Уйгур

Чугаһаан кэлбитигэр дьэ өйдөнөн, арыычча:

– Иэйээ, дьиэҕэр барар үһүгүн. Аҕаҥ… аҕаҥ акка дэҥнэннэ… – диэтим быһыылаах.

Кыыһым долгуйан кэһиэҕирбит куолаһынан:

– Тыыннаах дуо… – диэтэ.

– Тыыннаах, Иэйээ, тыыннаах… – кыыһым эмискэ, ийэтигэр дуу, аҕатыгар дуу саба түһэрдии, төбөтүн мин түөспэр анньан, чочумча тура түстэ…

Борохуотунан кэлэр таһаҕаһы харайарга анаан өрүс үрдүгэр тутуллубут уһун синньигэс ыскылаат таһыгар чөкөйөн турар харабынай оҕонньор кыстык угун саҕа дьиэтигэр диэри тугу да кэпсэппэккэ, тиэтэлинэн хааман кэллибит. Нэлбии оһоҕун үрдүгэр өрүү сылаас турар чэйин ойутан таһааран куппутун сыпсырыйа түһэн баран, үөрэхтээх дьон сиэринэн махтанан-баһыыбалаан, аллара тыыбытыгар түстүбүт.

Кыдьымахтанан эрэр эбэ хараара болоорор уутун устун оҥочом чэпчэкитик уҥуоргу кытыл диэки сундулуйар. Иэйэ мин иннибэр субу чугас, эрдиим салбаҕын диэки туора хайыһан соҥуоран олорор. Кини иэдэһигэр харах уута дуу, мин эрдиибиттэн бытарыйан тиийбит уу таммаҕа дуу олорсубут. Илиибин уунаммын сөмүйэбинэн ол таммаҕы туора хаһыйыахпын да сөп курдук. Оннук чугас олорор, дьэ, ол мин түүн-күнүс арахпакка санаатаҕым аайы ыраатан иһэр курдук күндү киһим. Тыыбар олордор түгэммэр бу курдук этиэм, саҥарыам этэ диэн сайыны быһа бэлэмнэммит, наардаабыт тылларбын өйдүү сатыыбын да, ол тыллар бу тохтоло суох иннин диэки дьулуруйар өрүс уутун кытта уу буолан устан хаала турар курдуктар. Ол куота устар тылларбын ситиэхтии кыһалла-кыһалла эрдиннэҕим аайы, оҥочону иилии кууспут, Иэйэ биһикки санныбытыгар олорсубут долгутуулаах чуумпу салгын эбии тыҥаан, ыйааһыннанан иһэр курдук.

– Бу эн тыыҥ дии? – икки киһи маннык чугас олордохторуна, ким эрэ, туох эрэ диэн саҥарыахтаах, кэпсэтиини саҕалыахтаах буоллаҕа.

Иэйэ, мин тыым буоларын бэркэ билэр эрээри, итинник ыйытарыгар тиийдэ.

– Мин тыым.

– Бэйэҥ оҥоһуннуҥ?

– Ээ, бэйэм.

– Уолаттар хайгыыллар этэ.

– Туох диэн?

– Оттон… чэпчэки диэн. Сыыдам диэн… Өссө оһуордаах диэн…

– Оттон… мин эйигин олордуохпун саныырым… – хайҕаммыппыттан эр ылан эбитэ дуу, бу айан кутурҕаннаах төрүөтүгэр сөп түбэспэт, сайыны быһа бэлэмнэммит тылларбар маарыннаабат халы-мааргы билинии миигиттэн ыйытыга суох төлө көтөн тахсыбыта.

Иэйэ, умса көрөн олорон, сонун тимэҕэ туох эрэ буолбутун мускуйар. Онтон мин диэки сандаарыччы көрөн таһаарар, хайдах эрэ холкутугар түспүт, миигин дьоллуур да, сордуур да кыах кини илиитигэр баар буолбутун билиммит курдук.

Акка мэҥэстиһэн барарбытыгар, кини бастаан ыҥыыр бүргэтиттэн тутуһан испитэ, онтон сиэллэрэн дьалкыһыппыппар синньигэс биилбиттэн кууһа түспүтэ. Нэксиэттэн дуу, соруйан дуу, иэдэһинэн көхсүбэр ыксары сыстан ыларыгар, били мин уоран көрө долгуйар икки дыыгынас төкүнүктэрим эмиэ биллэн ылаллар, ол аайы өйүм-санаам ыгыллан, туймаарыйан хаалар. Айаммыт атын төрүөттээҕэ буоллар, сүрэҕим кимтэн уонна тоҕо нүөлүйэ ыалдьар буолбутун субу манна этиэм, хамсаабат гына хам кууһан ылан, тэтэркэй нарын уоһуттан күүскэ да күүскэ ууруом этэ диэн, урукку курдук куоттаран, сүүрэн курбачыйа турарын эрэ кэнниттэн таптыы көрөн хаалыа суох этим диэн ардыгар хотуулаахтык сананабын…

Иэйэ аҕата аҕыйах хонон хаалла. Кыыс үөрэхпин тохтотобун диэбитин эһэтэ оҕонньор: «Син биир саах күрдьүөх эрээри бачча уһуннук үөрэммитиҥ дуо, баран үөрэххин бүтэр, хамыһаар буоларгын көрөн баран өлүөм этэ», – диэн сэттис кылааһы ситэрэригэр модьуйбут. Ити икки ардыгар маҥнайгы хаар кыыдамнаан түстэ, өрүс турара субу кэллэ. Суолу баттаһа суһал соруктаах, хас да буоламмыт, эмиэ Бэс Күөллээри хомуннубут. Иэйэ биһигини кытта барсар буолла. Хонтуораттан хоҥнорбутугар мин аппын туора тутан, санаабар кинини кэтэһэн турдум.

Кими кэтэһэрим таспар көстө сылдьара дуу:

– Иэйэ, Уйбааҥҥа олор! – диэн абыраллаах соруйуу иһилиннэ.

Ити айантан ыла кини биһикки чугаһаспыппыт. Бэс Күөлүгэр уонна Түбэйгэ хаста да кистээн көрсөн, санаабытын суругунан билсэн, таптал иэйиитин испитигэр иитиэхтээн Иэйэ оскуолатын бүтэрэригэр тиийбиппит.

Холкуоспут мунньахтарын моргуоругар бу кэмҥэ саҥа, дьулаан дорҕооннор холбоспуттара. «Тороскуустар» эҥин диэн биһиги түһээн баттаппатах өстөөхтөрбүт үөдүйэннэр, кистэнэ сылдьан дойдуну, сэбиэскэй былааһы куорҕаллаан сиэбиттэрэ ырааппытын туһунан уордаах кэпсээннэри ыырдыбыт оройуон дьоно кэлэллэрэ-бараллара элбээбитэ. Аны соторутааҕыта аҕай уруйдаабыт-айхаллаабыт салайааччыларбыт, суруйааччыларбыт «норуот өстөөхтөрө» буолан хаалбыттара. Ыгыатта биир холкуоһун дьоно төрүт-уус «ойуун ууһа» буолалларынан «Ойуунускай» диэн холкуоһу тэринэн олорбуттарын «Кыһыл ыллык» диэн аакка уларыттарбыттара. «Биһиги Ойуунускай аатынан буолбатах, ойуун ууһа буоларбытынан…» – диэн этэн көрбүттэрин саҥардыбатахтар үһү. Ол курдук ыраахтан кэлэр дьикти, киһи өйүгэр баппат сураҕы-садьыгы сүкпүтүнэн үүнэр күннэр-дьыллар уолута-соһута үтүрүһэн ааһан испиттэрэ. Дьон-сэргэ холкуос үлэҕэ былаанын аһара толорор туһугар уонна сэмэҕэ-суҥхаҕа түбэһимээри, утуйар ууларын умнан туран, үрдүк күүрээннээхтик үлэлииллэрэ. Оройуон салалтатыттан кэлэн араатардыыр дьону үтүктэн, сорохтор остуолу сутурҕалыы-сутурҕалыы сурах хоту этэри-тыынары да сатыыр буолбуттара, сорохтор хомуньуус баартыйа өстөөхтөрүн сибилигин да ылгыы барарга бэлэм буола сэргэхсийбиттэрэ, кэтиир-маныыр киэптэммиттэрэ, сорохтор төбөлөрүн ньыкытан, тоҕо эрэ, туохтан эрэ мэлдьи куттана сылдьар майгыламмыттара.

Оччотооҕу олох тигинэччи оттуллубут көмүлүөк уота күүдэпчилэнэ умайарын, үөлэһинэн кыһыл кыыма эрчимнээхтик ыһылла турарын санатара. Ол курдук күүстээх үлэ, холбоһуктааһын көҕө тыа сирин ньир-бааччы олоҕун уларыппыта, көрдөөх, күүрээннээх оҥорбута. Оҕо көрөр кырдьаҕастара суох ыаллар кыра оҕолорун атах-балай барбатын диэн, уһун быанан остуол атаҕар дуу, балаҕан баҕанатыгар дуу агдатыттан баайан баран үлэлэригэр бараллара. Төрөппүттэрэ төннөллөрүгэр оҕо, быата ыытар сиринэн сылдьа сатаан, ытаан-ытаан баран, сэниэтэ эстэн утуйан хаалбыт буолара үһү. Ону кэлэн быатыттан босхолуулларын туох эрэ көрүдьүөс курдук күлэ-күлэ кэпсиир буолар этилэр.

Мин улахан таптал уотугар умайа сылдьар буоламмын дуу, эбэтэр оһуохайтан ураты дьон атын күргүөм көҕөр тардыспат, бэйэм бэйэбэр сылдьарбын ордорор буолан иһэрбиттэн эбитэ дуу, төһө да хонтуора үлэһитэ буолларбын, ити дарбааннаах мунньахтартан, түмсүүлэртэн тэйэ соҕус, санаабар «Иэйэ» диэбитинэн тура-олоро сырыттым. Кыыһым сэттис кэнниттэн Мэлэкэ оскуолатыгар пиэнньэр баһаатайынан кэлэр буолан дьоллоото.

Ол саҕана улахан дьону үөрэхтээһин, ыраастык туттуу, дьиэттэн хотону араарыы, онтон да атын үөрэхтээх ыччат көҕүнэн ыытыллар үлэ элбэх этэ. Манна баҕас мин өрө көтөҕүллэн туран кыттабын. Оскуола дириэктэринэн ананан кэлбит саҥа киһи балалаайкаҕа оонньуурга, ыллыырга-үҥкүүлүүргэ, саахымакка үөрэтэр. Ыччаттар ону хабан ылан, ыраах түҥ тыаҕа бүгэн сытар бөһүөлэкпит олоҕун сэргэхситэбит. Саҥа дьылга онон-манан үүйэн оҕолорго кыыл-сүөл маскараатын оҥорон, харыйаны симээн оҕонньорго-эмээхсиҥҥэ соһуччу, оҕо дьоҥҥо умнуллубат бырааһынньыгы тэрийдибит. Ол сырыттахпытына биир ырыаһыт идэлээх, түптээх олоҕо суох, оччолорго көрөрбөр сааһыра барбыт, билигин санаатахха, дьэлтэйэр дьэтигэр сылдьар дьахтар баара, миэхэ харааччы иирэн хаалла. Тойугар киллэрэн хоһуйар, көрсө түстэҕинэ дьээбэтинэн сүгүннээбэт, ол-бу имэҥ-дьалыҥ туһунан таайтаран киһи сирэйин кытардар. Онтон сылтаан Иэйэм миэхэ улаханнык кыыһырда. Ону мин хайыамый, киһи айаҕын хайдах хам тутуомуй? Ырыа, кырдьык, табыллыбыт ырыа быһыылааҕа, дьон тута уоһугар түһэрэн ылбыта.

Уйгур уолан барахсанУбуруоҕа диэммин минУоспун-тииспин оҥостонУулла-тохто күүтэбин… —

эҥин диэн тыллардаах дьээбэ-хообо ырыа этэ ол.

Ол тойуксут дьахтар миигин хоһуйар ырыата тарҕаммытын кэннэ, Иэйэ балачча өр кэпсэппэккэ иэдэс биэрэ сылдьан баран, оскуола саҕаттан иннэлээх саптыы батысыһар дьүөгэтэ Огдуус кыыһынан миэхэ саппыыска ыытта. Сурукка сарсын киэһэ кинилэр бэйэлэрин эргэ өтөхтөрүгэр кэл диэн ыҥырбыт эбит. Болдьообут кэмигэр бөһүөлэктэн соччо ырааҕа суох ол өтөххө тиийдим.

Сууллан эрэр көмүлүөк оһох оттуллан турар. Ол уот эккириир төлөнө хамсыыр күлүк буолан балаҕан туруору эркинигэр уонна Иэйэ туохха эрэ булгуччу сананан кырыылана тупсубут сирэйигэр-хараҕыгар иччилээхтик оонньуур. Кыыһым миигин илиибиттэн сиэтэн уот аттыгар аҕалла уонна киһи саллыах, оһох кэнниттэн хаппыт сылгы баһын уҥуоҕун таһаарда…

– Мин Сэрбэкэ Сэмэн маннык сылгы чөмчөкөтүн миинэн олорон андаҕайбытын уоран көрбүтүм… Хоростор көмүстэрин ханна эрэ кистээбиттэрин кимиэхэ да этиэ суох буолан андаҕайар этэ. Хорос улахан уола Баппыанньый этэн биэрэр тылын хатылаан испитэ…

Иэйэ атыны кэпсии туран эмискэ:

– Эн миигин таптыыгын? – диэн ыйытта.

– Иэйэ, таптыыбын диэн этэбин дии мэлдьи. Эн буоллаххына кыыһыр да кыыһыр буолаҕын…

– Дьиҥнээхтик таптыыр буоллаххына, Сэрбэкэ Сэмэн курдук мин эппиппин хатылаан ис! – диэтэ уонна санныбыттан баттаан, сылгы чөмчөкөтүн үрдүгэр сөһүргэстэттэ.

Баттаҕы арбатан ойууннаах буола оонньооһун, хобордооҕу дүҥүр гынан тоҥсуйуу биһиэхэ, көрөрбүтүн үтүктэн улааппыт оҕолорго, баара. Онон, мин ол хаппыт сылгы баһа мииниилээх андаҕары бастаан оонньуу да курдук ылынаммын, улгумнук этэн, толорон барбытым.

– …Иэйэттэн атын кыыһы-дьахтары таптыы көрүөм да икки харахтарым оҥоччу уоллуннар, киниттэн атыҥҥа таптал тылын этиэм да тыллаах сыҥааҕым… – андаҕар айахха батаран саҥарыахха диэтэххэ дьулаан тылланан-өстөнөн барбыта. Ол да үрдүнэн мин, акаары, ону барытын үтүктэн истим, кыыһым кыыһырбатын, иллэстин эрэ диэн санаалаахпын. Айыыны-абааһыны итэҕэйбэт буолууга оскуолаҕа ускайдаабыттара да иҥэн сырыттаҕа. Кэнники санаатахха, бэйэтин эмиэ оннук андаҕатыах баар эбит, ону өйдүүр кэлиэ дуо?

Дьиҥэ, пиэнньэр баһаатай диэн абытай киһи буоллаҕа дии, уруккуну эһэр, саҥа олоҕу тутар инники кирбиигэ сылдьар, кэннинэн кэхтибэккэ, хаалынньаҥ өйү-санааны, сиэри-туому уодьуганныыры көҕүлүүр киһи. Ол эрээри Иэйэ дьэ итинник миигин андаҕатан турар. Эчи, тыла-өһө илбистээҕэ, кытаанаҕа… Киһи киһиэхэ ыарахан сыһыанын элбэҕи көрөн кэллим да, ол сахалыы андаҕар курдук киһи кэскилин таҥнары этиини уонна истибэтэх курдукпун…

Андаҕарын бүтэһик тылларын этитэн баран, Иэйэ сыҥаһа ороҥҥо баран олорбута. Мин сүрэҕим көбөн, сүһүөҕүм хамнаан кэлэн аттыгар олорбуппар: «Мин эйигин кимиэхэ да, кимиэхэ да биэриэм суоҕа!» – дии-дии, сүүһүн түөспэр анньан, сыстыаҕынан сыстыбыта. Миигин чахчы ким эрэ былдьаан баран эрэрин курдук, нарын эрээри, сүрдээх сэниэлээх илиилэринэн ыга кууспута. Уоспут уоспутун булса охсубуттара.

Дьиҥэ, бу да иннинэ тапталга иккиэн хардарыта билинэн кэллэхпит, ол эрээри субу курдук иччилээхтик, имэҥнээхтик, аһаҕастык ол туһунан кэпсэтэ илик этибит. Иэйэ миигин урут-уруккуттан, били таастаах бэрэмэдэйи сүктэриэҕиттэн, таптаабытын, Бэс Күөлүн оскуолатыгар үөрэнэр эрдэхпитинэ, кини өссө хаста да улахан кылаас кыргыттара миэхэ суруйбут суруктарын аара туппутун, мин ааппыттан куһаҕан суруктары кинилэргэ ыытан тэйитэлээбитин эҥин барытын бу манна олорон билиммитэ. Итинник кэпсэтии, уураһыы-сыллаһыы кэнниттэн атыҥҥа да тиийии ханна барыай, баар буоллаҕа…

Арай ийэм: «Баһаатай Иэйэҕэ кутуруксут курдуккун», – диир, миигин хам ылан кэбиспит таптал дьайыттан ыраастыы, тэйитэ сатыыр курдук. Бэйэм да өйдүүн-санаалыын сүүйтэрэ сылдьарым көстөрө буолуо. Ийэм урут уһуннук ыраата барарбын туорайдаһар бэйэтэ, «өй булан», бэл «тыаҕа бултуу барыаҥ этэ» диэн тыл көтөҕө сырытта. Оҕо сылдьан ким эрэ өрүс тааһа толору хааламмыт бэрэмэдэйин кини уолугар сүктэрэн бачча ыраах сиргэ хаамтарбытын аньыыта-харата өтөр-өтөр ахтыллар буолла. «Ити кыыс оҕобун ханна-ханна тиэрдэр…» – диэн өрүтэ тыынар. Онон, кистэлэҥмит кистэлэҥ буолан бүтэн, ийэм ууламмыт хараҕын анныгар Иэйэбиниин холбоһон кэбистибит. Иччитэх турбут биир балаҕаны оҥостон, саҥа ыал туспа буруо таһаардыбыт. Уонна хаһан да дьол диэни билиэ суохпун биттэнэн быһыылаах, хас биирдии күнүм олох үөрүүтүнэн дьалкыйа туолан, ааһа таһымнаан барбыта.

1940 сыл сайыныгар ыһыахха, дьэ, улахан этээччилэр ортолоругар киирэн оһуохай таһаардым. Кыыл Уола ол ыһыахха баара, хантан эрэ бу соторутааҕыта кэлэн, дьонугар-сэргэтигэр оһуохайы ол дойдуга маннык үктээн үҥкүүлүүллэр диэн хамнанан көрдөрө сылдьарын сэргээн көрбүтүм. Ыһыах дьоно бары да күүтүүлээх киһилэрэ хаһан этэрин таҥараҕа тиксэр улуу түгэн курдук кэтэһэ-манаһа сылдьаллар, онуоха диэри «тэлгэһэттэн тэйбэтэхтэр, бэтэрээнэн бэтиэхэлээхтэр, ортоһуор оонньуулаахтар, Ыгыаттаттан ырааппатахтар» эппэхтээн хаалаллар. Сэргэй киэһэ сөрүүн түһүүтэ саҕалаан баран, күн тахсыыта түмүктүүр идэлээх этэ. Оо, онно сайыҥҥы күн тэмтэйэ ойон эрдэҕинэ, сүүһүнэн киһи илии-илиилэриттэн ыксары ылсан, хомуһуннаах ой дуораана буолан, сири-халлааны доргута силбиир улуу түһүлгэни күөрчэхтии эргитэн күөгэлдьитэ сылдьаллара көрүөхтэн-истиэхтэн кэрэ да буолар этэ!

Сэргэй мин үҥкүүбүн таһыттан туран көрбүтэ уонна: «Нокоо, сэгэлдьитэн уол оҕото эбиккин, тылгын-өскүн кытаатан чочуй», – диэбитэ.

Биһиги Иэйэлиин сиэттиһэ сылдьар буоларбыт. Ол саҕана кэргэнниилэр дьон ортотугар сиэттиһэ сылдьыбат этилэр, оттон биһиги оннук сылдьарбыт. Мин идэбинэн кыратык бултуубун, үлэбэр үөрүүнэн барабын-кэлэбин, манна диэн эттэххэ, үлэ-хамнас кумааҕытын оҥорууну ол сылдьан бэркэ баһылаабытым, онтум кэнники бэйэм докумуоммун хомуйарбар улаханнык туһалаабыта. Дьонтон итэҕэһэ суох биэнсийэлээх оҕонньорбун.

Нэһилиэк мас оҥоһукка, тутууга кыһалҕаларыгар барытыгар мин илиим, салалтам ирдэнэр буолан барбыта. Иэйэни аны сэбиэт сэкирэтээринэн таллылар. Аны кинини «Баһаатай Иэйэ» буолбакка, «Сэкирэтээр Иэйэ» диэн ааттыыллар. Мэлэкэ ол кэмҥэ балай да кэҥээн турар, оскуолаҕа үөрэнэр оҕото ыраахтан-чугастан мустан, сэттэ уончаҕа тиийэр быһыылаах этэ.

Саас куйуур соботун көтөҕөн киллэрэн иһиккэ халыс гыннарбыппар, Иэйэ эмискэ айаҕын саба туттубутунан таһырдьаны былдьаспыта. Туох буолла диэн кэнниттэн ойон тахсыбытым, дьахтарым быһыта сиэһэн эрэр күрдьүк үрдүгэр хотуолаан өҕүллэҥнии турар эбит. Мин куттанан уһаан хаалбыт сирэйим диэки хараҕын быраҕан ылаат, кураанаҕынан өҕүйбүтэ уонна устунан сирэйин саба туттан баран ытаан дуу, күлэн дуу санна өгдөҥөлөөн барбыта.

– Хайа, бу… ыарыйдыҥ дуо?.. – мин ыксаан, барыах-кэлиэх сирбин булбакка, тэпсэҥэлии турбутум.

– Оҕо… оҕо баар, акаары, – Иэйэ күлэрин быыһыгар ый курдук миигиттэн кистээн биэбэйдээбит үөрүүтүн, кэмэ кэллэ диэн, дьэ, итинник төлө биэрэн эппитэ.

Мин бастаан өйдөөбөккө даллайан турбутум, онтон санныбар кынат курдук үүнэн тахсыбыт үөрүүбүн хайдах гыныахпын билбэккэ, сааскы бөһүркэй хаар устун кылыйан кыыралдьытан барбытым. Иэйэ ону көрөн туран, ханан да баара биллибэт иһин дэдэччи таһааран имэринэ-имэринэ, дьоллоохтук күлэн саһыгырыыра.

Оҕобут ким курдук харахтаныахтааҕын, ким курдук майгыланыахтааҕын, мин киниэхэ хайдах курдук дьэрэкээн биһиги ойуулаан-мандардаан уһанан таһаарыахпын эҥин кэпсэтэн, хойукка диэри утуйбакка сытар буоларбыт.

Дьэ ол саас хас биирдии ньургуһун төбөтө, хас биирдии мутукча иннэтэ бары биһиги дьолбутун уруйдаабытынан тыллар курдуктара, кэриигэ этэр кэҕэ биһиги дьоллоох күннэрбитин ситэн ааҕа сатаан баран бутуллан, кэлэҕэйдээн барарга дылыта.

Сүргэм көтөҕүллэ сылдьар киһи, оччотооҕу дьон сиэринэн, эрдэттэн оҥостон-сорунан ыһыахха бэлэмнэммитим. Тумустаах саары этэрбэстээхпин, кыл сэлээппэлээхпин, сүүрэрбэр-көтөрбөр табыгастаах гына уус дьахтарга ыйан- кэрдэн тиктэрбит ыстааннаахпын, ырбаахылаахпын. Ол саҕана дьон ыһыахха бачыыҥка, көстүүм кэтэр идэлэммиттэрэ, оннук таҥастаах киһи саҥа олохтон хаалсыбакка иһэрэ көстөр быһыылааҕа. Мин буоллаҕына, оннук таҥаһым баарын үрдүнэн, саатар ыһыахха сахалыы таҥныахтаахпыт диэн мөккүһэр этим. Онон ырбаахыбын өссө Хорос кыра уолуттан хаартыга сүүйэн ылбыт солко куһааппынан курданабын. Чугастааҕы ыһыахтарга сылдьан баран уйгуураммын, олох да чиэски дойдуларга тиийтэлээн хааллым. Атах оонньуутугар, сүүрүүгэ хаардыы хаамабын, улахан этээччи суох буоллаҕына, оһуохайдаан тыыммын таһаарабын.

Сэрии буолбутун Ньурба сиригэр сылдьан истэн бараммын, муҥ кыйаарбынан дойдубун быстым.

Чугаһаан баран, аара биир ыалга чэйдээри тохтообутум: «Ийэҕин баттаспатыҥ дуу?» – диэн ыйыттылар. «Тугу?» – диибин. «Оо, олох да истэ иликкин дуо, биэс-алта хонуктааҕыта эйиэхэ илдьит тиэрдээри баран иһэр киһи таарыйан ааспыта. Ийэҥ куһаҕан буолаары гыммыт дуу, буолбут дуу диэн», – диэтилэр.

Дьэ ол баар этэ, мин туспар сир-халлаан түҥнэстэр үлүгэрдээх түгэнэ. Ситэри тугу да истибэккэ, атым үрдүгэр түһэн, дьиэм диэки хабылыннара турдаҕым дии.

Тиийбитим, ийэм барахсан иһин бобута туттаран, быһыыта, муҥурдааҕа буолуо, аҕыйах күн эрэйдэнэн баран, алаархай киэҥ харахтарын аны хаһан да арыйбаттыы, букатыннаахтык саппыт… Хара өлүөр диэри «уол кэлбэтэ дуу?..» диэн миигин ыйыта сыппыт… Төһө өр кэтэһиэхтэрэй, сайыҥҥы киһини кистээн кэбистэхтэрэ дии. Бэйэбин кэлэнэн да төһөнү кэлэниэхпиний?! Илдьит бөҕөтүн ыыта сатаабыттар, ону ол үүнэ-тэһиинэ суох көҥүл көппүт далаҕаны ким хантан булан тиэрдиэй? Дьонум бары: аҕам, балтым Өрүүнэ, быраатым Миитээ кытта ийэбит өлбүтүн кытта иллэспит курдуктар, ытаабаттар, көннөрү соҥуорбут көрүҥнээхтэр. Оттон мин уйа-хайа суох ытыы сылдьабын, бэйэбин буруйданарым да оччо буолуо. Дьиҥэ, баар да буоламмын тугу уларытыам эбитэй? «Өлбүтү кытта өлсүбүт суох, олус айманар сатаммат, мантыҥ өлүөхсүккэ куһаҕан», – диэн өйдөтөн көрөллөр да, туһа суох. Иэйэм хотунун кытта сыһыаннара тупсубатаҕа, ол иһин быһыылаах, улаханнык санаарҕаабыта көстүбэт, миигин да уоскута сатаабат.

Өлүүнү ханнык баҕарар киһи, ордук эдэр өттө, бэйэтигэр сыһыарбакка, өрүү тэйиччи тутан, атын дьоҥҥо эрэ ааҥныыр алдьархай курдук өйдүүр идэлээх. Ол курдук мин эмиэ өлүү суоһар тыына сир үрдүгэр кэлиэххиттэн субу чугас, кэтэххэр үрэ сылдьар улуу дьаалы эбитин саҥа куойабар-маҥкыбар оҕустаран өйдөөтөҕүм. Тахсыылаах хаарты курдук табыллыбыт да олох, өлөр өлүү дэгиэ тыҥыраҕынан ыйда да, ыһыллан хаалар кутталлааҕын билбитим. Өлүү улуу тапталы да, улуу аатталы да аахсыбакка, кими баҕарар эн таскыттан туура харбаан барар кыахтааҕыттан саллыбытым. Эһэтэ, эбэтэ, атын кырдьаҕаһа суох ыал этибит, ол иһин урукку өттүгэр киһини көмпөккө, өлөр өлүүлүүн утары көрсүбэккэ сылдьыбыт буоламмын дуу, ол курдук өйүм-санаам улаханнык айгырыар, уйулҕам хамсыар диэри аймаммытым.

Ийэм суох буолбут кутурҕана сэрии буолбут сураҕын баһыйбыт буолан, сэриигэ хомуур саҕаламмытын туһунан кэпсэтиини соччо аахайбатаҕым. Өр-өтөр буолбатаҕа, Мэлэкэттэн уонча туруу дьоҥҥо, ол иһигэр миэхэ эмиэ, бэбиэскэ тигинээн кэлбитэ. Сэбиэт миигин онно тута сиргэ хонон оттуу сылдьар уолаттары баран аҕалтаа диэн соруйда. Иэйэ буоллаҕына дьону сэриигэ атаарыыны тэрийсэн барыахтааҕын оннугар мин бэбиэскэбин, хат-хат ааҕан көрө-көрө, түөһүгэр хам тутан баран сылдьар, онтон чочумча дөйбүт курдук өр таалан турар. Ыҥыран көрбүппэр таастыйа кэҥээбит харахтарынан диэличчи көрөн кэбистэ, онон оннук кэпсэппэккэ да, Чылбыан диэн ааттаах холкуоһум сыыдам атын быһа кымньыылаан, сорудаҕы толоро ыстаннардаҕым дии.

Ыкса киэһэ сэриигэ барыахтаах отчут уолаттары кытта төннөн кэлбиппэр, Иэйэм дьиэтигэр суох этэ.

Сарсын сарсыарда сугулаан дьиэттэн аттаныахтаахпыт, онон аҕам аахха бара сырыттым. Көрсүбүт дьонум бары сэрии сотору бүтүө диэх курдук кэпсэтэллэр. Аҕам санаатын бөҕөргөтүнээри быһыылаах, сэриини эмиэ улахаҥҥа уурбатах курдук саҥарар, эгди туттар. Тахсаары турдахпына бырааккар Миитээҕэ Дабыыт уолга таайа куораттан аҕалбытын курдук атах таҥаһына, бачыыҥката ылан кэлээр диэн кыра харчы туттарда.

Дьиэбэр төннөн кэлэн тэһийбэккэ төттөрү-таары хаамыталыы сырыттахпына, ааны эрчимнээхтик аһан, Иэйэм көтөн түстэ. Ити кэмҥэ иһэ биллэн эрэр этэ, дэлби аҕылаабыт, баттаҕа арбайбыт. Аанын чиҥэтэ сапта уонна уларыйан хаалбыт куолаһынан түргэн-түргэнник сибигинэйэ былаан саҥаран барда:

– Уйбаан, иэдээн буолла. Ити ньиэмэс диэн кими да тулуппат күүстээх, сэрииһит омук Дьобуруопаны барытын хаардыы хаамта. Биһиэннэрэ тулуктаһар кыахтара суох… Эһиги таах бууска аһылыга буолуоххут…

– Хомуна охсуом этэ дии, сарсыарда Сунтаардыыбын буолбат дуо, – мин кини туох дииригэр аахайбакка, бу баран эрэр киһини кэтэһиннэрбититтэн кыыһыран, өс саҕа буоллум.

– Суо-ох! – Иэйэ сарылаабытынан кэлэн миэхэ сапта түстэ. – Ыыппаппын, биэрбэппин! Сэриилэстиннэр бэйэлэрэ! Тоҕо эн барыахтааххыный… оччоҕо мин, биһиги хайдах буолабытый…

Мунньахтарга, дьон иннигэр тимир-тамыр саҥалаах, Сэбиэскэй Ийэ дойдуну көмүскүүргэ ыҥырар өрө күүрүүлээх хоһооннору оскуола оҕолоругар үөрэтэр, бэйэбинээҕэр кытаанах, күүстээх киһи курдук көрөн бас бэринэр Иэйэм, сэкирэтээр Иэйэ, бу эмискэ ытаан-соҥоон, сөбө суох тыллары туттан, харсыттан тахсан барбыта миигин ыксаппыта, уйадыппыта. Кини бу түгэҥҥэ оҕотун көмүскээн адьырҕа аһыытыгар да киирэн биэрэрин кэрэйбэт ийэ кыыл курдук этэ. Мин киниэхэ кимнээҕэр да, туохтааҕар да күндү киһи буоларбын өссө төгүл итэҕэйбитим. «Сэрии сотору бүтүө дииллэр ээ… – диэн уоскутан көрдөхпүнэ: – Өйдөөбөккүт эһиги, тугу да өйдөөбөккү-үт, Гитлер ол түргэн үлүгэрдик бэринээри тоҕо көтөн киирбит үһү дуо оол… Эһиги Мэлэкэ түгэҕиттэн хомуллан тиийэргититтэн куттанан хотторуо үһү дуо, оол…» – дии-дии, ый диэки хантайан олорон улуйар тыһы бөрө курдук, өссө буорайан барар… «Өскө сарсын сэрии буоллун…» – диэн сибики-сэрэх мэлдьи баар этэ эрээри, сэриигэ хомуур алдьархайа дьиҥнээхтии маннык дьиэ аайы өҥөйөн киириэ диэн ким оччолорго санаабыта, бэлэмнэммитэ баарай?! Иккиэн тэҥҥэ ытаһа-ытаһа, түүнү быһа сүбэлэһэн, кини миигин Сунтаарга диэри атаарар гына быһаарсыбыппыт.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Сэһэн Сунтаар улууһун Түбэй нэһилиэгин олохтооҕо Иван Дмитриевич Яковлев-Уйгур Уйбаан олоҕун сүрүн олуктарыгар олоҕурда. Айымньыга баар геройдар, уобарастар, түгэннэр ааптар уус-уран суруйуута.