скачать книгу бесплатно
Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, ойууннар бэйэ-бэйэлэрин кытта, хаһан да көрсөн кэпсэппэтэхтэрин да үрдүнэн билсиһэллэр эбит. Холобур, Горнай улууһун Солоҕонугар олорбут Настаа-Хотун удаҕан, бэйэтин кэмигэр олорбут Чэриктэй Биэрэтин, Таатта Куома Чааскынын, Үөһээ Бүлүү Ньыыканын билэттиир уолум, кыыһым диэн убаастаан ааттыыр эбит..
Сахаларга «икки ойуун биир алааска олорботтор» диэн кынаттаах этии баар. Ойууннар охсуспуттарын туһунан үһүйээн элбэх. Икки өстөспүт ойуун холорук буолан ытыйсаллар, оҕус буолан харсаллар. Сорохтор кыайтарар түбэлтэлэригэр көтөр, балык буолан куоталлара кэпсэнэр.
А.А. Павлов
Айыы ойууна
Саха сиринээҕи Тыл, литература уонна история института 1993 с. «Ойууннар уонна ойуун сиэрин-туомун туһунан кэпсээннэр» диэн хомуурунньугу бэлэмнээн таһаарбыта. 1938 с. 56 саастаах И.А. Суздаловтан-Сапалаайтан А.А. Саввин икки олоҥхо ис хоһоонун, ыһыах сиэрдэрин-туомнарын, итэҕэл туһунан сэһэннэри, алгыстары суруйбут. Аны 1945 с. Г.М. Васильев И.А. Суздаловка Айыы ойууна айыллыытын туһунан сэһэни кэпсэттэрбит. Онтон биир суруйууну А.Л. Новгородова бэчээккэ бэлэмнээбитин киллэрбиттэр (ССНК А. Ф.5, Оп.3. Д.480. Лл.20–24). Онтон быһа тутан биэрэбит:
«Таҥаһа. Айыы ойууна кыырар таҥаһа күрүҥ кулун саҥыйах буолар, түүтэ тас өттүн диэки гына тигиллибит. Ол ону осуобай тиктэрэллэрин билбэппин. Дьахтар биэстирэйдээх кулун саҥыйаҕа буолар. Көхсүгэр хара кулун сарбынньахтаах, оноото, эҥээрэ хара кулун бууктаах. Бу саҥынньах бииллээх, оноолоох буолар. Көхсүгэр тигэллэр ойуун тэһиинин, ол тэһиинэ чабыргах[1 - Чабыргах (чабаргах) – Үө. Хал. сыарҕа атаҕын быата буолар, сэбэһэ (волосяная скрепа оглобли с копытом). (Диалектологический словарь якутского языка. – М.: Наука, 1976. – 295 с.)] атах быатынан оҥоһуллар. Тэһиинэ түмүк төрдүгэр уонна төбөтүгэр баар буолар, биирдии хоболоох эбэтэр чуорааннаах буолар. Үксэ хобо буолар. Айыы ойууна таҥаһа тимирэ суох буолар. Үөһээ Үрүҥ Айыылар таҥастарын үтүктэн, таҥнар таҥаспын атыҥырыахтара атыны таҥыннахпына диэн, кинилэргэ үчүгэйдик көстөөрү айыы аймаҕын таҥаһын таҥнар, айыы алгыһын алгыыр. Ол айыы таҥаһын таҥнан тиийдэҕинэ, кырдьык, айыы аймаҕын киһитэ, бэйэбит оҕобут кэллэҕэ диэн сөбүлүү көрөллөр.
Бэргэһэтэ элэмэс эбэтэр маҥан кулун тириитэ буолар. Ол бэргэһэ аата ытык дуулаҕа бэргэһэ диэн. Кинини кулун баттаҕын сиэллэри, көҕүллэри, кулгаахтары сүлэн ылан бараннар тигэллэр. Сиэлэ киһи моонньугар түбэһэр, кулгааҕа чөрөйө сыдьдьар гына, киһи кэттэҕинэ. Ойоҕоһуттан көрдөххө убаһа төбөтүн көрдүк буолан көстүөхтээх: сиэллиин, кулҕаахтыын, көҕүллүү бу бэргэһэ. Сылгы – Айыы айбыт сүөһүтэ, ол иһин сылгы баттаҕа бэргэһэлэнэр. Былыр сылгы Айыытын таттахтарына, үөһэнэн былыты быыһынан кэлэн, ойуун кыыра олордоҕуна, ыһыахха сылгы Айыыта кэлэн, атыыр эбэтэр биэ сылгы буолан эргийэр үөһэннэн олорор дьону.
Дүҥүрэ сылгы тириитэ буолар. Ону маҕан сылгы тириитинэн, түүтүн ылан кэбиһэн баран, оҥороллор. Көстүөх буоллаҕына, атыыр сылгы тириитинэн оҥоруллар. Аттаммыт сылгы тириитэ сыттаммат. Дүҥүрэ ньолбоҕордуҥу, аҥар өттө саллаҕар. Икки муостаах, икки кулҕаахтаах, ол муоһа үөһээ, саллаҕар өттөгэр бааллар, кэккэлэһэ сыдьдьаллар. Икки ойогоһугар икки кулҕаахтаах.
Айыы ойуунун дүҥүрэ. Ол кулгааҕын, муоһун оҥороллор тириитин тиириэх иннинэ, иитигэр маһы сыһыаран, чочоруттан сыдьдьар гына. Ол кулҕааҕа, муоһа ойуун ийэ кыылын муоһун, кулҕааҕын үтүгүннэрэн оҥорбут суоллар. Муоһун, кулгааҕын туһунан солуур кыдьдьыытын көрдүк тимирдэргэ сүүтүк көрдүк көҥнөй ытаһыны кэтэрдэллэр, биирдии ии курдукка тоҕустуу кыаһааны. Онон үс сиргэ 27 кыаһааны кэтэрдиллэр, кыыгыныы сыдьдьар гына, олор төттөрү-таары сүүрэ сыдьдьаллар кыдьдьыы көрдүк тимир устун. Барыта үс тоҕус кыаһаан. «Төрүөтэхпитинэ симиэн түһэрбит симэхтэрэ, ити кыаһаан тыаһын, саҥатын сөбүлүүллэр», – диэн этэллэр ойууттар. Дүҥүр иитин тас өттүнэн эргиччи тириитин, ис өттүнэн айа киссин эбэтэр эргийии саҥа кисси оҥорон угаллар, ыга тардан баайаллар дүҥүр иитин ол быаннан. Ол үрдүнэн тириитин уонна иитин икки ардыгар, иитин куоһаан баран, тойон эбэтэр барыллыа куорсунун кырбаан баран, иҥиир сапка тиһэн толугуруу сүүрэ сыдьдьар гына угаллар, икки кулгааҕын уонна муоһун төрдүнэн сүнньүөх көмүс симэх көрдүк тиһэн. Ол тыаһын улаатыннарар, көтөр куорсуна аатыраллар алгыска бу куорсуннар. Бу үрдүнэн быарыгын быатыгар үстүү үс тоҕус ахсааннаах хобону эбэтэр чуорааны баайаллар.
Ойуун гиэнэ дүҥүрэ – миинэр ата. «Чой бороҥ соноҕоспут, көтөр кынаппыт, тардыстар далаһабыт, суон томукпуттан торолутан таҕаарар дорҕоонноох маһым, кэтит дьилбэкпиттэн киэргэтэн таҕаарар киҥкиниир киил маһым», – диир. Үс кэрдии сиргэ тиийэн баран баайан кэбиһэр (соногоһо-дүҥүрэ). Аан дайды иччитигэр туттаран баран барар ойуун, эргийэн кэлиэр дылы. Ыраатар буоллаҕына эбэтэр Аллараа түһээри гыннаҕына, бу соноҕоһун алҕаан-алҕаан баран Аан дайдытыгар төттөрү ыытар. Онуоха: «Кэлэрбэр, Аан дайдыбар эргийэрбэр уойан-уойан, тотон-тотон баран, баайыллан кууран-хатан тоһуйаар, бу Аан дойду үс үүттээх үрүҥ көмүс остуолбатыгар», – диир ойуун алҕаан. Аллараа дайдыга түһэригэр кини атын ыраах иппэт. Айыы сылгыта абааһы сирин быттаҕар-былагайыгар биһиллиэ дуо?» – диэн санааттан.
Былаайаҕын кулун тыһынан бүрүйэллэр, маҕан, кэрэ тыһынан. Былаайаҕа – атын кымньыыта. Тонукка этэллэр: «Аллаах атым, тустаах соноҕоһум үрүҥ көмүс кымньыыта», – дииллэр.
Айдарыыта. Кини Эллэй Иэйэхситтэн ситимнээх, Оноҕой Баай тойонтон оҥоруулаах. Кини абааһы ойуунун көрдүк өр булларан ыалдьыбат, син кыратык ыалдьар, мэнэрийэр. Кини түүллээх-биттээх буолуохтаах. Кини олорор сиригэр сайын сылгы кистиир буолуохтаах. Булт да сиригэр, кини бултуур сиригэр, сылгы суох сиригэр сылгы кистиир күн тахсыытын саҕана. Ону доҕоро, булчуттар истэллэр. Ол күн ойуун буолар киһи улаханнык саньньыйан, хаана-сиинэ кубулуйан сыдьдьар. Ону доҕоро: «Хайтах буоллуҥ?» – диэн ыйыттаҕына, «Үөһэ аарык чуораан, кыаһаан тыаһа аймыллар, кулгаахпар, төбөбөр чугунуур. Мэйиим, санаам үөһэ тахсар көрдүк буолар, төйөбүн», – диир. Онтон сотору бу киһи ойуун буолуохтаах. Ол киниэхэ сылгы Айыытыттан билиннэхтэрэ үһү. Айыы ойууна сылгы Айыытын: «Айыым», – диир кыырдаҕына. Кини ойуун буолумуна мөккүһэн сыттаҕына, Айыылара быһа кымньыылаан өлөр, бу киһи.
Айыы ойууна син төрүүр-үөскүүр мастаах. Ол маһын этэр: «Айыы луук маһым», «Ийэ харыйа маһым», «Иэдьэгэй кутум иирэ эбит аан харыйа маска», – дииллэр. «Үүт таас олбохтоох Үрүҥ Айыы куту айар, Оногой Баай тойонтон оҥоруулаах, Эллэй Айыыттан саҕыаллаах киһи кута. Ол онуоха Айыы ойууна буолар киһини үрүҥ көмүс холбуйатыттан Үрүҥ Айыы кутун-сүрүн ыытар, ол кэлэн аан харыйаҕа Иэдьэгэй уйаҕа кэлэн иириир, иитиллэр, ойуун маһыгар. Онно иитиллибитин кэннэ үрэн ыыппыттара Илин халлаан анныгар үрүҥ көмүс хайаҕа удаҕан-удаҕан ойуун-ойуун умсуллар үүт чөҥөрө көлүйэтигэр кэлэн умсан сөтүөлээн, суунан тахсан мойбордоох мохсоҕол кыыл буолан сэттэ бастаах, тоҕус мутуктаах хахыйах маска тахсан олорор, Айыыттан аналлаах харыйа маска, ол олорон өйдөнөр: «Орто аан дайдыга аналлаах эбит буоллаҕым ойуунунан», – диэн. Бу манна олорон баран Орто дойдуга төрүүр ийэтин-аҕатын көрдүүр, мохсоҕол кыыл буолан. Бу көрдүөн сөбүлүүр сиригэр, сөбүлүүр дьахтарыгар үрүмэччи буолан төбөтүн оройугар иҥэр. Ол иҥэн оҕо буолан төрүүр.
Көтөрө-сүүрэрэ. Айыы ойууна син көтөрдөөх-сүүрэрдээх, киниэхэ барыллыа, өксөкү, кырбый да баар буолуохтаах, киниэнэ ол аата кэп кыыллара. Кини ол кыыллар буолан кубулуйан, айанныыр үөрүн-сүүрүгүн көтөҕөн, батыһыннаран идьдьэллэр. Айыы ойууна син балыктардаах: уолугунан айахтаах кээчир балык (хатыыс), хаахынай, ол балыктар буолан кубулуйан айанныыр, ойуун үрэҕин устун, өлүү уутун устун. Айыы ойууна син ийэ кыыллаах. Онтуката киниэнэ уу оҕуһун көрдүк буолуохтаах. Айыы ойууна ийэ кыылыгар кута-сүрэ иҥэ сыдьдьар. Ийэ кыыла өллөр эрэ ойуун өлөр. Ойууттар ийэ кыыллара эккирэтиһэллэр, күссэллэригэр кини таҥарата – эһэтэ-эбэтэ, ойууннар үөрдэрэ таҥара буолаллар. Үөһээ айбыт Айыылара эмиэ таҥара буолаллар. Кини таҥаралара кыырдаҕына, күүс көмө буолаллар.
Айыллыыта. Кини сиэмэх буолбат, киһини-сүөһүнү сиэбэт. Кини кыырар: сүөһү, киһи, сылгы Айыытыгар, Байанайга, уу иччитигэр. Аллараа дойдуга чугас сиргэ син сыдьдьар, ыраах дириҥник түспэт. Онно мэнэрик абааһытын төрдүгэр уонна тоҕус ойуун төрдүгэр улаханнык түспэт. Айыы ойууна кэрэх ыйаабат. Син ытык туруорар. Киһи ыарыйдаҕына түлэһи убаппат, кэрэх туруорбат. Ойуун кыырыан иннинэ дьахтары дүҥүрдэрин, таҥастарын иннинэн быһа ыыппаттар – быртаҕыргаан.
Олбоҕо. Ойуун олбоҕун аата дэпсэ диэн, биир аата түһэргэ диэн. Дэпсэтэ маҥан үөр атыырын эбэтэр тиэргэн түгэҕин биэ гиэнэ баттаҕа буолуохтаах: кулгаахтыын, сиэллиин, көҕүллүүн сыльдьар.
Үөрү син киллэрэр. Кини абааһы ойуунун көрдүк олус иҥсэлээхтик туойбат. Айыы ырыатын көрдүктүк наҕыллык тойугулуур. Айыы ойууна Айыыга ыһыах ыстаҕына дьөһүөлдьүт оҕолоро ыраас кыыс, уол оҕолор буолаллар. Олор маҥан, элэмэс кулун тириитэ саҥыйахтаах буолаллар. Кутуруксута эмиэ маҥан таҥастаах буолар. Кини Үөһээ дойдуга, үөһээ абааһыларга сыдьдьар, кыырар. Айыы ойууна хомуһуна соччо суох буолар, кини син көрүүлэнэр.
Ойуун ийэ кыыла сытар таас хайаҕа. Үрдүк таас оройугар сытар».
Ойуун анала, эмтиир ньымалара
В.А. Кондаков «Ойуун эмтиир ньымалара» кинигэтиттэн быһа тардан киллэрэбит:
«Дьэ, онон былыргы Айыы ойууна дьонугар-сэргэтигэр туох сиэри-туому, эмтээһини оҥоророй? Ону биир-биир ааҕан көрүөҕүҥ:
1. Итэҕэли ыытыы. Дьоҥҥо Үөһээ Сырдык Айыыларга үҥүүнү-сүктүүнү тэрийии, ыытыы. Итэҕэл сүрүн боппуруостарынан дьарыгырыы.
2. Үөһээ Сырдык Айыыларга аналлаах улахан сиэри-туому, ыһыахтары тэрийэн ыытыы, алҕааһын. Улахан алгыстары ыытыы.
3. Айылҕаны, тулалыыр эйгэни, улуу түөлбэлэри алҕааһын, уйгуну-быйаҥы ыҥырыы.
4. Айылҕаҕа буолар иэдээннэри эрдэттэн билэн сэрэтии уонна ол иэдээннэри туоратарга үлэлээһин. Көмөлөһөр күүстэри ыҥыран улуу алгыстары ыытыы. Үөһээ Аар Айыылартан көрдөһүү.
5. Курааны, ардаҕы-самыыры, иэдээни оҥорботторун курдук айылҕаҕа барыта тэҥҥэ сөптөөхтүк буоларын иһин Аар Айыылартан көрдөһөн алҕааһын. Курааҥҥа ардаҕы ыҥырыы, уу сутугар уу сутун тохтотууга көрдөһүү.
6. Дьону-сэргэни, сүөһүнү, сири-уоту алҕааһын.
7. Оҕо тардыыта. Оҕоломмот ыалы алҕааһын. Ыалы, ыччаты алҕааһын. Уол оҕо алгыһа, кыыс оҕо алгыһа.
8. Дьонтон, киһиттэн куһаҕаны, дьайы, кырыыһы тэйитии. Анал алгыстар.
9. Улахан күрэхтэһиилэргэ, күүс-уох оонньуутугар барар дьону алҕааһын, көмүскэл ыҥырыыта.
10. Сүөһү тардыыта. Күрүө Дьөһөгөйтөн, Ала Мылахсынтан көрдөһүү.
11. Дьиэ-уот алгыһа. Кэргэн, ыал буолар дьону алҕааһын.
12. Саҥа сир алгыһа. Олохсуйуу алгыһа. Үөһээ Аар Айыылары ыҥыран, Аан Алахчын хотунтан, Түөлбэ иччититтэн көрдөһүү.
13. Үүнүү, быйаҥ алгыһа.
14. Арчылааһын бары көрүҥнэрэ. Киһини, сири-уоту, туттар малы, таҥаһы, олорор сири, булт тэрилин.
15. Байанайга, Күөх Боллох Тойоҥҥо алгыстар, кинилэртэн көрдөһүүлэр.
16. Үлэ алгыстара. Былыр ханнык баҕарар үлэ саҕаланыытыгар, бүтүүтүгэр алҕанар.
17. Көҥүллэтии алгыстара. Маһы кэрдэргэ, тутууну ыытарга, ууну хорорго, оту оттуурга, сүөһүнү өлөрөргө уо.д.а. улахан көҥүллэтии алгыстар оҥоһуллар этилэр.
18. Суол, аартык алгыстара. Ыраах айанныырга, көһөргө оҥоһуллар алгыстар.
19. Эмтээһин. Аар Айыылартан, үтүө иччилэртэн көмө көрдөөһүн. Кыырыы.
20. Кут араарыыта. Кут сүүдүйүү, Кут-сүр бөҕөргөтүү.
21. Дэҥ-оһол тахсыбатын, Илбис кыыһа ииригирбэтин иһин алгыс.
22. Дьайы, сэти, аньыыны дьалбарытарга алгыс, о.д.а.»
Ойууннар эмтиир ньымаларын эридьиэстиибит.
1. Сүллэрдээһин – киһи иһиттэн, этиттэн ыарыыны, туох эрэ эттиги курдаттыы ылыы. В.А. Кондаков суруйарынан, бу Аан дойду үрдүнэн бэрт сэдэхтик туттуллар ньыма. Маннык ньыманы Филиппин хилердара, Америка индеецтэрин ойууннара тутталлар. Сахаларга сүллэрдьитинэн биллибит ойууннарынан А.И. Прокопьева-Биирдээх Настааччыйа, А.Д. Павлова-Алыһардаах Удаҕан, К.П. Семенов-Куонаан ойуун (Бүлүү Мастааҕа) этилэр. Анастасия Ивановна Прокопьева (1887–1968 сс.) Нам оройуонугар Хомустаах нэһилиэгэр төрөөбүт. Эдэр сааһыгар Кэбээйи нэһилиэгэр тэрипиэһинньик уолугар кэргэн тахсыбыта. Иккис кэргэнэ Курулаан ойуун-Николай Иванович Дьячковскай Горнай Одунутуттан төрүттээх.
2. Бохсуруйуу – киһини ыарытыннара сытар абааһыны киэлитигэр киллэрэн тутуу. Ойуун бохсуруйан абааһылары иһигэр киллэрдэҕинэ иһэ улаатар. Ол кэнниттэн били абааһыларын түктүйэҕэ, кэрэххэ эбэтэр эмэҕэккэ иҥэртиир уонна олору үтэйтээн кистэтэлиир. Бохсуруйууну киэлилээх ойуун эрэ оҥорор. Улахан бохсурҕанньыт ойуун син биир сүллэрдьит ойуун курдук сэдэх буолар. В.А. Кондаков улууканнаах бохсурҕанньыт ойууннарынан А.Д. Павлова, К.П. Семенов, Г.Г. Герасимов, Н.А. Васильев этилэр диэн суруйар.
3. Дьалбыйыы – ыарыыны аҕалбыт куһаҕан тыыны ыалдьыбыт киһиттэн кыыран, алҕаан үүрүү, тэйитии (Н.И. Аввакумов). Дьалбыйыыны хомуһуннаах ойууннар үгүстэрэ сатыыллара.
4. Айыыһыт тартарыыта – ойуун эмтиир сиэрин-туомун оҕолоругар өлүүлээх эбэтэр кыайан оҕоломмот ыалга оҥороллоро ааттанар. Оҕо тардары А.Д. Павлова, Г.Г. Герасимов, Бүлүү Тоҕуһун ойууна С.А. Сивцев-Боччуон ойуун уо.д.а. сатыыллара.
5. Дьону, айылҕаны алҕааһын, дьайы, иэдээни дьалбарытыы. Алгысчыт Айыы ойууна тулалыыр эйгэни, ол аата барытын, улуу түөлбэлэри, олорор сири-уоту алгыыр. Былыргы Айыы ойууна айылҕаны сылга үстэ алгыыр этэ. Уу сута буоллаҕына ардаҕы, самыыры тохтотоллоро, кураан сылларга, улахан баһаар буоллаҕына ууну, ардаҕы ыҥыраллара. Ыһыахтары, улахан түмсүүлэри ойууннар алҕаан ыыталлар.
6. Кут көтөҕүүтэ. Ойуун кыыран ыалдьыбыт киһи кутун көтөҕөн ылан ытыһыгар тутар, бэркэ сэрэнэн аҕалан ыарыһахха төбөтүн оройунан иҥэрэр. Ити ньыманан былыргы саха ойууннара сэллик, архах (бронхит), бопторуу (бронхиальная астма) курдук ыарыылары эмтииллэрэ.
7. Ытык дабатыы – Үөһээ Айыыларга сиэртибэ биэрэн, иирии уонна таарымталаныы ыарыытын эмтииргэ туттар ньыма. Былыр саха ойууннара ытык ыарыыга (уҥуох сэллигэр) эмиэ ытык дабаталлара.
8. Ыраахтан эмтээһин. Саха ойууна ыраахтан эмтиир буоллаҕына, бастаан үчүгэйдик алҕанан турукка киирэрэ уонна ханнык эрэ көтөр дьүһүнүн ылынан айанныыр. Маннык ньыманан эмтээбит улуу ойууннар А.Д. Павлова, К.П. Семенов, А. Андреев-Мөлөкө, Г.Г. Герасимов, Н.А. Васильев, В.М. Рожина-Биэрэ удаҕан буолаллар (В.А. Кондаков).
9. Отунан, үүнээйинэн эмтээһин. В.А. Кондаков Саха сиригэр үөскээн ааспыт улахан отоһуттарынан Н.А. Васильевы, Ф.П. Чашкины, В.М. Рожинаны, И.Г. Сидоровы ааттаталыыр.
10. Хааннааһын, түөннээһин. Бу ньымалары ойууннар үгүстэрэ тутталлар. Н.А. Васильев киһи сүнньэ, төбөтө, сиһэ, сүһүөхтэрэ ыалдьар сирин хаанныырыгар анал муостаах. Тыһаҕас муоһун икки өттүнэн аһаҕас гынар. Хаанныыр миэстэтин буокканан сотор, икки өттө көҥдөй муоһу туруоран баран, оборон салгынын таһаарар, муоһун төбөтүн эрэһиинэ бүөнэн саба бүөлүүр. Муоһа тура түспүтүн кэннэ биирдэ ылар, оччоҕо муоһа турбут сирэ үллэн тахсар. Ону скальпелынан хайа быһар уонна муоһун туруоран баран күүскэ соҕус дэлби оборор. Онно тахсыбыт хааны сото-сото. Муоһунан хаста да оборторор. Быспыт сирин ботугуруу-ботугуруу тарбаҕынан сабыта баттыыр. Онто сотору оһон хаалар.
Эт быстыбыт сиригэр түөн уураллар. Кыа умайан бүтүүтүн саҕана киһи этин тас тириитин дьөлө сиир. Ол баас бэрт өр оспокко уу, симэһин тохтон киһи дьарҕата оһор (Л.Ф. Кононова).
11. Имэрийии. Тостубут уҥуоҕу оннун булларарга, сүһүөх тахсыбытын төттөрү киллэрэргэ тутталлара.
12. Сэбирдэххэ тартарыы, уртааһын. Ревматизмнаабыт, ньиэрбэтэ ыалдьыбыт, бокоорбут дьону сэбирдэххэ сытыаран эмтээһин. Дьара соҕус дьаама хастаран баран, онно уот оттуллар. Онто чоҕурбутун кэннэ үрдүгэр 15 см халыҥнаах гына собо тыла саҕа буолбут хатыҥ сэбирдэҕин тэлгэтэллэр. Сүрэҕэ үчүгэй киһи онно сытар. Онтон үрдүнэн эмиэ халыҥ гына сэбирдэҕинэн сабаллар, суорҕанынан үллүйэллэр. Ыарыһах пульсун ааҕа туран, ким тулуйбатаҕы сотору туруораллар, тулуйбуту 15–20 мүн сытыаран тартараллар, оччоҕо киһиттэн көлөһүн бөҕөтө тахсар. Ону дэлби сотон баран таҥыннараллар. Ыарыһах тымныйыа суохтаах (Л.Ф. Кононова).
Атах сүһүөхтэрин ыарыытыгар биэдэрэҕэ сэбирдэҕи оргутан ол паарыгар ыалдьар атаҕы уртууллар.
13. Силлээн-домноон эмтээһин. Былыргы ойууннар силлээн-домноон эмтээһини үгүстүк тутталлара. Силлээн эмтээһин ис өйдөбүлэ ыарыы абааһытын тыл этэн, көмөлөһөр күүстэри ыҥыран быһа силлээн таһаарыы, үүрүү, үтэйии, дьалбайыы. Силлээн-домноон эмтээһини былыр күүстээх ойууннар ыытар этилэр. Дьиктитэ, итинник эмтээһиҥҥэ ыарыы сүтэн хаалар түбэлтэтэ үгүс этэ. Маннык эмтиир киһи тылы сатаан туттар, олус үчүгэйдик билэр буолуохтаах. Силлээн эмтээһини уһулуччу баһылаабыт ойуунунан Георгий Герасимович Герасимов буолар. Уот оттон сыт таһааран, алҕаан баран, ыарыһахтарын кэннилэринэн кэрийэ хаама сылдьан, хас биирдиилэрин санныларын хараҕар тайана-тайана ыарыыларын этэттээн биэрэрэ. Онтон бэйэтин алҕанан баран, ыарыыларын силлэтэлээн эмтиирэ. Тирии баастаах, уҥуох сэллигэ буолбут дьон үтүөрэллэрэ. Оннооҕор саркоманы итинник эмтээбит түбэлтэлээх. Дьарааһынап арыгыһыттары эмиэ ити ньыманан эмтиирэ. Тыл этэн уонна алҕаан баран, курданарыгар диэри сыгынньах олорор арыгыһыт киһини кэлэн кыратык имэрийэн көхсүгэр, түөһүгэр, ытыстарыгар сөмүйэтинэн кириэстии бэлиэлэри сотуталыыра. Онтон эмиэ тыл этэн баран, көхсүлэригэр үстэ силлиирэ уонна: «Аны арыгыны иһээйэҕин, иһээри гыннаххына – мин баар буолуоҕум. Сэрэнээр, эппит тылбын кэһээйэҕин», – диирэ.
Ыраах баар ыарыһаҕы ыыппыт таҥастарыгар силлээн баран, төттөрү ыытара. Дьиктитэ диэн итинник эмтэнэн үтүөрбүт дьон үгүс этэ.
14. Гипнотерапевт быһыытынан эмтээһин. Үчүгэй ойуун туйгун гипнотерапевт буолар. Төһө да күүстээх ойуун ыарыһаҕын сатаан уоскуппат, үчүгэй турукка сатаан киллэрбэт буоллаҕына, кини дьайыыта, эмтээһинэ мөлтөөн тахсар. Бэйэтин кэмигэр гипноз ньымаларын айымньылаахтык, үчүгэйдик имитэн-хомутан туттубут киһинэн Василий Лукич Сенькин буолар.
Айылҕаттан гипнозтаах ойууну былыр хомуһуннаах эбэтэр киһи хараҕын баайар диэн ааттыыллара. Былыргы саха ойууннара дьону гипноз туругар наһаа үчүгэйдик киллэрэр ньымалаахтара. Ол ньымалара научнай гипнозка туттуллар ньымалартан биллэ уратылаахтар.
Георгий Герасимов-Бадыл ойуун гипноһу таба туһанан дьону эмтиирэ. Кини фокус курдук тугу да көрдөрбөт этэ, эмтииригэр оннук соругу да туруоруммат этэ. Эмтэнээччитин олус мындырдаан көрөр-истэр буолара. Уоту оттон, дьону эмтээн, алҕаан-силээн бардаҕына тыла-өһө, саҥарар саҥатын дуораана тута киһи болҕомтотун тардара уонна үтүөрэр эрэли үөскэппитинэн барара. Эмтиир, алгыыр уотун таһыгар киһини уоскутар, үчүгэй турукка киллэрэр долгуннар баар буола түһэллэрэ. Бу дьиҥнээх гипнотетическай дьайыы кини туспа эйгэҕэ киирэрин күүһүрдэн биэрэрэ.
Н.А. Васильев-Ньыыкан эмиэ гипноһу олус сөпкө туттара. Кини эмтэнээччитин гипноз туругар киллэрэн баран, чөкчөҥөнү эбэтэр тоҥсоҕойу «саҥардара». Ити дьоҥҥо дьайыыта эмиэ сүрдээх буолара.
Былыр сорох ойууннар төбөлөрүн быстан, атахтарын сүгэнэн эттэнэн көрдөрөллөрө биллэн турар сороҕо фокус, сороҕо дьону үчүгэйдик гипноз туругар киллэрии көстүүтэ буолар. Ол гынан баран ойуун ыарыһахха, мөлтөх ньиэрбэлээх киһиэхэ итинниги көрдөрдөҕүнэ, киһитэ үтүөрүөхтээҕэр бэргиэн сөптөөх (В.А.Кондаков).
А.А. Павлов, М.П. Григорьев
Уһулуччулаах ойууннар, эмчиттэр
Ааттаммат ойуун
Нуучча ыраахтааҕытын ыҥырыытынан саха ойууннара соҕуруу Петербург куоракка бара сыспыттарын туһунан балачча элбэхтик сурулунна. Бу боппуруос тус бэйэбэр чугаһын быһыытынан мин эмиэ суруйан турабын. Онтубун өссө чуолкайдаан ситэрэргэ-хоторорго сананным. Бүгүҥҥү суруйуубар сүнньүнэн Ааттаммат Ойуун туһунан кэпсиэҕим. Оччотооҕу архыып докумуоннарыгар бу ытык кырдьаҕас аата сурулла сылдьар, онон кини аатын суруктан булабыт. Ол гынан баран, Лүүчүн дьоно, ити сахалыы аатын ааттыы сатаамаҥ. Ааттаммат аата Ааттаммат буоллаҕа дии! Кини оччотооҕу суруктарга барытыгар Дакин диэн араспаанньанан киирбит. Ол аата араспаанньата Дакин диэн Туоҕа Боотур аатынан барбыт. Туоҕа Боотуру оччотооҕу докумуоннарга «Дака», «Даку» диэн суруйа сылдьаллар. Оттон Дака, Даку диэн ааттан Дакин диэн араспаанньа үөскүүрэ чуолкай. Ааттаммат Ойуун Туоҕа Боотур кыыһын, аатырбыт Нэлчэкэ (Ньэлчэкэ) Удаҕан, улахан уола буолар. Сааһынан таһааран урут маҥнай Нэлчэкэни Туоҕа сиэнэ буолуо дии саныырым. Ол гынан баран былыргы сэһэннэринэн маннык. Мин хос эһэм Николай Константинович Кондаков Лүүчүҥҥэ Парасковья Саввинованы кэргэн кэпсэтэ тиийбит. Онно Лүүчүн кырдьаҕастара эппиттэр: «Эһиги төрүттэргит Туоҕа Боотур (Парасковья Саввинова өбүгэтэ) уонна Кырамай (Николай Константинович Кондаков өбүгэтэ) бииргэ төрөөбүт дьон этилэр. Онон билигин уруулуугутун хас киһи үйэтэ ааспытынан ааҕан көрүөхпүт. Онтон холбоһоргут-холбоспоккут туһунан түмүк оҥоруохпут». Ытык кырдьаҕастар ааҕан-суоттаан баран: «Эһиги уруулуугут Туоҕа Боотур өттүттэн алта киһи үйэтэ ааһан, сэттис көлүөнэтэ саҕаламмыт. Оттон Кырамай өттүттэн биэс киһи үйэтэ араҕан, алтыһа саҕаламмыт. Онон эһиги холбоһоргут сөп буолбут эбит», – диэбиттэр. Онно Туоҕа Боотур өттүттэн аахтахха, маннык тахсар: Туоҕа Боотур – Нэлчэкэ – Күһэҥэй – Бытыгый – Чускуона – Анисия – Парасковья. Чуолкай баҕайытык Туоҕа Боотуртан Парасковья сэттис киһи буолар. Оттон кини ийэтэ Анисияҕа диэри алта киһи үйэтэ тахсар. Онон былыргы ытык кырдьаҕастар ити быһаарыылара Нэлчэкэ Туоҕа Боотур сиэнэ буолбакка, кыыһа буоларын быһааран кэбиһэр. Ааҕан таһаардахха, Туоҕа Боотур быһа холоон, 1600–1607 сс. эргин төрөөбүт. Оттон Нэлчэкэни хаһаак Михаил Жирков 1684 с. Сөлбүк Курчаакап диэн киһиттэн уон сүөһүгэ атыылаһан, кэргэн ылбыт. Ити саҕана Нэлчэкэ 25–26 саастаах дьахтар эбит буоллаҕына, кини 1658–1659 с. төрөөбүт курдук буолан тахсар. Оччоҕо Туоҕа Боотур, 52–58 саастаах киһи, эдэр кэргэниттэн Нэлчэкэни төрөтүөн сөп буоллаҕа дии. Оннооҕор Анна Иванова-Алыһардаах Аана төрүттэрэ Бөкчөнөөн Кулахыев 74, кини кэргэнэ Тиэлиги 61 саастарыгар бүтэһик оҕолорун оҕоломмуттара докумуоҥҥа баар.
Дьэ бу нуучча хаһаага Михаил Жирков уонна Нэлчэкэ уонча оҕоломмуттар. Олортон саамай улаханнара Жолодой Дакин диэн аатынан сурукка киирэр, сахалыыта Ааттаммат Ойуун дэнэр сүдү киһи буолар. Кини 1684 с. М. Жирков Нэлчэкэни Сөлбүктэн атыылаһан ыллаҕын сыл төрөөбүт. Оҕонньор биир бииргэ төрөөбүт быраата Клевинской Дакин диэн ааттаах. Сурукка киирбитинэн, Ааттаммат уола Николай Жирков нэһилиэгэр кинээстээбит. 1776 с. ходуһа биэдэмэһигэр Н. Жирков элбэх оттонор ходуһаны бас билэр, элбэх сүөһүлээх, Лүүчүн нэһилиэгин кинээһин быһыытынан киирбит. Н. Жирков икки кэргэннээх этэ. Бастакыта – Кысаик Куртагина Тоҕус, Куртаги Селин кыыһа, иккиһэ – Бядярдях Ыгырина, Ыгыри Тябийин кыыһа (Нам Үөдэйэ).
Дьэ мантан көстөрүнэн, бу Туоҕа Боотуртан төрүттээх Ытык Хаҥалас дьоно былыргы төрүттэригэр, хаҥаластарга, Софрон Сыранов нэһилиэгин дьонугар кыргыттарын кэргэн биэрэн, салгыы уруурҕаһа турарга кыһаналлар эбит. Хааннарын күүһүрдэн Нам Үөдэйиттэн Н. Жирков-Жолодоев Ыгыры Тэбийин кыыһын Бэдэрдээҕи кэргэн ылбыт.
Саамай интэриэһинэйэ Ааттаммат уола Атлас Жолодоев иккис кэргэнэ Саатыыр диэн дьахтар Эмэй Сыранов кыыһа эбит. Оттон Эмэй Сыранов Софрон Сыранов бииргэ төрөөбүт убайа этэ. Бу дьон иккиэн Дыгын сиэнэ Маһары хос сиэннэрэ буолаллар. Өссө биир интэриэһинэй кэргэннэнии: Ааттаммат бииргэ төрөөбүт быраата Клевинской Дакин Дыгын сиэнэ, Маһары иккис уолун Мохсой кыыһын Мысаҕайы кэргэн ылбыт эбит.
1854 с. Р. Маак Түөк күөлгэ турар Нэлчэкэ араҥаһын үрэйэн, удаҕан төбөтүн уҥуоҕун Санкт-Петербург куоракка илдьибитэ. Ити араҥаһы үрэйии улахан научнай суолталаах буолуо дии санаабаппын. Маны баламаттааһын уонна инники чинчийиилэргэ улахан мэһэйи оҥоруу быһыытынан сыаналыыбын. Онон Р. Маак Саха сиригэр иккистээн кыайан кэлбэтэҕэ өйдөнөр эбит.
Ааттаммат 1684–1774 сс. олорбут, 90 сааһыгар өлбүт. Кэргэнэ Муксугур Чыкеина диэн Тоҕус нэһилиэгин дьахтара этэ. Кини 1692–1783 сс. олорбута, 91 сааһыгар өлбүтэ. Онон улуу кырдьаҕас төрдүн-ууһун, кини кимин барытын ырыттыбыт. Дьэ билигин Ааттаммат уонна атын да саха ойууннара соҕуруу ыраахтааҕыга ыҥырылла сылдьыбыттара дуо диэн боппуруоһу ырытан, чуолкайдаан көрүөҕүҥ. Ханнык ыраахтааҕы саҕана ыҥырылла сылдьыбыттарай, ол хайдах тэриллибитэй? Бу ыҥырыыны куруутун Петр I ыраахтааҕыны кытта сибээстии сатыыллара элбэх этэ буолан баран, чопчу ыҥырыы докумуон көстө илик. Г.Е. Федоровка ыытыллыбыт архыып докумуонугар Петр I ыйааҕын Өлүөхүмэ комиссара Н. Шангин бойобуода И.И. Полуэктовка ахсынньы 21 күнүгэр 1730 с. тириэрдибит курдук этии, суруйуу баар курдук эрээри, ол ыйаах хайдах биэс сыл айаннаан, Өлүөхүмэнэн эргийэн бойобуодаҕа тиийиэҕэй? 1725 с. Петр I ыалдьа сытан саха ойууннарын ыҥыртарыан сөп. Ол гынан баран ол дьаһал түргэнник кэлиэн сөп этэ. Император улаханнык ыалдьа сытан, тигиилээх сирэйдээх дьону ыҥыртарыан табыллыбат. В.Д. Стрелов «Акты архивов Якутской области (с 1650 г. до 1800 г.)» диэн үлэтигэр тигиилээх сирэйдээх дьону уонна ойууннары Петербурга ыҥырбыттарын туһунан бастакы докумуону 1730 с. бэс ыйын 25 күнүгэр ыйан суруйар. Ыйаахха «Ея императорского величества» диэн суруллар. Ол аата былааска дьахтар, Петр I сиэн балта Анна Иоанновна, олорор кэмэ этэ. Бу бириэмэҕэ Петр II, 15 саастаах уол, өлбүт. Дьэ итэҕэйэр туһугар докумуону ааҕан көрүҥ. Оттон Г.Е. Федоровка кэлбит докумуон быһыытынан сыл аҥаара хойутаан, 1730 с. ахсынньы 21 күнүттэн тигиилээх сирэйдээхтэри уонна ойууннары көрдөөһүн саҕаламмытын курдук өйдөнөр уонна алҕас Петр I аатын кытта сибээстэнэр. Онон В.Д. Стрелов кинигэтигэр баар докумуону ааҕыҥ:
«№ 31. 1730 г. iюня 25. По прошенiю шаманов и шитыхъ рожъ о скорейшей высылке ихъ съ дворянином Кычкинымъ въ Петербургъ или же о выдаче им хлебного жалованiя.
А) Ея императорского величества в Якутскую Воеводскую канцелярию доношение.
По указу блаженные и вечно достойные памяти его императорского величества, выбраны мы нижеименованные в Якутску в посылку для объявления и смотру в Санкт-Петербург за дворянином Дмитрием Кычкиным. Того ради просим означенную канцелярию, дабы повелено было ея императорского величества указом, ежели мы в означенную посылку годны, то выслать нас ныне немедленно в Санкт-Петербург, дабы нам за долговременным житием в Якутске не помереть голодною смертью, а чтоб до высылки выдать нам кормовое жалованье. О семь доносят Сыланской волости якут Кытанах шаман Куреканов. Средневилюйского зимовья, Лючинской волости Жолода Дакин да тонгусы того же Средневилюйского зимовья, Кельтякуцкого роду Нямтига Авранчин, Мияул Луксигин, Катылынской волости Топича Маянин, Кельтякуцкого роду Битимка … за женами июня в 8 день, сего 1730 году. У сего доношения речи толмачил толмач … доношение писал к поданию … вельнием вышеописан … площадной пищик Борис Феоктистов. У сего доношение знамена якутов Кытанаха да Жолодеово да тынгусов Нямтягино Меулово, Топичино. Витимкино (написаны луки со стрелами и шаманские бубны) подписал их велением и речи переводил толмач Иван Львов.
Б) И против вышеописанный пометы выписано. В вышеписанном доношении Сыланской волости якута Кытанаха шамана да тунгусов Жолодия Дакина с товарищи, всего шти человек, написано: (следует точный текст вышеприведенного прошения) … императорского величества указ … написано, велено сибиреку, якутскому жителю Дмитрею Кычкину из сибирских городов, а именно: Илимского, Якутского уездов или где можно обыскать лутчих для взятья ко двору его императорского величества из тунгунского, из Якутского уезду шаманов лутчих, которые пользуют от болезней. А как он Кычкин оных людей приищеть, им о тех местах, где приисканы будут, на проезд до Санкт Петербурга кормовые деньги, а также ему Кычкину и приискным иноземцом, что надлежит по рассмотрению, да ямские подводы и на них пригодные и кормовые деньги давать. А по справке с росходною книгою сего 730 году, показаньем тунгусам кормового жалованья января за 28 да мая по 5 число по 2 копейки на день выдано с росписками, в том числе Кытанаху шаману по 19 число мая же месяца. Подканцелярист Григорий Калашников».
Бу докумуону толорон Санкт-Петербурга дворянин Дмитрий Кычкин салалтатынан Сылан ойууна Кэрэкээн уола Кытаанах, Орто Бүлүү Лүүчүнүн ойууна Жолодой Дакин, Кэлтээки аҕатын ууһун дьоно Нямтуга Авранчин, Мияул Луксигин, Витимка, Хатылы нэһилиэгин киһитэ Топича Маянин барыахтаахтар эбит.
Онон Бүлүү сириттэн ойууннары уонна тигиилээх сирэйдээхтэри көрдөөһүн салгыы ыытыллыбыт. Онно Үгүлээт аҕатын ууһуттан Тулкига Урулин, Топича Маянин, Ардах Куреяков диэн тоҥустар булуллубуттар. Манна урут Топича Маянины Хатылы нэһилиэгин киһитэ дэммитэ аны Үгүлээт киһитэ буолан таҕыста. Ону бу докумуонтан көрүҥ: «Далее комиссар Иван Шангин сообщает, что для сыску шаманов и «шитых рож» отправлены служивые люди. (Написал 21 декабря 1730 году). Комиссар Верховилюйского зимовья Петр Кутуков 7 января 1730 года пишет Полуэктову: «… от тунгусов Фугляцкого роду посланы три человека, а именно: Тулкига Урумин да Типича Маянин да Ардах Куреяков с семьями…. а шаманов от тунгусов или от якутов того в указе его императорского величества ясно не показано, и, оные назначенные тунгусы посланы из Верховилюйского зимовья с вышеописанным нарочным посыльщиком Семеном Аммосовым да при нем в провожатые служилые люди Алексей Кобелев, Петр Дехтерев, и велено им оных тунгусов три человека шитых рож с семьями объявить в Якутскую воеводскую канцелярию стольнику и воеводе Ивану Ивановичу…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д. 4. Л.1–2).
Орто Бүлүү кыстыгын (зимовье) комиссара Дмитрий Канаев 1730 с. тохсунньу 24 күнүгэр тигиилээх сирэйдээхтэри: Намтугуну, Маянуну, Витимка Куявыловы ойохтору, икки ойууну Жолодой Дакины, Тоҕус нэһилиэгин ойуунун, Чикем Дябикины ойохтору Дьокуускайга ыыталаабытын туһунан суруллар: «Комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев 14 января 1730 года пишет Полуэктову: «…к высылке в означенную канцелярию шитых рож – трех человек с женами, а именно: Кельтякульского роду Намтугу с женою, Мисяула с женою, Витимку Куявылова, а шаманов двух человек: Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.4–5).
Якутская воеводская канцелярия сообщает дворянину Дмитрию Кычкину, что комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев «…выслал трех тунгусов шитых рож: «Кельтякульского роду Намтугу, Мисяула да Витимку Куявылова с семьями да трех человек шаманов Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.5).
Өр саамылаһан, талан бараннар Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар. «Дмитрий Кычкин, получив вышенаписанную отписку, сообщает в Якутскую воеводскую канцелярию: «Сего 1730 году, января 22 и 28 числа ведением ко мне от помянутой канцелярии объявлены присланы высланные в Якутск из Верховилюйского и из Средневилюйского зимовий от комиссаров для взятия по выбору в Санкт-Петербург указанного числа семи тунгусов шитых рож и шаманов, а именно: из Верховилюйского Фугляцкого роду тунгусов Тункига Урумин, Типича Маянин да Ардах Куреяков с женами, а другого роду тунгусы с промыслов с ясаков не бывали; притом же присланы Мукес Маржин и Кытанах Налин и Средневилюйска Кельтякульского роду Намтуга, Мисяула, Витимку Куявылова с женами да шаманов Лучинской волости Желодая Дакина, Тогусской волости Чикема Дебякина, из которых требую содержать под введением канцелярским до привозу из других острогов и зимовий тунгусов и шаманов и до отбытия моего от Якутска как его императорского величества указы повелевают, а именно: Верховилюйских Типичу Маянина, с женою шаманов Мукеся Маржина и Налина, Средневилюйских, которые показаны выше сего, трех человек тунгусов с женами да шамана Желодая Дакина, а других из Верховилюйских тунгусов Тулкигу Урумина, Ардаха Куреякова и шамана Чикема Дебякина из Якутска отпустить в их жилища, понеже они ко взятию не годны; а прочие тунгусы и шаманы, о которых показано выше сего, ежели лучше к их отъезду моему судовым путем водою сего 1730 году из других острогов и зимовий нерадением подчиненных комиссаров высылкой и привезено в Якутск не будет, то по нужде могут быть и они ко взятию угодны и приняты будут с росписью…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.7).
Якутская воеводская канцелярия, получив от Кычкина распоряжение 4 февраля 1730 года поручает сотнику казачьему Алексею Аргунову содержать иноземцев «… по его императорского величества указу по определению в означенный канцелярии велено упомянутых иноземцев содержать до высылки. Того ради по поручению сего его императорского величества указу тебе, Аргунову для содержания упомянутых иноземцев определить достойных людей без всякого отлагательства под опасением за неисполнением…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.8–9).
Алексей Аргунов 6 февраля 1730 года в якутскую воеводскую канцелярию пишет доношение: «…мне велено от полкового ведомства определить служивых достойных для содержания под арестом Фугляцкого роду тунгусов Типича Маянина с женою да шаманов Мисяула Мажина, Кытанаха Налина, Кельтякульского роду тунгусов Намтуга, Мисяула, Витимку Куявыхаева с женами да Лучинской волости шамана Желодая Дакина. И оному его императорского величества указу определил я от полкового ведомства для содержания под арестом означенных тунгусов и шаманов служилых достойных 8 человек, а которые именно, тому при чем доношение реестр…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л.10).
Лүүчүн Ааттаммат Ойууна чахчы талааннаах буолан, элбэх киһиттэн талылыннаҕа. Тас көрүҥэ бааhынайдыы, ол аата нууччалыы көстүүлээх киhи буолуохтаах. Ааттаммат Ойуун былыргы Лүүчүттэр саллар, дьулайар киhилэрэ этэ. Кини утумнара Лүүчүн нэhилиэгэр баhылыы-көһүлүү сылдьыбыттара. Бииргэ төрөөбүттэриттэн олус бөдөҥ уҥуохтаах Дары Дакин-Степан Жирков, сахалыы аата Бэрэттимэй, эмиэ ойуун этэ. Кинини биир эрэ ат уйара. Биирдэ ол атынан айаннаан истэҕинэ, ата бадарааҥҥа батыллан, атаҕын тосту түhэн өлөн хаалбыт. Бэрэттимэй өлбүт атыттан түспэккэ эрэ биир күн устата ыллаан куугуната олорбута үhү диэн сэhэҥҥэ хаалбыт. Сайын ыалга кэлэн дьиэ кэннигэр атын мииммитинэн олордоҕуна, дьиэ иннигэр ынах ыы олорор дьахтар үрүҥ көмүс курун күнүн (төгүрүк тиhилигин) көрөрө үhү диэн эмиэ сэhэҥҥэ хаалбыт. Балтыта эмиэ аатырбыт удаҕан дьахтар олус бөдөҥ буолан эргэ барбатаҕа үhү.
Ааттаммат уhун үйэлэнэн 90 сааhыгар, эмээхсинэ Мурсугур 91 сааhыгар өлбүттэрэ. Ханна араҥастаммыттарын ким да эппэтэх, кэлин билэр дьон суох эбит. Кини утум ыччаттара үгүс этилэр. Элбэх кинээстээбит, чаччыыналаабыт сиэннэрдээх. Кэнники утумнартан биллибиттэрэ Саввиновтар буолаллар. Кирилл Николаевич Яковлев диэн киhи холкуос бэрэссэдээтэлэ, сопхуос управляющайа, партком сэкирэтээрэ этэ. Өссө сыныйан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно, үлэ дьоруойа, аатырбыт-сураҕырбыт капитан М.Ф. Спиридонов, Тааттаҕа сопхуос, агрофирма дириэктэрэ, элбэх уордьаннардаах С.Г. Жирков эмиэ бу утумҥа киирэллэр. Үтүө утум быстыбатын! Дом! Дом! Дом! (В.А. Кондаков)
Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. —
Дьокуускай: Бичик, 2008
Алыһардаах Аана
Архыып докумуоннарыттан
Анна Дмитриевна Павлова (Иванова) ааспыт ХIХ үйэ ортотугар төрөөн, олорон ХХ үйэ 30-с сылларыгар өлбүт. Саха норуота сүгүрүйэр улуу киһитэ буолар. Билигин да кини аатын истибэтэх, билбэт киһи суох буолуо. Кини туһунан бастакы суруйууну 1910 с. Саха сиринээҕи православнай таҥаратын дьиэтин хаһыата «Якутские епархиальные ведомости» ааҕааччыларыгар билиһиннэрбитэ. Ыстатыйа ааптара «христианскай итэҕэл тарҕаммытын үрдүнэн «урукку итэҕэлгэ» сүгүрүйүү дьүөрэлэһэн бараллар» диэн суруйбут, ойууннааһыҥҥа итэҕэйии күүстээҕин ыйбыт, Улуу удаҕан эмтиир күүһүн, төһө да аччата сатаатар, син билиммит.
Хаһыакка «Анна Дмитриевна таҥараһыта, эмтииригэр таҥараттан көрдөһөрө бэлиэтэммит уонна таҥара көмөтүнэн эмтиирин көрдөрө сатаабыттара. Киниэхэ эмтэтээри Бүлүү бары улуустарыттан, Өлүөхүмэттэн, киин улуустартан, бэл Үөһээ Дьааҥыттан, Халыматтан ыалдьыбыт саха, нуучча дьоно кэлэн үгүстэрэ үтүөрэн бараллара бэлиэтэммит.
Анал кыырар таҥаһы кэппэт, дэҥҥэ дүҥүрүн охсо-охсо үҥкүүлээн, ханнык эрэ таҥара, сибэтиэй уобараһын иннигэр чүмэчи уматан, көрдөһөрүн ыйбыттар. Ойууннууругар үгүс көмөлөһөөччүлэрэ, кини тугу дьаһайбытын барытын толороллор. Көрөн олорооччулар саҥатын дүҥүр тыаһыгар баһыйтаран истибэттэр эбит. Балай эмэ кыыран баран эмтээһинигэр киирэр. Ыарыһах ыалдьар сирин анал быһаҕынан кыратык быһа сотон баран, хаас куорсунуттан оҥоһуллубут тэрилинэн ыарыытын оборон ылан, иһиккэ сүөкээн көрдөрөр эбит. Хаһыакка кыайан эмтээбэккэ, үс-түөрт ыарыһаҕа өлбүтэ бэлиэтэммит. Хаһыакка тоҕо эрэ Аана Илин Сибиир генерал-губернаторын граф Алексей Павлович Игнатьевы кытта көрсүбүтүн ахтыллыбатах (НА РС(Я). Ф.12-и. Оп.1. Д.10а. Л.56).
Эмтииригэр үгүс саҥата суох эмтиирэ. Арай чүмэчи туруоран, таҥараҕа үҥэн көрдөһөрө. Кини ыарыһах тоҕо ыалдьыбытын, туохтан сэрэниэхтээҕин этэрэ, сүбэлиирэ. Ыарыһаҕы үс-түөрт хоннорон, үөрэтэн көрөрө, онтон эмтиирин саҕалыыра.
Национальнай архыыпка биир интэриэһинэй докумуон хараллан сытар – Орто Бүлүү улууһун Иннокентьевскай таҥара дьиэтин аҕабыыта Иннокентий Синицин 1905 с. балаҕан ыйын 24 күнүгэр түһэрбит үҥсүүтэ. Сурукка этиллэринэн, Павлова Өлүөхүмэ, Сунтаар, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Хочо, Ньурба улуустарын дьонун эмтээн, сылга 1 тыһ. солкуобай суумалааҕы киллэринэр эбит. Элбэх сиринэн кэргэнинээн сылдьан дьону эмтиир буолан аата кэҥник биллибит. Таҥара дьиэтигэр аҕыйахтык сылдьан суолтатыгар кириэстэнэр, үҥэр диэн аҕабыыт үҥсүбүт. Кэргэнэ Сыгынньах Ойуун таҥара дьиэтигэр Сибэтиэй Пасха күнүгэр уҥан түспүт.
Аҕабыыт Анна Павлова кыырыытыгар олохтоохтор мустубуттарыгар таҥара дьиэтиттэн 55 биэрэстэлээх сиргэ бара сылдьыбыт. Ыалдьыт киирбитин Аана көрбөтөх. Кэлин өйдөөн көрбүтүгэр аҕабыыт ойууннуурун тохтоторугар көрдөспүт. Онуоха удаҕан эппит: «Мин кыыран харчы ыларбар абааһы кучуйар». Биирэ киниэхэ «буруйун таҥараҕа үҥэн бырастыы гыннарарыгар» сүбэлээбит. Удаҕан: «Тылбын биэрэбин, мин аны кыырыам суоҕа, эн малыыппаҕыттан куттанабын», – диэн малыыппаттан аккаастаммыт. Ити эмтээбит киһиҥ хараҕа үтүөрүө дуо диэн аҕабыыт ыйытыытыгар: «үтүөрүө суоҕун сөп, эн мэһэйдээтиҥ» диэбит. Онуоха таҥара үлэһитэ кыыһырбыт уонна «эн үтүөрүө суоҕа диэтиҥ, мин таҥара көмөтүнэн үтүөрүө диибин» диэбит уонна сарсыарда түспүт ыалыгар кэлэ сылдьарыгар көрдөспүт.
Сарсыҥҥытыгар Аана кэлбит. Аҕабыыт уонна удаҕан киирсиилэрин көрөөрү дьон бөҕөтө мустубут. Дьон ортотугар аҕабыыт ойууннуургуттан аккаастан диэн өссө төгүл эппит. Аккаастанарыҥ бэлиэтин мин малыыппа ааҕыам, ону үтүктэн ис диэбит. Онно кини аны кыырарбын тохтотуом, оттон малыыппаны ааҕартан аккаастанабын диэбит. Ол эрээри кэлин да кыырарынан дьарыктанарын улуус быыбарынай кулубата Иннокентий Андреев уонна Иван Жирков, Прокопий Кычкин, Кырыкыйтан Сидор Кычкин, Чочуттан Алексей Федоров туоһулуохтарын сөп диэн суруллубут. Аанаттан чугас олорор ойууннар бары куттаналлар, кинини утары саҥарбаттар, нэһилиэнньэ кинини убаастыыр эбит. Синицин аҕабыыт Павлованы ойууннуурун хайдах боборун туһунан сүбэ көрдүүр.
Үҥсүү Консистория суутунан көрүллэр. Резолюцияҕа этиллибитинэн, ойууннааһыны утары охсуһары күүһүрдэргэ уонна удаҕан ханнык ыарыылартан эмтиирин салгыы үөрэтэргэ уурбуттар (НА РС(Я). Ф. 226-и. Оп. 2. Д. 7211). Эбэн эттэххэ, сэбиэскэй былаас хабыр сокуоннара таҥара дьиэтин үлэһиттэрин уонна ойууннары гражданскай бырааптарын быспыта. Холобур, Синицин аҕабыыт саанын устан кылгас кэмҥэ сэбиэскэй тэрилтэҕэ үлэлээбит. Оттон Анна Дмитриевна ойууннуурбун тохтотобун диэн тылын биэртин кэннэ аны саҥа былаас эмтиирин улаханнык боппотоҕо.
1920 с. сэбиэскэй былаас ойууннааһыны, итэҕэли утары күүстээх охсуһууну саҕалаабыта. 1920 с. сэтинньи ыйга, Саха сиринээҕи Губревком бирикээһинэн ойууннааһын тохтотуллубута. Ойууннары сойуолааһын, тутуу, сымыйаларын саралааһын, гражданскай бырааптарын быһыы, ыгыы-түүрүү үлэтэ саҕаламмыт.
Олохтоммут былаас дьаһалын толоро, 1923–1924 сс. Бүлүү куоратыттан ГПУ начаалынньыга Петр Бубякин-Үс Курдаах баһылыктаах милииссийэ үлэһиттэрэ Михаил Унаров, Колодезников, Чомуохаан тахсаннар ойууннары кытта кэпсэтэн өйдөтүү ыыппыттар, сэбиэскэй былаас ойууннааһыны бобор политикатын билиһиннэрбиттэр. Хампаттан актыбыыс ыччаты Үрүҥэй уола Никифоровы, Кулуччуну илдьэ Тааһаҕарынан, Тоҕуһунан айаннаан, Лүүчүҥҥэ тиийэн Иннокентий Егорович Кычкиннаах диэн ыалга тохообуттар уонна Аананы ыҥыртарбыттар. Сарсыҥҥытыгар эмээхсин күтүөтэ Кылаан Борокуоппайдыын кэлбит. Ат сыарҕатыттан туран, тайахха тэптэрэн дьиэҕэ киирбит, дорооболоһон, тас таҥаһын устан баран биллэрик ороҥҥо олорбут. Көмүлүөк оһоххо кэлэн, көхсүнэн иттээри олох маска олорбут уонна эппит: «Тохсунньубут томороон тымныыта сүрдэммит. Хайа, бу ыраах сиртэн сылдьар оҕолор, туох кэпсээннээх-ипсээннээх дьоҥҥутуй? Хараҕым кыайан ылбат. Хампаттан икки киһи баар дуу?» Онуоха Кулуччу хардарбыт: «Хампаттан иккибит, Никифоров уонна мин, Кулуччу». Бары чэйдээбиттэр. Аһаан, итиилээн баран, эмээхсин эппит: «Бу куораттан сылдьар оҕолор, миигин аҕыс уоннаах, кырдьан буорайбыт хаараханы, туох туһугар ыҥыртардыгыт?» Онуоха ГПУ начаалынньыга, Бүлүү куоратын олохтоох бааһынайа: «Эйигин оҕо эрдэҕиттэн эмтиир, далбыйар дииллэр. Ону ыйыталаһаары тахса сылдьабыт. Сэбиэскэй былаас ойууну, удаҕаны, таҥара дьиэтин сокуонунан бопто. Биһиги Тааһаҕарга, Тоҕуска сырыттыбыт, кэпсээтибит, быһаардыбыт. Ону дьэ туох диигин, кэпсээ», – диэбит. Аана эмээхсин иҥиэттэн баран: «Мин эдэр эрдэхпиттэн эмэгэттээх, иннибэр-кэннибэр сүүрээччилэрдээх этим. Сүрдээх аһыныгас майгылааҕым. Ол иһин ыарыһахтары эмтиирим. Билигин онно-манна сылдьар кыаҕым суох. Киһиргээбэккэ эттэххэ, ити этэр кыылларым бары барбыттара. Кыайан алҕаммат-туоммат да буоллум. Дьон да ол кэнниттэн тэйдилэр, ыҥырбаттар», – диэн хоруйдаабыт. «Оччоҕо, Аана, тохтуур, идэҕин быраҕар да инигин?» – Петр Бубякин ыйытар. «Аны туга да суох буолан баран, сымыйанан тугу туһалаары дьону эмтиэхпиний?» – улуу удаҕан эппиэттээбит. Кэлбит дьон эмээхсини сиэрдээхтик атаарбыттар. Куораттан Бубякин туруорсуутунан дьону эмтииригэр көҥүл биэрбиттэр. Мантан көстөрүнэн, милииссийэлэр дьону-сэргэни кытта киһилии үчүгэйдик кэпсэппиттэр. ГПУ начаалынньыга П. Бубякин көнөтө, сиэрдээҕэ, тыла-өһө олохтооҕо тута көстөр. Уопсайынан, норуокка бу киһи туһунан үчүгэй өйдөбүл хаалбыт.
