэ итинтэн ыла кини атын аналлааҕа, туспа дьылҕалааҕа дьонугар-сэргэтигэр өссө биллэн, ырааҕынан-чугаһынан сурах-садьык киэҥник тарҕаммыт. Эдэр удаҕаҥҥа сүөһүтэ турбатах, оҕоҕо өлүүлээх, араас ыарыылаах, быһата, олохторо огдолуйбуттар истиһэ-истиһэ элбэхтик сылдьар, көмө көрдөһөр буолбуттар. Сүллэрдииригэр Суор уола улаханнык көмөлөһөр эбит. Ол туһунан Аана эмээхсин кырдьан олорон этэрин эдэр сылдьан истибит олохтоох кырдьаҕастар бары биирдик кэпсииллэрэ. «Ыарыһаҕы чинчийэн көрөөт, тута манан сии сылдьар эбит диэн, кыталык сототун уҥуоҕунан курдаттыы оборон ылан ириҥэлээх, хааннаах чэлкэҕи мэһэмээҥҥэ силлээн-хаахтаан кэбиһэрэ», – диэн эдэригэр Аана эмээхсиҥҥэ элбэхтэ кутуруксуттаабыт Яковлев Петр Егорович-Токоро оҕонньор кэпсиирэ. Оттон уҥуохха харан моһуогурууну олох киһилээбэтэ үһү. Хааннаах-сииннээх кырамтаны курдаттыы оборон ылан, эмиэ мэһэмээҥҥэ түһэрэрэ дииллэр. Харыы төһө улаханыттан көрөн, тугу, хайдах аһыахтааҕын үчүгэйдик быһааран биэрэр эбит.
Суор Уолун кэнниттэн Аана үстүү сылынан быысаһан иккитэ ыарахан буолар. Иккиһин ыарахан сылдьан, биирдэ күнүс эмискэ сүтэн хаалар. Хас да күн көрдөөн булбаттар. Ааналаах олохторуттан арҕаа диэки үс биэрэстэлээх сиргэ сытар Идэр күөл илин атаҕар олорор Сүөкүлэ диэн дьахтар Аана ойуурга сылдьарын көрбүт. Онно көрдөҕүнэ, Аана алыһар балык курдугу чөҥөчөк көҥдөйүгэр көхсүнэн буолан уга турар үһү. Сүөкүлэ куттанан Ааналаах дьиэлэригэр сүүрүүнэн тиийбитэ – киһитэ хотон аанынан утары тахсан кэлбит уонна: «Сүгүн да сылдьыбаккын, тоҕо батыһаҕын?» – диэн мөхпүт. Кэлин Сүөкүлэ «онтон наһаа кыбыстыбытым» диэн кэпсиирэ үһү. Бу оҕотун Аана «Алыһар кыыһым» диэн ааттыыр уонна наадыйдаҕына: «Алыһар кыыһым, кэл эрэ», – диэн ыҥырар эбит.
Үсүһүн хат буолуутугар, дьэ, киһилии оҕолонордуу ыалдьар. Олохторуттан биэс биэрэстэлээх арҕаа Муҥур күөлүгэр олорор Хойбочох Маарыйа удаҕаны ыҥыртарар. Удаҕан көмөтүнэн Аана икки хонон баран төрүүр. Арай, онно баар дьон иһиттэҕинэ, төрөтүүгэ сылдьыбыт дьахталлар: «Чыычаах эбит», – диэн ботур-итир ботугураспыттар. «Миэхэ оҕолоппот төрүөх кэлбит эбиккин. Наадыйан ааккын ааттаан ыҥырдахпына кэлэр буолаар», – диэн баран, Аана оронугар олорон икки илиитинэн үөһэ диэки даллах гыммыт. Мустан олорооччулар иһиттэхтэринэ, ортоку өһүө баһын диэки чыычаах чырыптыыр саҥата иһиллибит. Аана бу көтөрүн «Көтүтэрим – Кэкэ-букам» диэн ааттаабыт. Аана кэлин: «Суор уолум, Кэкэм-букам улаханнык көмөлөһөллөр, Алыһар кыыһым туһата кыра», – диирэ үһү.
Аана эмээхсин Кэкэ-букатын уоруллубуту, сүппүтү буларга көмөлөһүннэрэр этэ дииллэр. Иннэ оччолорго олус күндү мал буолара биллэр. Иннэлэрин сүтэрбиттэр көрдүү сатаан баран, мэлийэн, кыһалҕаларын Аанаҕа этэллэр эбит. Онуоха Аана ол иннэ ханна сытарын эбэтэр уоруллубут буоллаҕына ханна кистэммитин Кэкэ-букатын ыҥыран, ыйан биэрэрэ үһү. Ону «көтөрө көтүтэн аҕалара» диэн көрбүт дьон кэпсииллэр эбит (С.С. Ионов-Сэсэ).
Эмтиир ньымалара
Улуу Удаҕан эмтээн-томтоон, сүбэлээн-амалаан элбэх киһини абыраабыта, бэйэтин бириэмэтин улуу эмчитэ, удаҕана этэ. Дьон-сэргэ бары кини улуутун, сүдүтүн билинэллэрэ, ол иһин кини туһунан араас үһүйээннэр, номохтор күн бүгүнүгэр диэри биһиги норуокка тиийэн кэллэхтэрэ. Анна Дмитриевна эмтииригэр аргыстарын Суор уолун, Алыһары, Кэкэ-бука көтөрү көмөҕө туһанарын билинэрэ. Ойууннар ортолоругар итинник «кыыл оҕолоохтор» диэн Нам улууһуттан Мыччылла-Федор ойуун хаста да сордоҥу төрөппүтүн туһунан Серошевскай суруйбут. Кини этэринэн, балыктары, кыыллары бэл ойууннар «бэрт эрэйинэн да буоллар, төрүүллэрэ». Хараҥа, үөрэҕэ суох дьон итэҕэйэллэрэ.
Гипноһу сатаан туттар дьон ойуун буолаллар. Эдьиий Аана да гипноһунан элбэхтик туттара саарбаҕа суох. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэр холобурдары аҕалабыт. Дьон ортотугар киэҥник Анна Дмитриевна суор, алыһар, көтөр оҕолордооҕун уонна улаханнык көрүүлэнэр кэмигэр кинилэри көмөҕө ыҥырара. Милииссийэлэр тутан илдьэ истэхтэринэ сыгынах, тыһаҕас, сур бөрө буоларын, дьиэ иһин алыһарынан толорорун туһунан кэпсэнэр. Сааһырбытын кэннэ гипноһа аччаан, эмтиир дьоҕурун сүтэрбитэ. Дьоҥҥо «оҕолорум миигиттэн бардылар» диирэ уонна эмтиир сүрүн күүстэрэ баранан, Улуу Удаҕан кыырбат буолбута. Чаҕар үлэһиттэрин тарҕаппыта. Ииппит кыыһын, күтүөтүн кытта сүөһүтүн бэйэтэ көрөр буолбута.
Улуу Эдьиийбит Анна Дмитриевна туһунан В.А. Кондаков, М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ, В.Ф. Федоров үлэлэригэр кини Үрдүк Айыылартан ураты билии ылбытын сырдаппыттара. Улуу Удаҕан үлэтин, бар дьоҥҥо оҥорбут үтүөтүн, өҥөтүн М.П. Григорьев, П.С. Максимов дьоҥҥо тиэрпиттэрэ. Үөһээ ааттаммыт чинчийээччилэр бары кэриэтэ Бүлүү Бороҕонун ытык кырдьаҕастара Осип Тимофеевич Мальцевтан, Трофим Петрович Гоголевтан истибиттэрин кэпсииллэр. Бу кырдьаҕастар Улуу Удаҕаны эдэр саастарыгар көрбүт, кэпсэппит буоланнар, биһиэхэ сыаналаах информатор буолаллар. Маны тэҥэ сыаналаах сибидиэнньэлэри хомуурунньуктартан, хаһыаттартан, сурунааллартан буллубут. Архыып матырыйаалларын туһанныбыт.
Алыһардаах Аана эмтиир дьоҕура, талаана эргиччи киэҥин туһунан элбэх үһүйээн, сэһэн, кэпсээн баар. Олортон сорохторун биирдиилээн мантан аллара киллэрэбит.
Бастакы түбэлтэ (А.И. Эверстов 1973 с. аҕатыттан Илья Иванович Эверстовтан (1888 с.т.) истибит кэпсээнэ). Аана Лүксүгүҥҥэ саҥа кийиит буолан сырыттаҕына, сүөһү ыарыыта (олохтоохтор «балыас ыарыы» диэн ааттыыллар эбит) турбут. Аана хотунугар биирдэ этэр: «Дьэ мин бу түүн харсан көрүөхтээхпин». Онуоха хотуна: «Тоҕойуом, бэйэҥ бил, сэрэн, хайа ол эн туох сэптээх-сэбиргэллээх буолуоххунуй? Хайа, дүҥүрүҥ эҥин? Күүһүҥ-уоҕуҥ?» – «Сөп, дүҥүрү биэриэхтэрэ, көстүөҕэ. Дьэ мин бу түүн кинини кытта харсан көрүөхтээхпин».
Эмээхсин оҕонньоругар дьэ кийииппит оннук буолбут, оннук эбит, инньэ диир диэбит. «Эн ойуун кыырарын эҥин абааһы көрөр буоллаххына, тахсаҥҥын туспа хоспоххо олор. Сээкэйи эҥин тэриниэх курдук саҥарар». – «Оо, хайдах баҕайыный? Кини ол баҕайыны кытта хайдах харсар баҕайытай?» – диир оҕонньоро.
Кэргэнэ Акыым Дьөгүөрэ истэн баран этэр: «Оттон кыаххын билинэн этэр инигин? Оттон инньэ гынан көр, баҕардар. Абата бэрт ээ. Оттон ол гынан баран, аны эйигин сиирэ буолуо…» – «Дьэ, оттон, хайдах буолар…»
Сарсыардаттан туран дьиэлэрин хаҥас илиилэринэн харбаан, ыраастаан-хайаан баран, дьахтар күнүс, былыргынан киэһээ түөртүүр саҕана, олоҕор олороору сөрүө тэлгэнэн эрдэҕинэ, арай тойоно киирэн кэлэр.
«Оок-сиэ, сөрүө тэлгэнэн эҥин, балыастаан сиэри олоробут дуу, бу? Хайа, сэрэниҥ эрэ!» Дьахтар саҥарбат. Эмээхсинэ этэр: «Чэ-чэ, саҥарба, бар, таҕыс». Оҕонньор тахсан барар.
Дьэ кыыран барар. Маҥнай ытыһынан кыырар. Онтон киэбин-киэлитин киллэрэригэр дүҥүрүн көрдөппүт. Дүҥүрэ уҥа өһүө баһынан кылыгыраан кэлэн түһэр, ону ытыһыгар түһэрэн ылар. Дүҥүрүн ылан, олоҕор олорон этэр: «Дьоннорум, мин сибилигин оҕус буолуоҕум. Ол оҕус буоллахпына, бу хотоҥҥо киириэҕим. Онно киирэммин мөҥүрүөҕүм, айаатыаҕым. Ону эһиги көрөөйөҕүт. Онтон таһырдьа тахсыаҕым. Онно тулутан харыһыннардаҕына, дьэ тыас-уус улахан, элбэх буолуоҕа. Тахсан көрөр аҕай буолаайаҕытый. Ким көрбүт – бэйэҕититтэн бэйэҕит хоргутуоххут. Олордугут да олоруҥ, биһиги тыаспыт-ууспут сүтүөр диэри».
Кийииттэрэ кыыран ньирилээн киирэн барар. Оһох кэннин диэки аттаан хааман иһэн арай соҕотох муостаах икки атахтаах күөх эбириэн оҕус буолан хаалар. Хотоҥҥо лиһирдэтэлээн киирэн мөҥүрүү-мөҥүрүү, айаатыы-айаатыы турар. Ону көрүмэҥ диэбит буолан көрбөттөр. Хотон иһигэр бачыгыр-кучугур гынар тыас баар. Тохтуу түһэн баран хотон түгэҕин диэки хоту муннугунан таһырдьа оҕус муоһун тыаһа мээнэ өрө лачыгырыы түһэр. Харсыһыы кытаанаҕа буолар, тыас-уус элбиир, хотону үтүрүйэллэр. Бу иһэн биир оҕус саҥата «өөх!» диэн орулуу түһэр. Тыас-уус мэлийэн хаалар. Дьэ тыас мэлийбитин кэннэ көрөөрүҥ диэн эппитин иһин хотуна өҥөйөн көрбүтэ – кийиитэ охто сытар. Тыыннаах. «Чэ, тахсаҥҥыт өрүһүйүҥ, мин акаары киһи акаары буоллум – кыаттардым. Бу күүспүн мунньаммын анньыһан истэхпинэ, туора халбарыйан баран бу уҥа буутум тас өттүнэн кыра соҕустук хайа анньан кэбистэ. Онон өлүүтүн өлбөппүн гынан баран, олох кыаттардым, дьэ көтөҕөн киллэриҥ». Көтөҕөн киллэрбиттэригэр дүҥүрүн көрдүөн ылан, дьэ кыыран икки-үс түүннээх күн лиҥкиниир. Онно сытан этэр:
– Бу улуу эбэ илин баһыгар ити биир ыал байан-тайан олороллор. Бу баҕайы бу Лүксүгүн ааттаах сиригэр үс үйэ тухары кэлиэ суоҕа. Соһуйан көттө, соһуйан ойдо. Бу баран иһэн, кыыһыран, Илин бас ыалын сүөһүтүн бүтүннүү эһэн ааста. Ол гынан баран, дьэ бу эрэ дайдыттан көттө, атын сиртэн көппөтө.
– Бу аата?
– Мин кыаттарыыбар бу илин бас ыала ороскуотурда, онон сити да гыннар, бу уонча баар сүөһүбүт ордуоҕа, аны манна кэлиэ суоҕа букатын. Миигин маннык буолла, маннык кыырда диэҥҥит туолка этимэҥ.
– Оо дьэ, оннук буоллаҕа. Дьэ кэлбэтэр сөп буолуох этэ.
– Дьэ ол төһө сүөһүлээх киһини эһэн кэбистэ ол илин баска? Дьабаһай Микииппэр диэн эдэр ыал баран олорор ээ. Ол киһини эстэҕэ дии?
– Чэ, биир да суох гына. Үс ньирэйи ордордо арай, – диэн кэбиһэр.
Иккис түбэлтэ (В.А. Кондаков). Дьөккөҥҥө Хапчаҕайга олорор Акулина Алексеевна Кондакова (Филипп Дмитриевич Гоголев кэргэнэ, Степан Филиппович Гоголев ийэтэ) биирдэ балык уҥуоҕар харан эрэйдэммит. Ыалдьан сыппыт, кыайан аһаабат, нэһиилэ тыынар буолбут. Ыксааннар Дьөккөнтөн аттаах киһини Унаардаахха ыыппыттар. Ол киһи тиийбитигэр, – Аана айанныырдыы бэлэм олорор үһү. «Чэ, бара охсуохха, киһигит ыксаата. Аккын манна хааллар. Биһиэхэ аттар ыҥыырданан бэлэм тураллар», – диэн Аана ыксаппыт. Түргэнник айаннаан Хапчаҕайга кэлээт, Улуу Удаҕан дьиэҕэ ойон киирбит уонна, тас таҥаһын устаат, Өкүлүүнэ хоһугар киирбит. Итиэннэ: «Оо! Балтым эрэйдээх иэдэйбиккин… Тута киһи ыытыаҥ этэ буоллаҕа дии», – диэбит уонна, дьиэлээхтэри көмөлөһүннэрэн барытын бэлэмнээт, эмтээн киирэн барбыт. Кыталык сототун уҥуоҕунан маҥнай көхсүттэн оборон көрбүт уонна эппит: «Олус да кытаанахтык олорбут эбит. Бэйи, түөскүнэн оборон көрүөххэ. Балтыбын көрөн туран өлөрүөм дуо?!» Суордуу хаһыытаат, түөһүттэн оборон хааннаах, ириҥэлээх уҥуоҕу сулбу тардан таһаарбыт. Салгыы түөһүттэн дэлби оборон ыраастаабыт уонна эппит: «Уҥуоҕуҥ өр сылдьыбыт, хараарбыт, көр бу. Дьэ, дьолуҥ билиэҕэ. Сэттэ хонукка кыра-кыратык ууллубут арыы ырааһын эрэ иһиэҕиҥ. Онтон бэргээбэтэххинэ, өссө сэттэ хонукка арыыны кытта сылаас үүтү иһиэҕиҥ. Биир сыл устата итии уонна тымныы аһы аһаайаҕын. Ириҥэрэн моһуоктаабатаҕына, өссө сэттэ хонон баран убаҕас хааһыта сиэр. Арыый кытаанах аһылыгы 99 хонон баран сэрэнэн сиэҕиҥ. Кэлин хааһыны кытта холбуллубутунан сүөгэйдэ сиир буолаар. Ити күүс киллэриэҕэ. Билигин сэттэ хонукка тохтоон ыарыылыам, эмтиэм. Кэлин бэргээтиҥ да, ыҥыраар. Тута кэлиэҕим. Соторунан ханна да барыам суоҕа». Сэттэ хонукка ыарыылаабыт, эмтээбит уонна барбыт. Өкүлүүнэ үтүөрэн, Аананы иккистээн ыҥырбатахтар. Кэлин Өкүлүүнэ үйэлээх сааһыгар Улуу Удаҕаҥҥа махтанара дииллэр.
Үһүс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Дьөккөн Билэччи кэпсээнэ. Билэччи уолугар олорор эбит. Эмээхсинэ баарын-суоҕун туһунан сэһэҥҥэ ахтыллыбат. Кини сонунун сарсыарда аһыы олорон кэпсиир үһү. Биир сарсыарда аһыы олорон: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым. Дьаам Силиибин ойоҕо уҥуохха харан, ыалдьа сытар эбит. Онно Тааһаҕартан саҥа ойуун буолан, мөхсөн-тайанан эрэр эдэр киһини аҕалан кыырдардылар. Олох туга да суох киһи эбит, ыалга аһыам-сиэм диэн «тааҕы» дьаабыланар эбит», – диир.
Онтон биир сарсыарда эмиэ аһыы олорон кэпсээбит: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым, Үөһээ Бүлүүттэн ыарыһахтаах ыаллары кэрийэн кыыра сылдьар киһи кыырда. Кэм кыра туохтаах эмэлээх киһи эбит. Ол гынан баран, мин күөх истээх сахсырҕа буолан кэтэҕэр, баттаҕын иһигэр киирэн олоробун да, билбээт», – диэбит. Хас хонон баран эбитэ буолла, биир сарсыарда аһыы олорон дьонугар кэпсээбит: «Бөлүүн Дьаам Силиибин аахха бара сырыттым. Дьаам Силиибин эмээхсинэ улаханнык ыксаан сытар эбит. Кырыкыйтан Алыһардаах удаҕаны аҕалбыттар. Дьэ чахчы баардаах киһи эбит. Аатырыан аатырбыт. Маҥнай олорор олбох тэрийтэрэн, дьэ кыырардыы кыырда. Үөрүн-сүүрүгүн ыҥыртаан баран, дьиэ түөрт өттүн чарапчыланан көрдө уонна эттэ: «Дьэ, оҕолор, мин соҕотох буолбатах эбиппин. Улуу киһи убайым кэлэн күөх истээх сахсырҕа буолан, эркин маһа хайдыбытыгар киирэн олорор». Алҕанан-силэнэн баран, туран дьахтары тиэрэ сытыаран иһин сэлиэнэй чааскы айаҕын саҕаны көҥү үрэн кэбистэ. Бөдөҥ көтөр сототун уҥуоҕун ылан, хаста да төхтүрүйэн уҥуоҕу ыла сатаата да, уҥуох кэлбэтэ. Онтон дьахтары умса сытыараат, эмиэ сэлиэнэй чааскы айаҕын саҕаны көҥү үрээт, били уҥуоҕун ылан чупчуруйбутугар хааны-сиини, ириҥэни бүрүммүт сүөһү уҥуоҕун ылла. Дьэ, сүдү киһи эбит», – диэн Аана эмээхсинтэн дьулайбыта үһү.
Филипп Гоголев-Дьаам Силиибэ үс уоллаах: Ыстапаан биллиилээх партийнай, государственнай үлэһит, икки уол Сүөдэр уонна Ньыыкан церковнай-приходскай оскуоланы бүтэрбит оччотооҕуга додо курдук үөрэхтээх дьон.
Төрдүс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Мальцев Тит Михайлович кэпсээнэ: «Мин, уоммуттан тахсыбыт уол, эт сии олорон сүөһү уҥуоҕар хардым. Ийэм ат сыарҕатыгар олордон, Кырыкыйга Аана эмээхсиҥҥэ таһаарда. Аана эмээхсиннээххэ тиийбиппитигэр, кини түптэ-түрүлүөн үрдүгэр түһэн, күөмэйбэр турбут уҥуоҕу ылла. Уонна эттэ: «Сөпкө дьаһанан, түргэнник киирэн, оҕоҕун өрүһүттэрдиҥ. Уһаабыта буоллар, оҕоҥ иэдэйиэ эбит», – диэтэ».
Бэһис түбэлтэ (Степан Сметанин). Тыайа олохтооҕо Никифор Степанов (Мэлтэр) эдэр сылдьан куртаҕынан улаханнык ыалдьыбыт. Бэйэтэ сүөһүлээх-астаах, кыанар ыаллар ахсааннарыгар сылдьар киһи эбит. Кини Мукучуга Алыһардаах диэн эмчит дьахтар сураҕын истэн, күһүөрү ыҥыыр атынан биир аты сэтиилэнэн айаннаан, билиҥҥи 1-кы Лүүчүҥҥэ тиийэр. Онно Алыһардаах удаҕаҥҥа хонор. Киэһэ аһыы олорон Аана этэр: «Тоойуом, бачча ыраах сиргэ эмтэнээйэбин диэн кэллэҕиҥ дии, бэрт ыараханнык ыалдьар оҕо эбиккин, ол кыайтарара-кыайтарбата биллибэт», – диир. Ол курдук хоммуттар. Сарсыарда чэйдии олорон Аана этэр: «Бачча дойдуга кэлбит киһини, хайдах мээнэ санааҕын боруостаабакка ыытыамый?! Онон хонон-өрөөн бар, киэһэ саҥаран-иҥэрэн көрүөм», – диэбит.
Күн ортотуттан ыла кыырарга бэлэмнэнэн барбыттар. Киэһэлик дьиэҕэ биир сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах, турбут-олорбут эдэр киһи ойон киирэр. Ону көрөн Аана: «Тукаам, Борокуоппай, кутуруктаан көр», – диэбит. Бу Кылаан Борокуоппай эбит.
Кыырыан иннинэ Микииппэр ырба сылдьыахытын уһултарар уонна хаҥас диэки бэйэтин оронугар сытыарар, ыарыһах харахтарын былаатынан саба баайтарар. Ол эрэ кэнниттэн кэлэн ыалдьар сирин, иһин, имэрийэр. Ыалдьар сирэ бөлтөйө сылдьарын сөмүйэтигэр силлээн баран эргитэ тардыбыт. Ол кэнниттэн Микииппэри туруоран суол аанынааҕы ороҥҥо олордубут, атаҕын анныгар туос тордуйаны уурбут уонна олох хамнаабакка олор диэн сэрэппит. Бу эрэ кэнниттэн Аана кыырар. Кыыран иһэн тойон өһүө төрдүн диэки хантайан туран суордуур. Инньэ гынарын кытта, ыарыһах этин тымныы салгын охсор, онтон уһаабат били ыалдьар сирэ томтойо сылдьарын туһунан туох эрэ тымныы хаарыйар, ону кытта тэҥҥэ тордуйаҕа туох эрэ тохтор тыаһа иһиллэр. Аана ол кэнниттэн былаайаҕынан Микииппэри эргитэ тардар уонна уһаабат, кыыран бүтэр уонна этэр: «Дьэ аны утуй, ити ыалдьар миэстэҕин илиигинэн тутаайаҕын», – диир. Микииппэр утуйан хаалар, сарсыарда уһуктан били ыалдьар сирин имэринэн көрбүтэ – били бөлтөйө сылдьара суох буолбут, симэлийэн сүтэн хаалбыт.
Сарсыарда эмээхсин (Аана ити саҕана сааһырбыт этэ): «Тоойуом, дьэ баҕар, биир эмит сыл сылдьыаҥ, дьиэлээ», – диэбитэ үһү. Микииппэр баһыыбалаан, махтанан, манньатын сэтиилэнэн кэлбит атын хаалларан баран, дойдулуур. Дойдутугар Тыайаҕа кэлэн, били ыарыытыттан олох үтүөрэн, кырдьан баран өлбүтэ үһү.
Алтыс түбэлтэ (Лүүчүннэр биир бэркэ билэр киһилэрэ, Тыымпы олохтооҕо Дооско уола Уйбаан Еремеев 1954 с. Егор Никифоров диэн Бүлүү краеведыгар кэпсээбитин билиһиннэрэбит). Сурукка этиллэр: «Орто Бүлүү Кулуһуннааҕар олорор Еремеева диэн эдэр дьахтар (Дооско кыыһа) сөтөл өлүүгэ ыалдьыбыта. Оччолорго, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар, эмтээһин суоҕа. Онон аҕабыыт оҕонньор Аана эмээхсини, Алыһардаах удаҕаны, ыҥырбыта. Кыыс бүтүн сылы быһа ыалдьыбыт буолан ырбыт, дьүдьэйбит көрүҥнээҕэ, сэниэтэ суоҕа, тугу да кыайан аһаабат этэ.
Алыһардаах ыҥырыыны ылынан кэлбитэ, ол эрээри кыырбатаҕа. Сэбиэскэй былаас ойууннааһыны кытаанахтык боппут кэмэ этэ. «Маннык ыарыыга абааһы суох буолааччы», – диэбитэ. Туох эрэ уһун туруупкалаах этэ. Ол туруупкатын кыыс көхсүгэр тирээн туран, хааннаах ириҥэни оборон ылан кыра чабычахха куппута. Мин санаабар кини итинник 4–5 төгүл оборо-оборо иһиккэ куппута уонна көрдөрөн баран ол туос иһитин уокка бырахпыта.
Хата кыыс итинтэн ыла үтүөрэргэ барбыта. Аана оборбут сиригэр кыра баас тахсыахтааҕар кытарбатах да этэ. Бу дьахтар 60 сааһын туолан, ыал ийэтэ, эбэтэ буолан баран өлбүт, кэнники хаһан да ыалдьыбатах.
Сэттис түбэлтэ (И. Мальцев). Уруккута батараак Тимофей Григорьев сэбиэскэй былаас сылларыгар урукку хаһаайыттарын үҥсэн, баайдарын былдьаан улаханнык байбыта. Былаастар «бассабыыктыы» санаалаах диэн кыра салайар үлэҕэ таһаараннар, удаҕаны, ойууну, бэйэтин да дьонун аанньа ахтыбат буолбута. Анна Дмитриевна саһылга сылдьар үөрэхтээх ыттааҕын ымсыыран былдьаан ылбыта, эмээхсини дэлби үөхпүтэ, суутунан куттаабыта. Кырдьаҕас киһи атаҕастатан улаханнык өһүргэммитэ.
Ол киэһэ Түмэппий хараҕынан ыалдьан олорор да, сытар да кыаҕа суох буолбута. Ыксаан Алыһардаахтан көрдөһүннэрэ инитин Сантайы ыыппыта. Кырдьаҕас удаҕан атаҕастаммыт киһитин эмтиирин аккаастаабыта. Түмэппий кэргэнэ Евдокия көрдөһө барбыта уонна эмээхсини тылын ылыннаран аҕалбыта. Ол түүн Иосиф Мальцев Түмэппийдээххэ хоно сытар этэ, онон кини барытын көрбүт. Аана киирээт: «Тоҕо ыҥырдыҥ?» – диэбит. Тимофей буруйун билинэн, бырастыы гынарыгар уонна эмтииригэр көрдөспүт. Ыты төннөрөрүн эппит. «Тоҕо саһыл булдугар барбатыҥ? Тоҕо хараххын баанныҥ?» – «Аана, булка барарга баҕалаах этим. Онтукам табыллыбата». Эмээхсин күүстээх куолаһынан: «Миигин кырыйда, хайдах баҕарар атаҕастыахха сөп дии санааҥҥын оҥордуҥ. Мин эдэрим буоллар итинник быһыыланыаҥ суох этэ. Акаары киһи байбыккын уйбаккаҕын, урут быстар дьадаҥыгын умнубуккун. Уруккута акаары дьадаҥы киһи байаҥҥын өссө акаарытыйбыккын, суобаскын, чиэскин барытын сүтэрбиккин. Оттон мин эдэр эрдэхпиттэн дьоҥҥо үчүгэйи оҥорорго кыһалларым. Бүгүн да ол санаабынан уонна кэргэниҥ көрдөһүүтүн ылынан кэллим. Эйигин аһынан буолбатах», – диэт, ытыһыгар силлээн баран, Тимофей чэчэгэйин үстэ охсубут. Евдокия эмээхсини чэйдэтиэн баҕаран остуолга ыҥырбытын аккаастаабыт. «Кыыһырбытым өссө да ааһа илик» диэбит уонна кыра манньа да ылбакка таҥнан тахсан барбыт. Тимофей өссө тоҕус күн ыалдьан баран үтүөрбүтэ.
Ахсыс түбэлтэ (П.С. Колтовской). Кычкин Тимофей Егорович-Буоккалаах ойоҕо маҥнайгы оҕотун оҕолоноору дьонугар Мукучуга Байымчыга олохтоох Потап Жирковтаахха-Ботуоҥкаҕа тахсыбыт. Талыыта күүскэ киирэн аара былдьанан, Өкүчүгэ олохтоох ыалга тохтообут. Кыайан төрөөбөккө муҥнана сыттаҕына, арай Аана эмээхсин киирэн кэлбит. «Оҕом манна кэлэн оҕолоноору муҥнана сытарын хойутаан билэн кэллим», – диэт, үтүлүгүн суол ааныгар элитээт, тас таҥаһын устубакка да эрэ, кыайан төрөөбөккө муҥнана сытар Мотуруона таһыгар кэлбит. «Бу обургу кэлэн, оҕо кэлэр аартыгын бүөлүү саба ахчайан олорор эбит», – диэт, абыр-табыр алҕаммыт. Хайдах курдук эмээхсин илиитэ Мотуруона этигэр тиийээтин кытта, дьахтар төрүүргэ барбыт.
Тохсус түбэлтэ (Аана чугас аймаҕа Владимир Алексеевич Кондаков суруйуутуттан биир түбэлтэни аҕалбыт). Аана Дьокуускай куорат улахан баай киһитигэр ыҥырыллан ыалдьыттаабыт. Күндү иһиттээх, хотойорунан астаах остуолга олордубуттар. Кини утары мааны таҥастаах, ыраахтан сылдьар баай киһи эдэр уолун олордубуттар. Уол Улуу Удаҕаны көрөн баран: «Ама бачча үчүгэй кыыс дьахтар удаҕан үһү дуо? Хайдах маннык ыраас кырасаабысса сиргэммэккэ дьону сүллэрдиирэ буолуой?» – диэн саныы олорбут. Онуоха Аана сирэйэ кытара түспүт, көмүс биилкэтин остуолга тыастаахтык уурбут уонна: «Биир остуолга олороммут сиилэһэ олоробут дуу?!» – диэбит. Дьон чуумпура түспүттэр, мааны уол куйахата күүрбүт, баттаҕа турбут. Аананы бырастыы гынарыгар көрдөспүт.
Бу уол түөрт уончатыгар тиийэн, түспэтийэн баран, Дьокуускайга улахан наадаҕа айаннаабыт. Бүлүү сиринэн ааһан иһэн биир улахан дьиэҕэ атын тохтотон, хонордуу киирбит. Киирэн дорооболоһон баран, өйдөөн көрбүтэ – дьиэ хаһаайката били, кини Дьокуускайга иирсэ сыспыт кыыһа өссө толуутуйан, хотун-хаан дьүһүннэнэн олорор эбит. Дьиэҕэ аҕыйах чаҕар дьон баалларын көрбүт. Хотун кинилэри дьаһайан, ас астаан мааны остуол тэриттэрбит, күндү арыгы туруортаран хоннорбут. Айанньыт сарсыарда эрдэ туран, суолун ыйдаран айаннаабыт. Киэһэлик эрдэ биир киэҥ дьиэлээх ыалга кэлбит. Атын сэргэҕэ баайан баран, дьиэҕэ киирбитэ – бөлүүн хоммут ыалыгар киирэн турар үһү. Дьиэлээх хаһаайка кыратык мүчүк гынан баран остуолун тартарбыт. Ыалдьыт саҥата суох тото-хана аһаан утуйбут. Сарсыныгар айаннаан киэһэлик эмиэ Ааналаахха кэлбит. Дьэ улаханнык ыксаабыт. Киэһэ аһыы олорон Аанаттан улаханнык көрдөспүт. Онуоха биирдэрэ эппит: «Тоҕо урут ыалга сиилии олорбуккун кэпсэппэккэ, уруккуну ахтыспакка ааһаары соруммуккунуй? Миигин умнубута буолуо дии санаабытыҥ дуо? Мин барытын үчүгэйдик өйдүүбүн ээ. Ол урукку түбэлтэҕэр эдэриҥ, үчүгэйиҥ бэрдин иһин тыыппатаҕым». Уруккуну-хойуккуну ахтыһан уһуннук кэпсэппиттэр, улахан эйэлээх доҕордуу буолбуттар. «Дьэ мантан антах үчүгэйдик айанныаҕыҥ. Дьокуускайга баран иһэр соругуҥ ситиһиилээх буолуоҕа. Аны бу диэкинэн аастаххына кэһиилээх таарыйан ааһар буолаар», – диэбит. Хоноһо салгыы айана-сырыыта барыта табыллыбыт. Ааналаахха куруук кэлэр, сүбэлэтэр буолбут (В.А. Кондаков).
Онус түбэлтэ. Буоккалаах Түмэпий эмээхсинэ Мотуруона ытык буолан ыалдьан, сор хаанын көрөн, ыксаан, үрэх уҥуор Кырыкыйга Аана эмээхсиҥҥэ тахсыбыт. Халлаан сааскытыйан эрэр кэмэ эбит. Эмээхсин ыалдьан, суорҕаннаах-тэллэххэ сытар үһү. Ол гынан баран өйө чоҥ курдуга үһү.
– Оҕом, кэлээхтээбит эбиккин дуу? Мин өлөр охтуубун охто сытабын. Бу күн сириттэн арахсан абааһы эрбэр барарым бу ыган кэллэ. Оҕолор, өйөөн олордуҥ эрэ. Көмөлөһөбүн дуу, суох дуу? Кыах бүтэн сытабын.
Икки киһи икки өттүттэн өйөөн олордубуттарын кэннэ, Мотуруона илиитин ылан көрөн баран:
– Манна абааһы аҥаара да, чиэппэрэ да суох эбит. Илииҥ ытык буолбут, – диэбит. – Курууска ортотунан ыраас уута кутан аҕалыҥ эрэ.
Куруускаҕа уу аҕалан тутан турдахтарына, туттар малын – бөдөҥ көтөр уҥуоҕун киһинэн ыллартаран хаста да төхтүрүйэн ыраас хаан кэлиэр диэри оборбут.
– Айыы-айа. Ити куруускалаах ууну түннүккэ илдьэн күн уотугар көрөн баран, уокка кутан кэбиһиҥ. Илин Өлөксөй оҕонньор эмиэ өлөр охтуутун охто сытар. Мин инникилиир буоллум, ол гынан баран аргыстаһан анараа дойдуга барар буоллубут. Мин кэннибиттэн бу дойдуга дүҥүр тутан дүрбүйэр киһи үөскүө суоҕа. Мин ааппын ааттаан кыырар киһи баар буоллаҕына, ыт аһыыр иһитигэр аһатаарыҥ. Чэ, тоҕойум, аны бу дойдуга көрсөр суох. Сайбарыыннаһыах, – диэбит.
Били эмээхсин туттубут куруускалаах уутун күн уотугар илдьэн көрбүттэрэ – кылы кырбаабыт курдук үөн бөҕө кыймаҥныы сылдьар үһү.
Бу түһүмэҕи Буоккалаах улахан уола Прокопий Тимофеевич Прокопьев кэпсээбитэ. Ийэтин кини атынан таһаара сылдьыбыт.
Ити бириэмэҕэ илин Лүүчүҥҥэ Мөлөкө ойуун, Алексей Андреев, өлөр охтуутун охто сыппыт. Үөлээннэхтэрэ кэлэн көрсөн бараллар эбит. Онно биир бэркэ тапсар, эн-мин дэһиспит киһитэ ыйыппыт:
– Аана эмээхсин эмиэ өлөр охтуутун охто сытар дииллэр, хайаҕыт инникилиэх курдугуй? – диэн.
Өлөксөй оҕонньор дьээбэлээх киһи эбитэ үһү. Ол сытан дьээбэтийбит:
– Һы, бу да киһи. Мин эр киһи буоллаҕым дии. Үөһэ сытыам буоллаҕа дии, – диэбит.
Кырдьык, Өлөксөй оҕонньор Аана эмээхсинтэн үс хонук хойутаан барбыта үһү.
Оҕо тартарыыта
Былыр илин Мукучуга бырааттыы Мэккэ Дьөгүөр, Арыы Аппанаас диэн дьон олорбуттар. Кинилэр сайынын Чэмэгээйи, кыһынын Сэлэ Таппыт, Малдьаҕар диэн өрүс арыыларыгар оттообут отторун сиэн кыстыыллар эбит. Иккиэн кэргэннээхтэр, ол эрээри хас да сыл олорон баран оҕоломмотохтор. Ол иһин бырааттыылар: «Алыһардаахха оҕо кутун тартарыахха, оҕото суох буолаары гынныбыт, аны кэлэн ойохторбут төрөөбөттөрүгэр тиийдилэр», – диэн сүбэлэһэллэр. Иккиэн сэниэ ыал эбиттэр. Биир киһини аттаан-атыырдаан Алыһардаахха ыыталлар. Кинилэр ыҥырыыларыгар Аана сөбүлэһэн кэлэр. Бу саҕана Аана эдэр, күүһүн-уоҕун, абын-хомуһунун саҥа билинэн эрэр кэмэ. Киэһэ ыалдьыттарыгар ас эгэлгэтин тардаллар, арыгы туруоран маанылыыллар. Аһаан-сиэн баран оҕолоро суоҕун, ойохторо төрүүр-ууһуур саастара ааһаары гыммытын, онон оҕо кутун тардарыгар көрдөһөллөр. Онуоха Аана: «Ээ, бу да кэллэрбин, хонугум кылгас, ыксыыбын, ол да буоллар кыыран көрүөм», – диэбит.
Таҥаһын-сабын (дүҥүрүн) киллэрэн ириэрэллэр, түннүгү-үөлэһи бүөлүүллэр. Аана олоҕор олорон кыырар, ол кэнниттэн тугу көрүүлэммитин кэпсиир: «Мин да көрүүтэ суох Бараскыабыйаҕа (Мэккэ Дьөгүөр ойоҕун аата) эһиил биир уол оҕо төрүүһү, ол уол хаҥас эмиийин анныгар күөх мэҥнээх буолуо. Ол оҕо төрөөтөҕүнэ, ити билигин иккилээх, үрүҥ өрөҕөлөөх, үрүҥ атахтардаах, туоһахталаах сүүстээх хара кунан баар эбит, ону өлөрөн оҕоҕутун малааһыннаарыҥ. Оттон бу, Арыы Аппанаас ойоҕо, аны икки сылынан бадахтаах, биир кыыс оҕону төрөтүө, онтон ордук оҕолонуо суоҕа. Бу кыыс бэрт ыарыһах, иринньэх оҕо буолуо», – диэбит.
Дьэ ити курдук кыыран, туох буолуохтааҕын кэпсээн баран сарсыныгар дьиэлиир. Сулуу, манньа туһунан билбэтим. Өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, ол сайын били малааһыҥҥа туттуллуохтаах кунаны атыыр оҕус кэйэн өлөрөн кэбиһэр. Аана эппитин курдук, эһиилигэр Мэккэ Дьөгүөрдээххэ биир уол оҕо төрүүр. Хаҥас эмиийин анныгар күөх мэҥнээҕэ үһү. Оҕо биир сааһын туолуутун саҕана, биир түүн соһуйан уһуктар, чачайа-чачайа ытаан муҥнанар, ол кэнниттэн өр буолбакка өлөн хаалар.
Дьөгүөр ыксаан быраатын Алыһардаахха ыытар. Аппанаас тиийбитигэр Алыһардаах: «Оо дьэ, эрэйдээхтэргэ хара тыаттан көрдөһөн ылбыт оҕом этэ, ону кыайан туппатахтар, ити Дьөгүөр бэйэтэ да муокас идэлээх эбит. Ити икки улуу булду бултаан баран малааһыннаабата», – диэбит. Кырдьык, ойоҕо оһоҕостоох сырыттаҕына биир бэлиэ саһылы өлөрбүт, ол саһыл түөһүгэр бэчээти уурбут курдук үрүҥнээх, баһырҕастаах атахтаах, чахчы бэлиэ көстүүлээх саһыл эбит. Дьөгүөр бултуйдаҕына уокка ас куппат, байанайдаабат идэлээҕэ үһү. Ол дьонтон кэлин биир да оҕо төрөөбөтөх.
Аана салгыы Аппанааска этэр: «Оттон эйиэхэ эһиил биир кыыс оҕо төрүөҕэ. Билигин эйигин кытта барсан, кинилэргэ оҕо аҕалар кыаҕым суох», – диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиһэр. Эһиилигэр Аппанаастаахха биир кыыс оҕо төрүүр. Ол оҕо төһө да ыарыһаҕын-иринньэҕин иһин өлбөтөх. Улаатан ыал ийэтэ буолта үһү (С.В. Сметанин).
Өтө көрүүлэрэ
Алыһардаах удаҕантан «иккистээн эргиллиэҥ дуо» диэн ыйыппыттарыгар эмээхсин эппит: «Ол дойдуттан киһи иккистээн эргиллэн төрүүрүн билбэппин. Кэлэр өттүгэр ойуун оруола намтыаҕа, ол эрээри олохтон сүтүө суоҕа. Лүүчүнтэн барбыт дьахталлартан, баҕар, үөскүөхтэрэ» – диэбит.
В.А. Кондаков Аананы өтө көрөөччү быһыытынан билинэр. «Саха дьоно кэскилбит хайдах буолуой?» диэн ыйыттахтарына Улуу Удаҕан долгуйара, ыксыыра үһү. «Оо! Дьэ кытаанах, кытаанах! Алдьархайдаах сэрии буолуо. Элбэх ыччаппыт сэриигэ баран өлүө. Манна хаалбыттартан кытаанах үлэттэн, ас-үөл суоҕуттан баһаам киһи хоргуйан өлүө. Биһиги дьоммут кыайыахтара. Онтон олох тупсан барыа. Дьон элбэхтик үлэлиэхтэрэ да, хамнастара кыра буолуо. Ол гынан баран эйэлээхтик олоруохтара. Иҥсэ-обот элбиэҕэ. Сири үлтү сүргэйдилэр. Умайар убаҕаһы хаһан таһаараннар, онно улахан эргиэн буолла. Ол убаҕаскыт кыайан дьаһаллыбакка, сири-дойдуну тунуйда. Иһэр уу хаалбата, барыта киртийдэ, салгын бүттэ. Биир испиискэ маһын уматан баран бырахтыҥ да – уулуун, ойуурдуун, салгынныын умайар кутталланна. Дьэ итини билбэтим туох кыайан тохтотуон? Ол барыта куһаҕаны аҕалыа. Оттон тимир тиһилик ыллыгынан уһун субурҕа сыарҕалаах улуу дьаалы оҕустарынан соҕурууттан-арҕааттан от-мас ахсаанынааҕар элбэх киһи кэлиэҕэ, онно түмсүүлээх эрэ буоллахпытына ордуохпут!» – диэн эппиэттээбит. Бу өтө көрүүтэ – киһи буруйунан айылҕабыт алдьаныыта улуу Ванга көрүүтүн кытта сөп түбэһэр.
Аана ийэ айылҕатын олус таптыыра, ис сүрэҕиттэн иэйэн, Ийэ кутунан таптаан, Буор Кутунан сөбүлээн, Салгын кутунан ылынан, Сүдү Сүрүнэн билэн, харыстыыра, көмүскүүрэ. Кини намчы иэйиилээх кута-сүрэ, үрдүк өйө, уһулуччу талаана, үөһэттэн анала барыта Ийэ Айылҕатын кытта ситимнээҕин үчүгэйдик өйдүүрэ. Ол-бу араас ойууннар алҕаан, аптаан этэн дархаһыйдахтарына: «Күтүрдэр! Сыыһа саҥарымаҥ! Ол эһиги суолгутун араас абааһыларынан арынаргыт, кээлээнигитин ыҥыраргыт, бэйэҕитин киһиргэнэн туонаргыт, турукка киирэргит алҕаныы уонна алгыс үһү дуо? Куккут иччитигэр, түөлбэлэргит да иччилэригэр сатаан алҕаабаккыт. Ол-бу баһыы кэптээх тыллары кыбытаҕыт. Абааһыта суох сатаммаккыт. Өбүгэбит Луоҕа Боотур алгыстара дьиҥнээх алгыстар буолаллар. Билигин ити Тумус Мэхээлэ син үчүгэйдик алгыыр. Алгыыр диэн үрдүкү таҥаралартан көрдөһүү, үҥүү, сүгүрүйүү, дьоҥҥо, айылҕаҕа үтүөнү ыҥырыы, айыы тыыннаах сиэр-туом ааттанар буолуохтаах».
Аана көрүүлэрэ атын өтө көрүүлэртэн улахан атына суох. Сорох этиилэрин норуот билиҥҥэ диэри уура сылдьан биһиэхэ аҕалбыт. Өссө революция иннинэ: «Ыраахтааҕыны устуохтара, өлөрүөхтэрэ. Саҥа кытаанах бэрээдэги олохтуохтара. Элбэх киһини сууттуохтара. Саҥа тойоттор олус суостаах-суодаллаах буолуохтара, тугу да харыстыахтара суоҕа», – диэбит.
«Туох дьиктитэ буолла?! Киһи барыта эмчит буолан турбут, бары көтөөрү гыммыт көтөр оҕотун курдук сапсыахайдаһаллар. Эмтиир быһыылара дуу, ити?! Дьиҥнээх эмчиттэр олус аҕыйахтар. Кинилэр ордуктара үөһэ тахсыахтара, сахалыы эмтээһин баар буолуоҕа», – диэбиттээх.
Сэрии алдьархайа буолуоҕун сэрэйбит. «Ол гынан баран сэрии иэдээннэрэ, чэгиэн эккэ кыра оһол бааһа түргэнник оһорун курдук, сотору ааһыахтара. Дьон-сэргэ олоҕо тупсуо. Оттон айылҕа алдьаныытын, уу, салгын сүһүрүүтүн иэдээнин туох кыайыа-хотуо эбитэ буолла?! Арааһа алдьархай, уопсай өлүү-сүтүү итинтэн тахсара буолуо», – диэн өтө көрүүтэ киһини элбэх курус санааҕа салайар.
Алыһардаах Аана сүппүт дьону булар дьоҕурдаах этэ. Онтон биир түбэлтэни холобур быһыытынан аҕалабыт. Бу үһүйээни Мукучуттан төрүттээх Семен Сидорович Ноговицын суруйбут, ону кыыһа Ефросиния Семеновна Багдарыын Сүлбэҕэ биэрбит.
«…Оччолорго мин биэстээх уол этим. Атырдьах ыйын ортотун эргин кэм эбитэ буолуо. Төрөппүттэрим оттуу сылдьаллара. Ийэм сарсыарда отугар барарыгар: «Тоойуом, тэлгэһэҕиттэн ыраах бараайаҥый. Мин сотору кэлиэм», – диэбитин өйдүүбүн.
Ол оонньуу сырыттахпына миэхэ бэйэм саҕа, туох да таҥаһа суох сыбыс-сыгынньах, ып-ыраас үчүгэй баҕайы уол тиийэн кэлбитэ. Кини: «Ойуурга отон наһаа элбэх, онно бараммыт отоннуох», – диэбитэ.
Мин оонньуурдарбын сүөкээн баран, туос ыаҕайабын илдьэ, уолу кытта барсыбытым. Ойуурга, кырдьык, отон элбэх этэ да, уолум тохтоон хомуйбакка баран испитэ. Мин кураанах ыаҕайабын туппутунан кинини батыһан испитим. Олус өр барбыппыт.
Онтон эмискэ уолум мэлис гынан хаалбыта. Маҥнай уолбун ыҥыра сатаабытым да, киһим суоҕа. Онтон ыксаан, куттанан, ийэбин ыҥыра-ыҥыра ытаабытым – ким да кэлбэтэҕэ. Ыаҕайабын туппутунан бара сатаан баран, сэниэм эстэн, хараҥарбытын кэннэ сыгынах хоонньугар киирэн саспытым. Ол сытан утуйан хаалбыт этим. Нөҥүө күнүгэр, ичигэс буолбутугар уһуктан, иһим тотуор диэри отонноон сиэбитим. Ытаабат этим. Күнү быһа дьиэбин көрдөөн хаампытым да, булбатаҕым. Итинник үс хонукка муна сылдьыбытым.
Үһүс күнүм сарсыардатыгар, эрдэ быһыылааҕа, тымныы баҕайы этэ. Суор хаһыытыттан уһуктубутум. Аттыбар сүрдээх чугас баҕайы сүүнэ улахан хара суор олороро. Бастаан куттана санаан баран, тоҕо эрэ кинини тутуохпун баҕаран кэлбитим. Батыспытым. Суор миигиттэн нэһиилэ куотар этэ. Эккирэтиһии буолбута. Иккитэ хаста ыаҕайабынан охсубутум да, таппатаҕым. Саамай итийэн-кутуйан эккирэтиһэн истэхпинэ, суорум «хоох» диэт, көтөн хаалла. Сонно тута дьон саҥатын иһиттим. Көрбүтүм – хас да киһи миэхэ сырсан иһэр. Куота сатаан көрдүм да, тараччы тутан ыллылар. Ыаҕайабын былдьаары гыммыттарыгар күүһүм баарынан кииристим. Онон былдьаабатылар. Бэрт түргэнник ат ыҥыырдааннар, биир киһи миигин көтөҕөн илдьэ барда. Аара утуйан хаалбыт этим. Ийэм айманар саҥатыттан уһуктубутум. Ийэм ытыы-ытыы миигин сыллыы турара.
Мин сүппүтүм кэннэ маннык буолбут. Сүттэҕим түүнүгэр дьону-сэргэни, чугас эргиннээҕи отчуттары барыларын хомуйан, көрдөөһүнү тэрийбиттэр. Икки түүннээх күн көрдөөн булбатахтар. Ыксаан олордохторуна ким эрэ Аана эмээхсиҥҥэ биллэрэр туһунан тыл быктарбыт. Дьэ онно өйдөнөн, аҕам эрэйдээх ааттаах ат үөһэ түһэн, сэттэ көстөөх сиргэ, Мастаахха (Кучаҥҥа. – М.П.), олорор Аана эмээхсиҥҥэ ыстаннарбыт. Эмээхсиннээх дьиэлэригэр түүн тиийбит уонна эмээхсинтэн көмөлөс диэн ытыы-ытыы көрдөспүт. Аана эмээхсин оҕо сүппүтэ бу түүн үһүс түүнэ буоларын истэн баран, ыксыы түспүт. «Үс хонукка диэри тоҕо биллэрээхтээбэтэх бэйэккэҕитий? Уу диэн эмиэ баар. Кыыл диэн эмиэ баар. Ону тэҥэ түүн тымныыга тоҥон иэдэйиэ буоллаҕа», – диэн аҕабын сэмэлээбит. Ол кэннэ: «Бэйи, мин билигин билэ сатыам», – диэт, хаппахчытыгар киирбит. Онно хамсалаах табах устата сүтэ түһэн баран, үөрэн-көтөн тахсан кэлбит уонна аҕабар: «Тоойуом, оҕоҥ этэҥҥэ сылдьар эбит. Эрэйдээҕим сыыһа охтубут тиит сыгынаҕын хоонньугар утуйан буккуруу сытар», – диэбит. Ол кэннэ аҕабын: «Уоскуй. Оҕоҥ сарсыарда түөртүүр саҕана дьиэтигэр кэлиэҕэ. Хата аһаан-сиэн, сынньанан манна утуйан хаал», – диэбитин истибэккэ, дьиэтигэр тэбиннэрэ турбут.
Инньэ гынан сарсыҥҥы күнүгэр миигин саҥа аҕалан турдахтарына, дьигиһитэн кэлбит.
Ойууну-удаҕаны төһө да арбаабатах иһин, Аана эмээхсин барахсан миигин оҕо эрдэхпинэ өлөр өлүүттэн итинник быыһаабыта. Ити барыта кырдьыктаах суол. Ону бэйэҕит сыаналыаххыт. Оттон мин бэйэм чааһым Аана эмээхсин үрдүк аатыгар сүгүрүйэбин», – диэн Тоһугуруур Уйбаан уола үрдүк үөрэхтээх комсомольскай-партийнай үлэһит И.И. Иванов суругун түмүктээбит.
Айылҕаны кытта сибээһэ
Ытык кырдьаҕас Осип Мальцев өссө биир кэпсээнин аҕалабыт. Сайын уот кураан туран, дьон ыксаабыт. Күн да, күөл да, суол да көстүбэт үлүгэрэ буолбут. Ыксаан Аанаҕа аттаах киһини ыыппыттар. Илдьити истэн баран, Улуу Удаҕан эппит: «Чэ, сарсыҥҥыттан күүппүт ардаххыт түһүөҕэ. Хата үчүгэйдик бэлэмнэниҥ». Кырдьык, сарсыҥҥытыгар ыаҕайалаах уунан кутар курдук уһун ардах түспүт. Уот умулларын таһынан сир-дойду ууга барбыт. Кыһын Мальцевтаах махталларын кытта хатыыс, чыыр аҕалан биэрбиттэр.
Көтүтэр дьоҕура
Ыалга сырыттаҕына туох эмит сүтүктээхтэр ол кэмҥэ, баччаҕа оннугум сүппүтэ, онтум көстүбэтэ, көрө түһэн биэрбэккин ээ диэн көрдөһөллөрө. Ылыннаҕына, толоруута судургу уонна түргэн буолара үһү. Аҕыйах тылы этэн баран, сүүрэр атахтаахтарын, көтөр кынаттаахтарын ыҥырара уонна былаайаҕынан дүҥүрүн аҕыйахтык тобурҕаччы охсон баран, оһох ураатын үүтүгэр тоһуйара. Туох сүппүтүн сонно дүҥүрүгэр түһэрэн ылан, туһааннаах сүтүктээххэ биэрэр эбит. Дьиэлээхтэр ол иһин олуһун махтаналлара. Онуоха Аана эмиэ оҕолуу үөрэрэ үһү. Ол эрээри кини көтүтэн аҕалар ити сэдэх аба-хомуһуна эрдэ соҕус сүппүт. Аана курдук кырдьыксыт, ыраас киһи «аньыылаах таҥас» диэн көтүтэн аҕалыан баҕарбатаҕын үрдүнэн, ханнык эрэ хотун «аньыыта суох ыраас көрдөһүүбүн ылын» диэн наһаа көрдөспүтүн тулуйумуна, көтүтэргэ сөбүлэспит. Ол сүппүт таҥаспыт үөһээ билэтин бүүрүгэ кыһыл көмүстэн тапталлан оҥоһуллубут, ыарахан ыйааһыннаах сыалдьа эбит. Аана: «Урууга-мааныга кэтиллибит таҥас буолан баран, бу кэтиллэ сылдьан атын киһини кытары көрсүүлэһиигэ кэтиллибит, быртахтаммыт таҥас», – диэн сүтүктээх дьахтарга этэ сатаабыт да, анарааҥҥыта истибэтэх. Улахан тойон ойоҕо буолан, Аана аккаастыырын ылымматах. Онон Аана баҕарбатар да, көтүтэргэ тиийбит. Көтүтэр абын туттан саҥалыы тэринэн эрдэҕинэ кыһыл көмүстээх сыалдьа ураа үүтүнэн түспүт. Онуоха Аана ыһыытыы, кылана түспүт: «Ол иһин этэ сатаабытым, ылымматаҕыҥ. Мин аҕалар уолум, кыыһым сиргэннилэр. Онон аны мин үйэбэр ким да көтүтэр киһи үөскүө суоҕа», – диэбит. Ол эппитин курдук кэлин хаста да төхтүрүйэн холонон көрбүт да, албаһа төннүбэтэх.
Аны биир дьиктини эмиэ оҥорбута дииллэрэ. Ити хайа сылын билбэтим буолан баран, Аана эмээхсин эдэр сааһыгар буолуо. Арай биирдэ туох наадалааҕа биллибэт, кыра соҕустук атыыһыттыыр идэлээх киһи Ааналаахха киэһэ буолуута киирэн кэлэр. Саха киһитин сиэринэн ону-маны кэпсэтэн баран утуйаллар. Сарсыарда туран хоноһо барардыы тэринэр уонна Аана күтүөтэ Прокопий Прокопьевка (Кылаан уолугар) суолун ыйдараат, баран хаалар. Арай киэһэ хараҥарыыта били бөлүүн түүн ыалдьыттаабыт хоноһо төттөрү тиийэн кэлэр. «Хайа, бу хайдах буоллуҥ?» – диэн буолар, онуоха били киһи: «Дьэ билбэтим, оттон мааҕын барарбар ыйдарбыт суолбун тутуһан айаннаабытым да, бу төттөрү кэллим дии», – диэбит.
Онуоха Аана хап-сабар эппит: «Киһи буолан атыыһыттааҥҥын, кэлэ-бара сылдьан, биир аһыылаах малгын сүтэрбит эбиккин. Ол, баҕар, манна көстөөрү эйигин төттөрү угуйта буолаарай?» Хоноһо: «Дьэ билбэтим, туох да оннук улахан аһыылааҕы сүтэрбиппин өйдөөбөппүн. Баҕар, баара буолуо», – диэн саарбахтаабыт. Онуоха Аана: «Чэ, тугун таайа сатаатахпытый, киэһэ, кыаллар буоллаҕына, көрүөхпүт туох сүппүтүн», – диэбит. Дьэ хоноһо манна эрэ билбит били Аллараа Бүлүү ааттаах удаҕана Аанаҕа кэлэн олорорун. Ууга түспүт сылгы курдук куттаммыт, титирэстээбит, буордаах көлөһүнэ аллыбыт. Куттаммытын билэн, Аана: «Аккын сынньатан, аһата түһэн баран бар. Биир ааһар ыалдьыт, хонор хоноһо аһыыр астаах, көлүнэр көлөтүгэр аһатар оттоох ыалбыт», – диэн хоноһотун эйэ-дэмнээхтик, сылаас тылларынан уоскуппут. Киэһэ, боруҥуй буолтун кэннэ, Аана улахан дүҥүрүн ылан, үс төгүл суордуу кыланан баран былаайаҕын төбөтүнэн дүҥүрүн ортотугар тобугураччы охсубутугар, дьэбин быһа сиэбит былыргы саха уустара охсубут быһахтара дүҥүр ортотугар бадараана, хаппыт буора тохтубутунан кэлэн түспүт. Дьэ онно били хоноһото – куорат ааттаах баай атыыһыта – эдэр эрдэҕинэ бэлэх туппут быһаҕын дойдулаан иһэн сүтэрбитин өйдөөбүт уонна Аанаҕа махтал улаханын этэн, ол быһаҕын ыраастаан, онно баар дьоҥҥо көрдөрбүтэ үһү. Быһах бэйэтигэр сөп удьурҕай уктаах, икки өттүнэн үөстээх, кыратык төбөтүн диэкинэн дьэбиннирбит, буорга хам хата сыппытын хоҥнору тардыбыт суоллара тирии кыыныгар көстө сылдьара. Ол айан киһитэ хас да хонон, атын аһатан, сэниэ киллэрэн, таптаан-таптатан, сылаастык утуйан муммакка сөптөөх суолунан барбыта. Дьэ, ол курдук Мэҥэ Хаҥалас курдук ыраах сиргэ сүппүт, буорга тэпсиллибит быһаҕы буоруттан (хаар анныттан) хоҥнору тардан, көтүтэн аҕалан, дүҥүр үрдүгэр түһэриини киһи сөҕөр быһыытынан өйдүөххэ сөп. Дьэ оннук күүстээх көтүтэр албас биир куһаҕан киһи буорту буолбут таҥаһын көтүттэрбититтэн ханнан-сүтэн турар диэн кэпсииллэрэ (И.С. Иванов).
Улуу Удаҕаны үтэн-анньан көрүү хара өлүөр диэри тохтооботоҕо. Биир буолбут түбэлтэни ааҕааччыга тиэрдэбит. Биллэр хомунньуус учуутал Илья Семенов урут өрөбөлүүссүйэ иннинэ Аана Куокуй кинээһин кыыннаах быһаҕа сүппүтүн көтүтэн аҕалан биэрбитин истибит. Балачча уһуннук толкуйдаан баран: «Ити эмээхсини туох ааттаах арбыылларый, бэйи абын-хомуһунун хайдах эмэ тургутан көрбүт киһи», – диэн саныыр буолбут. Дьэ оҥостон, Анна Дмитриевна кыстыыр өтөҕөр Нээтийэҕэ айанныыр. Бу иһэн хамсатын суол кытыытыгар быраҕар, сэрэххэ, маһынан бэлиэ анньар.
Эмээхсиҥҥэ тиийбитигэр дьиэлээхтэр эйэҕэстик көрсүбүттэр, оһоххо чаанньык уурбуттар. Учуутал киһи быһыытынан дьоһумсуйан кэпсэтэн иһэн: «Дьэ эрэйдэнэр киһи буоллум. Өйдүү-саныы сылдьарбар диэн ааттаах ууска чочуттарбыт хаарыаннаах хамсабын сүтэрэн, ытыспын соттон баран сылдьабын. Эбэм көрдөһөбүн, көмөлөһүүй, көтүтэн көрүүй», – диэн көрдөһөр. Онуоха эмээхсин: «Бу оҕо даҕаны аны кэлэн миигиттэн ону-маны эрэйээхтиигин ээ, аныгы үйэ киһитэ кырдьаҕас түөһээҥкини күлүү гынарыҥ буолуо», – диир. «Хамсам сүппүтэ наһаа хомолтолоох, эрэйгин төлүөм, үйэлээх сааспар үтүөҕүн-өҥөҕүн өйдүү-саныы сылдьыаҕым, эрэйдэнэн көрүүй», – диэн Семенов көрдөһөр.
Эмээхсин: «Дьэ, муҥнаах да арахпат киһигин доҕор, ыл эрэ, тоҕойум, ити сэби ылан кулу эрэ», – диэн оһох иннинээҕи чиэс мастан дүҥүрүн ылларан, кыра-кыратык охсон тобугуратан, симик соҕустук кыратык мэнэрийэр былаастаан энэлийэн барбыт. Сотору буолаат, Семенов илэ-бодо көрөн олордоҕуна, кини хамсата хаардары баҕастары дүҥүргэ «топ» гына түспүт.
Эмээхсин билигин да уота-күөһэ мөлтүү илик харахтарынан Семеновы тобулута көрбөхтүү олорон: «Дьэ, үөрэхтээх эдэр оҕо барахсан, хаарыаннаах малым этэ диэн, хайа хаппыт хамсаҕын суол таһыгар элиппиккин, хайҕаабыта буолан, чохчойо кырдьыбыт эмээхсинниин бэрт былдьаһар, миигин күлүү-элэк оҥостоохтуур эбиккин. Итинник элэктиир оҕо аны туохха надыйаргын, тугу көрдөһөргүн этэ тарт», – диэн учууталы ууга-уокка түһэрбит. Семенов нэһиилэ өй ылан: «Эдьийим эмээхсин, мин билиҥҥи кэми, кини суутун-сокуонун эппинэн-хааммынан ылыммыт киһибин, аньыыбын этэбин, Эйигин маннык күүстээҕэ буолуо дии санаабатаҕым, алҕаһаабыппын, бырастыы гынаргар көрдөһөбүн», – диэн сүгүрүйэн туран көрдөспүт.
Илья Семенов учуутал кэлин кырдьан олорон: «Дьэ, муокас этэ! Мин итинтэн ордук туохтан да куттамматаҕым. Кырдьык даҕаны, бу аан дойдуга дьикти да киһи төрөөн-үөскээн олорон ааспыт эбит», – сөҕөн-махтайан сэһэргиирэ үһү (Сэмэн Дьуонап-Сэсэ).
Дьайар күүһэ билигин даҕаны аҕыраабат
Улуу Удаҕан уу чуумпутук, биллибэккэ, уһун уутугар утуйбут. Ону араас кыыбаҕалаах дьон көстөн, араастаан киирэн-тахсан, уһун уутугар утуйа сытар Улуу Удаҕаны кыыһырдыбыт түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Сэрии бүтүүтэ Дьокуускайтан ханнык эрэ археологтар дэнэр дьон Улуу Удаҕаны хостуу диэн соруктанан кэлбиттэр. Ону олохтоохтор сөбүлээбэтэхтэр, ким да сирдииргэ, ыйан биэрэргэ сөбүлэммэтэхтэр. Арай Степанида Колесова диэн икки оҕолоох эдэр, балыыһаҕа санитаркалыыр дьахтар сирдииргэ сөбүлэммит. Улуу Удаҕан уҥуоҕар тиийбэккэ эрэ, аара, уот оттон уоту аһаппыттар. Степанида уокка, Аананы эдьиийим диэн ааттыы-ааттыы, ас биэрбит. Онтон тута өйүнэн ыалдьан, мэнэрийэн ыһыллан турбут. Археологтар төннөллөрүгэр тиийбиттэр. Киэһэтигэр биир эмээхсин мэнэрийбит уонна Улуу Удаҕан аатыттан Степанидаҕа туһаайан: «Өссө аймаҕырҕаабыт буола-буола, өссө эдьиийим диэбит буола-буола. Миигин хостото ол-бу дьону таспыт буола-буола. Дьэ, хотуой! Мин эйигин булбатаҕым. Эн миигин буллуҥ. Онон дьэ, хотуй, оҕобун кытта кэпсэтэрим буолуо. Ону, дьэ, өйдөөн кэбис!» – диэбит. С. Колесова иирэн улаханнык ыалдьан, үтүөрбэккэ өлбүт. Ону Кучаҥҥа көмпүттэр. Икки оҕото, дьон буолан иһэн, эмиэ өлбүттэр.
Эмээхсин өтөҕүнэн газ турбатын аһарда сатаабыттара. Элбэх бульдозер алдьаммыта, биир киһи сааҕа дэҥнэммитэ. Газ турбалара боруоба кэмигэр өтөх таһынан бары дэлби тэппиттэрэ.
Турбалары таһар Ми-6 бөртөлүөт лүөччүгэ биир сарсыарда салалтаҕа эппит: «Аны мин көппөппүн. Утары уотунан умайар харахтаах эмээхсин көтөн кэлэр. Баттаҕа тыалга ыһылла сылдьар уонна миэхэ сутуругун көрдөрөр». Ону иккис лүөччүк: «Бабу Ягу еще придумал», – дии-дии күлбүт. Тиһэҕэр күлбүт лүөччүк көппүт, оттон биирдэрин сынньата ыыппыттар. Ол киһи көтөн истэҕинэ, бөртөлүөтэ намтаабыт уонна, биинтэтэ туора ыстанан, сууллан түспүт.
Сытар сирин таһыгар мас кэрдэн тигинээбит дьон «киэһэ аайы биир эмээхсин киирэн мөҕөр» диэн сотору атахтарынан куоппуттара. Улуу Удаҕан ыраас эйгэлээх, Аллараа дойдуга кыырбат, Үөһээ дойдуттан эрэ туттарыылаах буолан, дьиҥэр, улаханнык кэһэппэтэх, үксүн сэрэппит эрэ.
Оттон бу кэпсээни П.С. Колтовскайга Билгэ-Николай Лукич Игнатьев кэпсээбит. Биирдэ Николай Лукичтаах тэриллэн, дьахтардыын-эр киһилиин сүүрбэччэ буолан, тыалары кэрийэ гастроллуу барбыттар. Көлөлөрө таһаҕас массыыната эбит. Мукучуга кэлэн икки күн тура тэбинэн, биир испэктээги дүҥүрдээх-таймалаах, ойууннаах оонньообуттар. Иккис күнүгэр кэнсиэр көрдөрбүттэр. Икки күн тухары дьон кулуупка «лыык» курдук үһү. Онтон санаалара көтөҕүллэн, Мастаахха барар суолу тутуспуттар. Суол Аана эмээхсин өтөҕүнэн эргийэ барыы үһү. Николай Лукичтаах икки дүҥүрдээхтэр эбит. Дүҥүрдэрин иккиэннэрин бэйэлэрэ оҥорбут дьааһыктарыгар уган испиттэр. Эмээхсин өтөҕүн уҥуор тахсыыларыгар дьааһыкка угуллан иһэр дүҥүр тыаһаан, доргуйан барбыт. Ол икки дүҥүрдэртэн биирдэстэрэ Аана эмээхсин дүҥүрэ эбитэ үһү.
Төрдө-ууһа
Аҕатын өттүнэн сурукка киирбит түгэх өбүгэтинэн Бекчонон Кулакыев (1689–1780 сс.) буолар. В.А. Кондаков бу киһи Туоҕа Боотурдааҕы кытта кэлбит, чугас уруулара дуу эбэтэр буойун киһи сиэнэ дуу буолуохтаах диэн сабаҕалыыр. Бекчонон кэргэнэ, Телиги Быкрина, (1702–1784 сс.) Микита Мологоров кинээстиир Тоҕус (Тааһаҕар) буолаһын киһитэ Быкыры Тулааһынап кыыһа. Кинилэр түөрт уолу: Лэкэттэ (1730 с.т.), Сертеня (1735 с.т.), Жуль (1752 с.т.), Мекерек (1753 с.т.) төрөппүттэр. Кыыс оҕолоохторо биллибэт, баар да буоллахтарына, буоласка 1782 с. ыытыллыбыт биэрэпис иннинэ кэргэн тахсан, ревизия кинигэтигэр ааттара кииримиэхтэрин сөп. Улахан уол Лэкэттэ сүрэхтэнэн Василий Колтовской диэн буолбут. Кэргэнэ Катерина Васильева киниттэн 17 сыл балыһа бэлиэтэммит, биир дойдулааҕа Кутики Быкрин кыыһа диэн ыйыллыбыт. Соҕотох Иван (1785 с.т.) диэн уоллаахтар, түөрт кыыстаахтар: Анна (1772 с.т.), Дарья (1775 с.т.), Федосья (1778 с.т.), Хотуннур (1781 с.т.). 1795 с. ревизия кинигэтигэр кыргыттар ааттара киирбэтэх, бука эрэ кэргэн тахсан атын аҕа ууһун хаҥаттахтара. Уоллара кэргэн ылар сааһын ситэн олоҕун оҥостубут. Кэргэнэ Авдотья Егорова (1792 с.т.) ким кыыһа буолара, хантан төрүттээҕэ биэрэпистэргэ ыйыллыбатах. Оттон олохтоох үһүйээҥҥэ Уйбаан аатыгар Тукун диэн самалыктаан кэпсэнэр.
Уйбааннаах Огдооччуйа үс уол оҕону төрөппүттэр – Осип (1809–1815 сс.), Иван (1814 с.т.) уонна Дмитрий (1815 с.т.). Нэһилиэккэ 1816 с. биэрэпискэ итинтэн атын оҕолордоохторо суруллубатах. Эдэр дьон кэлин оҕоломмут да буолуохтарын сөп. Кырдьык, 1850 с. биэрэпис кэрэһилииринэн, Кэрчээһин Уйбаан (1816 с.т.) диэн уолламмыттар. Тукун Уйбаан уола Миитэрэй Евдокия Тимофеева (1815 с.т.) диэн кыыһы кэргэн ылбыт. Евдокия Тимофей Гаврилов диэн киһи кыыһа этэ. Миитэрэйдээх Евдокия түөрт уол, икки кыыс оҕону төрөппүттэр – Алексей (1839 с.т.), Тимофей (1854 с.т.). Иван (1854 с.т.), Николай (1858 с. биэрэпис кэнниттэн төрөөбүт), Татьяна (1841 с.т.), Анна (1848 с.т.).
