Уйгур

Айахпытынан тутайар диэни билбэт этибит. Булт, мас көтөрүн этэ, көмүс хатырыктаах бастыҥа, үрүҥ ас эгэлгэтэ, анаан туттуллар эмис идэһэ, хобордооххо сырдьыгыныы буһар арыылаах алаадьы, суорунаттан бу тахсыбыт бурдугунан лэппиэскэ, тар, отон-дьэдьэн саха ыалын остуолугар солбуһа тардыллан иһэр этилэр.

Саҥа олох сонуннара, саҥа былаас дьаһаллара бастаан утаа биһиэхэ, кырдьык да үрэх баһыгар, арыый хойутаан кэлэллэр быһыылаах, ыйаахтар-дьаһаллар сүүс бырыһыан туолбаттара да буолуо. Ыал үксэ бэйэтэ бас билэр сүөһүлээх, сылгылаах, бары бултуур, балыктыыр сэптээхтэр. Мин өйдүүрбүнэн, олус байан буруйу сүкпүт да, олус дьадайан өрө тутуллубут да суоҕа. Хоростор диэн кыахтаах аймах Бодойбоҕо эт-арыы, түүлээх тиэйэн илдьэн мэнэйдэһэн, чэй-табах, таҥас-сап аҕалан атыылыыллара. Дүҥүрдэрэ дүрбүйбүт, кыаһааннара кылыгыраабыт ааттара ааттаммат кырдьаҕастар илэ хаамса сылдьаллара, сорохторо кэрэх мастаах кэриилэргэ хараллан да сытталлар, бити-билгэни кытта холбоһон, син биир тыыннаах дьон олохторугар орооһо сылдьар курдуктара. Сотору-сотору мэнэрийэн ыһыллаҥнаан туран кэлэр эмээхситтэргэ этиттэрэн, ол сытааччылар илдьиттэрэ ханнык баҕарар ыал аанын, түүн-күнүс сэрэппэккэ арыйан киирэллэрэ. Лаппаахы ойуун диэнтэн былаастар дүҥүрүн, кумутун былдьаан тураллар. Онно ордук атаҕастаабыт дьону оҕонньор бэйэтэ билэринэн дьаһайталаабыт, онон дүҥүрдээхтэри утары охсуһуу тохтообута быһыылааҕа.

Мин Лаппаахы ойуун ытык дабатарын көрбүттээхпин. Ханнык да хаҥыл сылгы сыһыйан, кини уунан биэрэр чабычахтаах кымыһын иһэн киллиргэтэр этэ. Дьиҥнээх ойуун этэ, сиэтэҕинэ – сиир, абыраатаҕына – абырыыр.

Онон Мэлэкэ хойукка диэри сахалыы олох сиэрин тутуһан олорбут эбит.

Биир ордук кэрэ, элбэх үөрүүнү-көтүүнү кистээн турар дьиктилээх кэм баарын өйдүүбүн. Ол – ыһыах кымыһын көөнньөрүү чуумпу кэмэ. Туспа «кымыс дьиэтэ» диэн аҕыс кырыылаах ампаар баара, онно дьэ дьахталлартан ордук дьоһуннаахтара, аҕа саастаахтара эрэ киирэллэр. Бу ампаар тула бары сибигинэһэн кэпсэтэллэр, мэктиэтигэр атахтарын төбөтүнэн дугуналлар. Өрүү билэ-көрө сатыыр оҕолор алҕас тыаһаан кэбиһэн, чанчыктара элбэхтик аһыйар. Аһаҕас аанынан дьахталлар туох эрэ ытык туому толорордуу боччумуран, улахан туос, тирии, мас иһиттэргэ көөнньө турар кымыһы уһун уктаах ытыктарынан күллүргэччи «хамната» тураллара көстөр. Ол тыаска ытык угугар биһилэхтии кэтэрдиллибит алтан симэхтэр кылырдаан холбоһоллор. Дьэ ити кэми – түөскэ үтэн кэлэр үөрүүлээх, кымыс сыттаах, алтан тыастаах, күлбүтүнэн утуйар, күлбүтүнэн турар оҕо сааһым ордук дьоллоох кэмэ этэ диэн өйдүүбүн. Улахан дьон да бары сэргэхсийбит, сүдү түгэҥҥэ тиксээри хомуммут курдук буолаллара.

Ону таһынан ол ахтар-саныыр сааспын киэргэппит олоҥхоһуттар, оһуохайдьыттар, остуоруйаһыттар бааллара. Кыыл Уола Сэргэй «алаас аайы алҕаталаан, томтор аайы домнотолоон» аатыран-суолуран, туругуран эрэрэ. «Кыыл Уола төбөтүнэн булкуллубут диэбиппит, хата, хайдах курдук айаҕынан аһыыр суолун булла, үҥкүүтүнэн үрдүк аакка тигистэ…» – диэн түөлбэтин дьоно кэпсэтэллэрэ. Кинини кытта туруулаһар ырыалаах-тойуктаах Сиэдэрэй Силиппиэн, Өрөлүк Киргиэлэй диэннэр уонна да атыттар бааллара. Бу өйдөөтөхпүнэ, мин ити дьон сабыдыалларыгар түбэһэн, сахалыы ырыаны-тойугу сүрэхпэр туохтааҕар да кэрэтик сыһыаран улааппыт эбиппин. Миэнэ буолан баран тоҕо эрэ аһара барыылаах буолара, оҕо курдук биирдэ көрбүппүнэн-истибиппинэн сөп буолан хаалбакка, тартаран, ытаан-соҥоон туран сайыһан, ыраах-чугас түһүлгэлэри аҕабар мэҥэстэ сылдьан кэрийэбин. Уһун кыһыны быһа киэргэйэ-киэргэйэ ыра санаа буолан харахпар көстөр, түүлбэр киирэн уйгуурдар чыпчаал баҕам эмиэ – ыһыах. Онон борбуйбун көтөҕөөт, ийэм этэринии, «олох да кыыл баран», кымыс үрдүттэн саҕалаан, ыһыахтан ыһыаҕы бэйэм кэрийэр идэлэммитим. Аны атахпынан кыанар буолан, дьон киксэрдэҕин аайы улахан дьону кытта сырсабын. Ол курдук, оскуола эҥин диэҥҥэ ороһуйбакка, толору дьоллоох сырыттахпына, оҕо барыта үөрэниэхтээх диэн халбаҥнаабат ыйаах таҕыста быһыылаах. Мэлэкэ оҕолорун биһигиттэн уонча көстөөх сиргэ баар Түбэй алын кылаастаах оскуолатыгар интэринээккэ олордон үөрэтээри, ньылбы хомуйан ыллылар. Ити уон үс саастаахпар эбит. Онно аан бастаан кинини кытта бииргэлэстэҕим дии – Иэйэни кытта. Кини дьиҥнээҕэ Өлөөнө, Иэлэ диэн ааттаах, ону Иэйэ диэбиттэрэ үйэтин тухары иҥэн сырытта.

Уһун өрөбүллэргэ, бырааһынньыктарга, учуутал ханна эрэ барбыт кэмигэр, төһө да ырааҕын иһин, тымныыны тымныы диэбэккэ, үөрүүнү кытта дьиэбит, ахтылҕаннаах Мэлэкэбит диэки түһүнэбит. Уол-кыыс диэн тус-туһунан бөлөхтөһөн айанныыбыт. Уолаттар, бара-кэлэ, дьээбэбит батарыа дуо, кыргыттары суолга тоһуйан куттуубут, араастаан хаадьылыыбыт эҥин. Ардыгар, ааҕарга-суруйарга үөрэммиппит үтүөтэ оҥорон, барыларыгар дьаабы баҕайы ыыс ааттары айаммыт, хаарга суруйан хаалларабыт.

Кыһыҥҥы өрөбүл кэнниттэн дьэ онтубутун Иэйэ учууталга үҥсэн, сир-буор сирэйдэтэлээтэ эбээт. «Ордук Дьаакабылап Уйбаан!» – дии-дии кыһыйан-абаран, саһархай киэҥ харахтарыттан кыым саҕылла сытыырхайан этэ-тыына турара бу баарга дылы. Учуутал миигин дэлби саатырта: атын оҕолорго тэҥнээтэххэ «кырдьаҕаспын», ол да буоллар, «улар курдук хоҥ мэйии» эбиппин өйдөттө, «уҥуоҕум уһун, өйүм кылгас» эбит. Кырдьык, маҥнайгы кылааска үксэ аҕыстаах-тоҕустаах оҕолор үөрэнэн бытырыыскайданар буоллахтарына, икки-үс оннук «кырдьан баран» оскуола паартатыгар олорбут, онтубутун бу күҥҥэ диэри оччо оройдоппокко сылдьыбыт оҕолор баар этибит. Саатар уҥуохпунан ол саҕаттан өндөс киһи буоллаҕым. Учуутал сааскы уһун өрөбүлгэ Мэлэкэҕэ барарбытыгар Дьаакабылап Уйбаан Сэмиэнэбэ Иэйэ тутуурун дьиэтигэр диэри сүгэн тиэрдиэхтээх диэн дьаһайда. Ол туолбутун-туолбатаҕын оҕолор бары туоһулуох буоллулар. Ити түгэнтэн кини биһиккигэ өстөһүү икки, кэтэсиһии икки ардынан дьикти сыһыан саҕаламмыта.

Күүтүүлээх сааскы кэм харалдьыктан харалдьыкка кылыйа ойон кэлбитин болдьуу, сааскы уһун өрөбүлбүт буолла. Мин, быстыам дуо, учуутал этиитин толоруохтаахпын. Оҕолор да ураты сорудаҕы умнубатахтар, бары Иэйэ биһиккини кэтииллэр. Кыыһым бииргэ үөрэнэр кыргыттарын ортолоругар сааһынан арыый аҕастара быһыылааҕа. Онон урут даҕаны чорбойор бэйэтэ билигин, били үҥсүбүтүн кэнниттэн, олох да баһылыктара буолла. Кыргыттар бары кинини тула көтө сылдьаллар. Өрөбүл иннинээҕи нэдиэлэҕэ кинилэр туох эрэ сүбэҕэ мусталлара, хойукка диэри киирэн-тахсан сарыкынаһаллара элбээбитин бэлиэтии көрбүппүт. Дьэ, Мэлэкэ уолаттара, айаммыт уһун суолугар инники буолаары, уруоктар кэннилэриттэн урут буут быстарынан суол диэки ойор эбит буоллахпытына, бу сырыыга Иэйэ хамандыырдаах кыргыттар тахсыахтарыгар диэри хомуммута буола, тиэргэҥҥэ тэпсэҥэлии сырыттыбыт.

«Кини да тутуура диэхтээн…» – дии саныыбын. Ол биһиги туохтаах буолан, тугу уктаары манааҕылана-майырдана сылдьыахпытый? Көннөрү ийэлэрбит тигэн биэрбит өрбөх эбэтэр тарбыйах тириитэ ботуоҥкабытыгар кумааҕыбыт оҕотун уонна аара суолга үссэнэр ыһык лэппиэскэбитин, төттөрү кэлэрбитигэр, бэркэлээтэҕинэ, тууйастаах арыы, быыкаа булт этэ эҥин таһаҕастанар буолар этибит.

Арай кыргыттар тахсан кэллилэр, күлэллэрин кыатана сатаан дьирикинэһэр сирэйдэрин кистээн умса тутта, иэдэс биэрэ аттыбытынан субуруһан аастылар. Иэйэ Огдуус диэн арахсыспат дьүөгэтин кытта тугу эрэ икки өттүттэн саһыара соһон таҕыстылар уонна онтуларын мин таспар кэлэн күр гына быраҕаат, күлэн кыччыгынаһа-кыччыгынаһа айан суолун диэки сүүрэ турдулар!

Ат ыҥыырын нөҥүө-маҥаа быраҕыллар, бэрэмэдэй диэн балачча истээх холбуу сылдьар тирии хааһахтар баар буолаллара – онно бу дэгээрэйдэр тобус-толору өрүс тааһын симпиттэр. Хаар анныттан хостуу-хостуу – бу сүрэхтэрин-бэлэстэрин көрүөҥ! Ээ, таҥнары тутан кэбиһээри гыммытым, учууталбыт оскуола күүлэтигэр тахсан көрөн турар эбит. Тэҥнэһиэм дуо, таастаах бэрэмэдэй ындыыламмыт куһаҕан ат курдук сананан, суолга таҕыстаҕым дии.

Атыллаатаҕым ахсын таһаҕаһым ыараан, кыһыым-абам улаатан иһэр. Аара хорсуммар түһэн, бөкүнүспүт лис курдук таастартан көҕүрэтэн көрбүппүн, икки улахан кылаас уолаттара барсыбыттара кэтии, чуҥнуу иһэннэр төттөрү хомуйтардылар. Эбиитин күн уота тыыппатах тыа суолун кытыытыгар тэтэрээт сирэйин курдук туртайа сытар маҥан хаарга кыргыттарбыт уолаттар ыыс ааппытын өссө кыһыылаах гына эбэн-сабан суруйбуттарын аахтыбыт. Ордук хоппут киһилэрэ, биллэн турар, мин буоллум… Харахпар Иэйэ кыыс, дьээбэтэ сатаммытыттан ис-иһиттэн кычыгыланан күлэ-күлэ, мас тоһоҕоһунан миигин ыыстыыр ааттарын кыһаллан суруйа олороро көстөн кэллэ…

Дьиэбэр арҕаһым тыыттарбат гына ньылбы анньыллыбыт баастаах тиийбитим, онтум өргө диэри оһон быстыбакка аһыйа, айакалата-дьойоколото сылдьыбыта. Итинтэн кэһэйэн дьээбэлэнэрим аҕыйаабыта, олус «тар мэйии» буолбатахпын көрдөрөөрү, үөрэхпэр эмиэ кыһаллар буолбутум.

Бастаан Иэйэттэн хайдах гынан иэстэһиэхпин толкуйдуу сатыыр этим, ол сылдьан үһүс кылааска тиийэрбэр мэлдьи кинини саныыр, кинини кэтиир буолбуппун билиммитим.

Салгыы төрдүс-бэһис кылаастарга Бэс Күөлүн оскуолатыгар үөрэниэхтээхпит. Ону Түбэй алын кылаастаах оскуолатын ол сыл отой да сабаннар, маҥнайгы кылаастан саҕалаан элбэх оҕо саҥа оскуолаҕа, саҥа сиргэ үөрэнэ барар буоллубут. Оччолорго Бэс Күөлүн таҥаратын дьиэтэ баар, кулууп буолан туран кэлин умайан хаалбыта дии. Дьэ ол таҥара дьиэлиин, улахан оскуолалыын, балыыһалыын, киэҥ-куоҥ лааппылыын, буоста дьиэлиин Түбэйгэ холоотоххо, киһи мунар, тигинээбит улахан бөһүөлэккэ үөрэнэр буоллубут. Суолбут өссө уһаата, өрүстээх буолан аны хаайтарыылаах, Түбэйтэн Бүлүү эбэбитин туораан баран, биэс биэрэстэ курдук сири сатыы барабыт. Мин уон алта саастаахпын, хайыы үйэ сиппит киһи буоларбын билинэ сылдьабын. Уруккум буолбатах, кыаммат оҕолорго уонна кыргыттарга үрэҕи-маары туоруулларыгар, өрүскэ тыыга киирэллэригэр көмөлөһөбүн.

Оскуолаҕа биир кылааска иллээхтик олорон үөрэнэр эрээрибит, киэһэрдэ да, интэринээт-бөһүөлэк уолаттара диэн, охсуһан тунайдаһар идэлээхпит. Онно кыргыттарбыт биһигини көмүскэһэн, тылларынан баҕас бөһүөлэк уолаттарын сууһарар этилэр. Онно Иэйэ инники сылдьара уонна ордук миигин араҥаччылыыр дуу диэн, испэр сэрэйэр буолбутум.

Кыргыттарбыт уонна уолаттар даҕаны, киэҥ сиргэ кэлэн, ким төһө кыахтааҕынан маанымсыйа сатыыр буоллубут. Интэринээккэ ыраастык таҥнарга, бэйэни көрүнэ, сууна-тараана сылдьарга үчүгэйдик үөрэтэллэр. Улахан оскуолаҕа учууталлар Иэйэбитин үксүн Еля, өссө Лена диэн ыҥыраллар. Ону мин кулгааҕым ылыммат, «Иэйэ» диэн ис кистэлэҥнээх, дьикти тардар күүстээх курдук, кыыс түргэнник тэтэр гына түһэр сырдык ньууругар, чочуллубут уран сирэйигэр, сандаарыччы көрөн ылар киэҥ харахтарыгар, иирэ талах курдук быһыытыгар-таһаатыгар бу аата ордук барсар.

Ол сылдьан аны кыыс-уол диэн кыҥастаһыы баар, сааспынан аҕам, уҥуохпунан өндөһүм иһин буолуо, улахан кылаас кыргыттара миэхэ сурук суруйаллар. Харахтара син иҥнэр уоллара буолуом: бискултуураҕа таһыччы үчүгэйбин, оһуохай буоллаҕына дьээбэлэнэн таһаарааччы буолабын, ыһыахха сылдьан истэр этээччилэрбин үтүктэбин, таҥаспын-саппын мэлдьи көрүнэ, чох өтүүгүнэн хаптатан биэрэ сылдьар идэлээхпин. Үөрэхпэр ахсааҥҥа, ыраастык суруйууга эмиэ хаалсыбаппын. Ол эрээри биир да кыыһы кытта суруйсубатым: бастаан миэхэ суруйбуттар тоҕо эрэ кэнники бэйэлэрэ туора хааман тумна сылдьар буоллулар уонна кылааһым алын буолан, өйүм-санаам эмиэ ол сиэринэн оҕотук сырыттаҕа.

Үөрэх дьыла бүтүөн иннинэ, арай үчүгэй үөрэнээччилэри пиэнньэргэ ылыы буолла. Оскуола тиэргэнигэр тэриллибит илиниэйкэҕэ биһиги кылаастан Иэйэҕэ биир бастакынан кыһыл төлөн курдук тыалга тэлибирии оонньуур хаалтыһы моонньугар баайдылар. Пиэнньэр андаҕарын этэн чоргуйаат: «Мэлдьи бэлэммин!» – диэн баран сөлүүт биэрбитигэр биир кылааска үөрэнэр Иэйэбит эмискэ тэйэн, көннөрү оҕо олоҕуттан атын, үрдүк эйгэ олоҕор тиксибит курдук буолан хаалбыта. Кинини хайаан да дьолунан-үөрүүнэн толору сырдыктан сырдык, чаҕылхайтан чаҕылхай олох бу күнтэн ыла кэтэһэрин курдук санаабыппыт. Маҥан куоптаҕа кытыастар кыһыл хаалтыстан ордук киэргэл суоҕунуу, бу түгэҥҥэ Иэйэ барыбытыгар киһи тэҥнэспэт кэрэ киһитэ буолан көстүбүтэ! Элбэх оҕо кини курдук туйгуннук үөрэнэн пиэнньэргэ киирэ охсуон баҕарбыт буолуохтаах.

Ити кэмҥэ холкуостааһын ыытыллан, нэһилиэктэр саҥа кыраныыссаларын оҥоруу эҥин буолан, били былыргылыы сиэрин ыһыктыбакка турбут дойдубут олоҕо биир кэм оргуйан олорор олгуйга кубулуйбута. Хампа диэн ортотугар улахан күөллээх сыһыыга икки холкуоһу кииннээтилэр, ыаллар онно көһүтэлээн киирдилэр. Мэлэкэ Түбэйтэн арахсан, туспа нэһилиэк буолла. Холкуос сүөһүтүгэр күтүр улахан хотон тутулунна, сэниэ ыал дьиэтин уоппустаан, онно алын кылаастаах оскуола аһылынна. Сотору-сотору моргуордаах мунньахтар буолаллар, боломуочунайдар кэлэллэр-бараллар. Быыбар диэн сүүнэ суолталаах тэрээһиҥҥэ турардыын-турбаттыын, өйдүүрдүүн-өйдөөбөттүүн кыттыһар, сугулаан дьиэ эркинигэр кыһыл өрбөххө суруллан ыйаммыт луоһун тылларынан кынаттанар «күрүлэс-күргүөм» олох кэллэ… Оннук этэ, «турардыын-турбаттыын» – быыбарга да, үлэҕэ-хамнаска да.

Үөрэх дьыла түмүктэнэн, мэлэкэлэр, түбэйдэр буолан өрүскэ диэри бииргэ айаннаатыбыт. Айаммыт да биһиэнэ дьээбэлээх, ол биэс биэрэстэ курдук усталаах суолбутун оһуохайдаан кырыыбытынан бэдьэйэ ойон иһэбит. Уол да, кыыс да хаалсыбат. Мин илиибиттэн Иэйэ ыксары тутуһан иһэр, ол иһин быһыылаах, тэттэн туран үҥкүүлүүбүн, ардыгар оһуохай хаамыытын уларытан, атахтарбын иһирдьэ-таһырдьа тэбиэлэнэн тэбиэһирэн ылабын. Ол аайы оҕолор тэҥҥэ түһэрсээри атахтарын булкуйан, күлүү-үөрүү бөҕөтө. Ити айан саҕа үөрүүлээх айаны олохпор уонна билбэтэҕим.

Өрүскэ кэлэн үөгү-хаһыы буолбуппутугар уҥуортан бэрэбиэс оҕонньор нэс хара тыыта арахсыбыта. Өрүһү туорааһын, бэйэ кытылын булуу диэн бэйэтэ туспа сиэр-туом кэриэтэ. Тохтообокко уста турар уу нөҥүө, уҥуор – биһиги кытылбытыгар эрэ ордук минньигэс салгын баар, ордук күөх от-мас үүнэр, ордук үтүө дьон-сэргэ олорор курдук буолааччы. Ол иһин Түбэй өттүгэр туорааччы ким барыта хайаан да сэгэччи мичээрдээн, ходьоччу туттан, күө-дьаа буолан тыыга олорор. Онон бу да сырыыга нэс хара тыыбыт биһигини туоратаары күн уотунан күлүмүрдүүр эбэ күөх ньуурун хайытан, көтөөрү даллаҥныыр икки кынат курдук эрдиилэринэн кылбаҥнаан аргыый чугаһыырын күүтэн туран, ахтылҕаннаах уҥуоргу кытылбытын таптыыр харахпытынан имэрийэ көрөбүт, тэһийбэтэх курдук туттабыт-хаптабыт.

Мэлэкэлэр өссө салгыы күнү-түүнү супту айаннаан «үрэхпит баһын» булуохтаах буоллахпыт дии. Ол иһин бастаан эһиги туорааҥ диэн, түбэйдэр ыраата барар дьоҥҥо кыһалыннылар. Арай Иэйэ хайдах эрэ тиэтэйбэт курдук. Миэстэ уонна суох диэн, мин тыыны үтэн кэбистим. Онон Иэйэлиин түбэйдэри кытта хойутуу туораатыбыт. Мэлэкэбитигэр барарга иккиэйэҕин аргыстаһар буолан хааллыбыт. Мин оччоҕо уон сэттэбэр баран сылдьабын, кыыһым уон биэстээҕэ буолуо…

Бастаан оҕолорбутун ситиэх дьон курдук, саҥата суох хааман сыбыгыраттыбыт. Онтон күммүт арҕаалаан, дьонноох сиртэн тэйэн истэхпит аайы арыый бытаардыбыт. Сааскы ууттан таһымныы туолбут от үрэх суолбутун быһа охсон ааһар сиригэр инники тиийэн этэрбэспин уһуллум уонна кыыспын кэтэһэн турдум.

Иэйэ, бытааннык хааман кэлэн, этэрбэһин устаары төҥкөйбүтүгэр:

– Сүгэн туоратыым эрэ, – диэтим.

– Ууга мүччү туппат инигин? Соруйан… – диэтэ, аллараттан үөһэ көрөн туран.

Онно намтаабыт күн уотугар күлүмүрдүү сытар үрүччэ сүүрүгэ кини күлэн мичээрбит хараҕар, тэтэркэй иэдэһигэр дьэрэлийэр кустук буолан дьирибинии оонньоон ылла. Мин сүрэҕим эмиэ ол дьирибинэс кустук курдук, ибигирии-дьүрүһүйэ түһэргэ дылы гынна.

– Таастаах бэрэмэдэй эбитиҥ буоллар… быраҕыам да этэ… – диэбитинэн, үөс-батааска биэрбэккэ, кыыспын көтөҕөн ылан уҥуоргу кытылга илдьэн туруоран кэбистим.

Иккиэн күлэн саһыгырастыбыт. Оннук күлэ-үөрэ кэккэлэһэ хааман иһэн, дьэ, айахпыт аһыллан кэпсэтэн бардыбыт. Кэпсэтиибит бастаан «эн тоҕо», «онтон эн тоҕо?» диэн аахсыы хабааннаах саҕаланна.

Бэс ыйын саҥатын үрүҥ түүнэ аттыбытынан сыбдыйан ааспыта, кытара кыыһан саҕахха түһэн испит күммүт өр буолбакка, чараас ньалака былыттар алын кырыыларын уоттаах көмүс сардаҥаларынан тоҕо-хоро дуйдаан, аан дойдутун үрдүнэн хос күөрэйэн тахсыбыта. Биһиги урукку өттүгэр күн тахсыытын-киириитин уратылаах түгэҥҥин ээ диэн улаханнык болҕойбот бэйэбит бүгүн эрэ, дьэ бу кырдьык да, кинигэҕэ сурулларын, хоһооҥҥо хоһулларын курдук, кэрэ да көстүү эбит диэн итэҕэйэн, сүрэхпитинэн көрө, сүрэхпитинэн сөҕө истибит.

Ийэ айылҕа барахсан ситэн-хотон, ханнык халадаайын кэтэн ыһыахха барарын сыымайдыы олорор талымас дьахтар курдук, хонуу усталаах туоратынан атын-атын өҥнөөх сибэкки эгэлгэтин тэлгэтэн кэбиспит этэ. Кини нэлим солко сэбирдэҕинэн киэргэнэн, сиик таммаҕын оҕуруотунан чаҕылыҥнаан, хатыҥ ытарҕатын сарбынньаҕынан эйэҥэлээн биһигиттэн тугу эрэ эрэйэр, кистэлэҥ иэйии кэпсэнэр кэрэ тылларын истиэн баҕарарын биллэрэр курдуга. Биһиги эмиэ бэйэ-бэйэбититтэн тугу эрэ күүтүһэр курдук этибит эрээри, харахтарбыт харсыһа түстэхтэринэ куоттара охсон, илиилэрбит даҕайсан ыллахтарына тэйсиһэ түһэн, ол эрээри атыны, күннээҕини аҕала сатыы-сатыы кэпсэтэн, испитигэр бу айан хас биирдии атылын аһыйа, Мэлэкэ бөһүөлэгэ чугаһаан, ынах, сылгы суола-ииһэ хойдор сиригэр тиийэн кэлбиппит.

– Уйбаан, эйиэхэ улахан кылаас кыргыттара суруйаллар дуу? – Иэйэ эмискэ ыйыппыта.

Кини кыһаллыбатах курдук ыйыта сатаабыта, ол эрээри бүтүн бэйэтэ бүттүүн болҕомто буола тыҥаабытыттан, тохтуу түһэн мин диэки сэрэммиттии уһуннук көрөн турбутуттан сылыктаатахха, ити киниэхэ олус суолталаах ыйытыы быһыылааҕа.

– Суруйан, – диэн хайдах баарынан билинэр киһи буоллум.

Кыыһым төҥкөс гынан, суол кытыытыгар тоҕо эрэ кэмин иннинэ собус-соҕотоҕун үүнэн хаалбыт уоһах араҕас өҥнөөх сарыада сибэкки ала-чуо саһара тэтэрэн турарын туура тардан ылбыта уонна иннин диэки хааман дьулуруйбута. Мин арыычча ситэн, тилэх баттаһа истим.

– Ону тоҕо ыйыттыҥ? – диибин.

– Эн эмиэ суруйдуҥ дуу? – кыыһым эргиллэ биэрэн ыйытар.

– Ээ, суох…

Иэйэ суол кытыытыттан тууран ылбыт сибэккитин, атаҕын төбөтүгэр өгдөс гынан, мин ырбаахым уолугар иҥиннэрэ аспыта уонна сибэкки мин түөспэр хайдах көстөрүн быһаара сатыырдыы төбөтүн кыҥначчы туттан баран, кэннинэн хааман тэйэ түспүтэ. Онтон эргичис гынан, бөһүөлэк диэки сүүрэн курбачыйбыта. Маҥан былаата туртаҥнаан, икки суһуоҕа көхсүгэр эккирээн ырааттар ыраата турбута…

Сотору ыһыахтар саҕалананнар, мин идэбинэн эмиэ хастыы эмэ күн сүтэ-сүтэ, дьиэбэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук кэлэн барар киһи буоллум. Улуу этээччилэр баар буоланнар, оһуохайга чугаһаабаппын даҕаны, ол оннугар икки атаҕым илгэтинэн мүһэ бөҕөтүн хомуйдум. Сылбырҕа буоламмын хапсаҕайга да үчүгэй этим эрээри, таптааммын атах оонньуутугар уонна сүүрүүгэ кыттарым. Ол саҕана сүүрүүнү ыһыах аайы тэрийэр этилэр, төһө уһуннаах сири сүүрэриҥ чопчу биллибэт: күөлү эргийэ, тыа саҕатыттан төттөрү кэлии эҥин диэн буолар. Көрөөччүлэргэ, дьэ, ол күндү көстүү буолар этэ. Ити билигин ат сүүрдүүтүн иннинэ эҥин тоҕо дьону сырыһыннаран ыһыах күүрээнин өрө көтөхпөттөрө буолла? Сүүрүү төрүт өбүгэ оонньуутугар тоҕо киириэ суоҕай, былыр да уҥмат тыыннаахтарынан, түөрт атахтаахтары кытта илин-кэлин түсүһэллэринэн биллибит, номоххо киирэн аатырбыт кус быһый дьон элбэхтэр этэ ээ.

Ыһыахтарга сылдьан, кымыс баҕаҕын анныгар тоҕуоруччу тэлгэммит эгэлгэ иһит-хомуос ойууларын умсугуйа одуулуур, кэрэлэрин кэрэхсии көрөр этим. Сытыы быһаҕы туттум да, тугу эмэ кыспытынан барар буолбут кэмим. Ону тэҥэ хаарты оонньуутугар уһулуннум. Хата, оҕо диэн сүүйсүүлээххэ чугаһаппат этилэр.

Мэлэкэ ыһыаҕар Иэйэлиин ыраахтан көрүстүбүт. Кини көрбөтөх курдук тутунна.

Сотору Иэйэни эһэтэ оҕонньор тоҕо пиэнньэргэ киирдиҥ, сэриигэ хомуйар дьонноругар кыһыл хаалтыһы баайаллар үһү диэн таһыйа сатаабытын туһунан сурах кэллэ. Мин испэр күлэ санаабытым – Иэйискэ таһыйтаран да бэрт ээ. Ити 1934 сыл эргин быһыылаах.

Сайыны быһа Иэйэлиин аргыстаспыт айаммытын хас биирдии түгэнин ырытан, хос-хос кэрчиктэргэ арааран ахта-саныы сырыттым. Ол аайы түөспэр туох эрэ сып-сылаас биллэн кэлэр. Ордук үрэҕи туоратаары көтөхпүппүн, сүрэҕим дьэрэлийэ-дьүрүһүйэ түспүтүн уонна кыргыттар суруйалларын туһунан ыйыппытын, саһара тэтэрэр уоһах араҕас сибэккини уолукпар кыбыта анньан баран, кыҥначчы туттан кэннинэн тэйэ хаампытын, суһуохтара эккирээн сүүрэ турбутун санаан кэлэ турабын. Киһи түөһүгэр сүрэхтээх эбитин бастаан итинник билэр быһыылаах: кими эрэ санаан минньигэстик нүөлүйэ ыалдьарыттан, кими эрэ ахтан күүскэ тэбэн, кинитэ суох бу Орто дойдуга тэһийбэт-тулуйбат гына тэһииркэтэн кэбиһэриттэн…

Иэйэ уолукпар иҥиннэрбит сарыада сибэккитин оскуолаҕа гербарийы хатарарга үөрэппит ньымаларынан харыстыы тэнитэммин, кинигэ быыһыгар укпутум. Сибэкки кини тэтэркэй иэдэстэрин, сандаархай харахтарын санатара. Хойут даҕаны сарыада үүнэн турарын көрдөхпүнэ испэр «Иэйэ сибэккитэ», «Иэйэ» диэн кистээн ааттыыбын. Ол кинигэбин сайын устата ааҕыахтааҕар, сибэккибин көрөөрү арыйбытым элбэх быһыылаах этэ.

Күһүн бэһис кылааспар үөрэнэр буоллум. Аҕам үөрэн да үөрэн диир. Бэйэм буоллаҕына оскуолаҕа Иэйэ таһыгар баар буолуохпун баҕарар эбиппин. Оттон ийэм: «Оҕом бэйэтэ билиэ буоллаҕа», – дии-дии, улаатан хаалбыт киһини эҥил баспыттан аллара тардан сыллаан сырылата сылдьар. Оо, ийэм, ийэм барахсан уйан да киһи этэ. Бараары-кэлээри гынным да, алаарыччы көрөр киэҥ хараҕыттан уу чаалыйан тахсар идэлээҕэ. Тоҕо оннуга буолла, бу олохпун түүйэрэ эбитэ дуу, дьэ, мин туспар чараас киһи этэ. Бэйэм да ону суоллаабыппын быһыылаах, киһиттэн таһыччы умсугуйар да, уйадыйар да идэлээхпин…

Оскуолабыт олоҕо дьаалатынан баран истэ, бииргэ үөрэнэр хас да уолаттарым бэһис кылааһынан тохтуубут, үлэһит буолар кэммит кэллэ дэһэллэр. Мин эмиэ сааһым ыраатта эҥин диэн, кинилэргэ кыттыһан кэбистим. Иэйэни күн аайы көрөбүн: «Ама, бу кинини оннук ахтар этим дуо, сайыны быһа?» – диэх курдук, хаһан да кэккэлэһэ хаампатах дьон курдукпут. Кыыһым мэлдьи дьиэс-куос буолар, ардыгар, киһи хомойуох, өссө миигин онон-манан киирэн буруйдааһыҥҥа эҥин кыттыһар.

Саас буолан, уолаттар оскуола былаһааккатыгар туос уураммыт кылыйан, буурдаан куоталаһабыт. Кыргыттар былаһаакка күрүөтүгэр өйөнөн туран көрөллөр, сороҕу тэптэрэллэр, сороҕу күлүү гыналлар. Биһиги, икки-үс уол, илин-кэлин түсүһэр идэлээх этибит. Үксүгэр ол мин туоспун аһара түһэ сатыыр мөккүөрдээхтэрэ. Хараҕым кырыытынан кыргыттар ортолоругар Иэйэ хара сэкиэттээх, сырдык былаачыйалаах кылбайан турарын көрөбүн, ол аайы атахтарым бэйэлэрэ кынаттаах курдук кыыралдьыйа ойоллор. Уолаттарбын ырааҕынан быраҕаттаан баран, хараҕым эмиэ били кылбаҕар хатыҥчаан кыыспар тартарда да… булбата. Олус кыһыйдым, кыыһырдым даҕаны. Мин кинини көрдүн диэн ыстанарбын билэн, соруйан баран хаалбыт.

Оннук үөрэх дьыла бүтэн, оскуолабыттан тохтоон, «Сэниэ олох» диэн холкуоспут үлэһитэ, чилиэнэ буоллум. Кыргыттар, сэттис кылааһы бүтэрээри, үөрэхтэрин салгыыллара билиннэ. Иэйэ баттаҕын ол кэминээҕи муоданан лэппэччи кырыйтаран сылдьара сонуннук көстөр. Былаат оннугар маҥан өҥнөөх бэриэт бэргэһэни кыҥначчы уурунан кэтэрэ кинини ордук тупсарар. Өссө куоптатын өрө тэбэн тахсыбыт тэрэгэр түөстэрин хараҕым кырыытынан кыбыста, долгуйа уоран көрөбүн.

Биэс кылааһы бүтэрбит, оччотооҕу кэминэн син додо курдук үөрэхтээх эдэр киһини, өр-өтөр гыммакка, холкуос суотчута оҥордулар. Холкуос үбүн-харчытын суоттуур быыччык үлэм таһынан нэһилиэк улахан-кыра кыһалҕаларыгар сорук-боллур уол буолан, ат үрдүттэн түспэппин. Сотору-сотору киин сиргэ – Бэс Күөлүгэр барар-кэлэр кыһалҕа үөскээн тахса турар. Онно сайыны быһа бэрэбиэһи күүтэн күммүн-дьылбын сүтэрэрбин сөбүлээбэккэ, биир киһи сүгэ-көтөҕө сылдьарыгар табыгастаах гына, хаптаһыны чараастык хайытан, олус чэпчэки, бэйэм бас билэр оҥочобун оҥоһуннум. Уһанан бүтэн баран, туга эрэ тиийбэт диэн, тула хаама сылдьан тобулан, икки ойоҕоһугар чорооҥҥо көрбүт ойуубун үтүгүннэрэн, оҥо быһыы оһуор астым. Онтон, дьэ санаам туолан, астыммыттыы ытыспын ытыспар сууралаан ылабын, тарбахтарбын саҥа көрбүттүү одуулаан турабын. Дьэ дьикти, ардыгар киһи илиитэ өйгөр оҥорон көрбүккүнээҕэр ордук тупсаҕайдык бэйэтэ билэринэн тутан-хабан, быһан-кыһан таһаарар сатабыллаах ээ. Уус дьон ону билэр.

Ол оҥочом, бэйэбин эрэ буолбатах, элбэх дьону абыраата. Түбэйгэ өрүс үрдүгэр олорор ыалга уурабын, Бэс Күөлүн өттүгэр Нэлбии диэн ыскылаат харабынайа оҕонньор көрүүтүгэр хаалларабын. Уран оҥоһуулаах, чэпчэки, түргэн диэн хайгыы-хайгыы дьон оҥочобун «уларсан» туорууллар уонна ылбыт сирдэригэр төттөрү аҕалан уураллар. Күһүн оскуола аһыллыбытын кэннэ, Иэйэни биирдэ эмэ тыыбар олордон эбэни туораппыт киһи диэн ыра санаалаахпын. Оннук түгэн, хомолтолоох да төрүөтүнэн буоллар, күүттэрбэккэ тосхойбута.

Өрүс хаайыан аҕай иннинэ, Иэйэ аҕата акка улаханнык дэҥнэнэн сытан хаалла. Кыыһын ыҥыртара Бэс Күөлүгэр, биллэн турар, миигин ыыттылар. Түбэйгэ диэри аллаах атынан түүннэри омуннаахтык айаннатан, өрүһү туораан баран, бөһүөлэккэ диэри буутум быстарынан сүүрэн, оскуолаҕа үөрэх бүтэ илик кэмигэр тиийдим. Суһал соруктаах киһи быһыытынан учууталлар хосторугар ойон киирэн, кыыспын ыҥыртардым. Мин көрүдүөр уһугар ыраах турбутум эрээри, кылаас аанын сэрэнэн аһан тахсыбыт кыыһы кытта харахтарбыт субу чуп-чугас курдук харсыһа түспүттэрэ. «Уйбаан Дьаакабылап ыҥыртарар», – диэтэхтэрэ, кыыс хараҕар соһуйуу, долгуйуу, саарбахтааһын, кэтэһии – барыта баара. Мин буоллаҕына ол харахтары көрөөт, куһаҕан сураҕы тиэрдэр сорудахтаахпын түгэҥҥэ умнан, даллайан туран хаалбытым.