скачать книгу бесплатно
Özündən sonra təəccübləndirici bir vəsiyyətnamə qoyub getdi. Vəsiyyətnaməsində belə yazılmışdı: Oğlunun yaxşı bir təsərrüfatçı ola bilməyəcəyinə əmin olduğu, imperatorun lütfünə minnətdar olan Trottaların dövlət xidmətində şərəfli mövqelərdə ondan daha xoşbəxt yaşayacağına ümid etdiyi üçün illər əvvəl qayınatasından qalan bu malikanəni üzərindəki bütün daşınar-daşınmaz əmlakla birlikdə mərhum atasının xatirəsinə Hərbidən Əlil Təqaüdçülər Birliyinə verirdi; bu vəsiyyətnamədən istifadə edən Birliyin vəsiyyət sahibini atasının dəfn edildiyi qəbiristanlığa, mümkünsə atasının məzarına yaxın bir yerə dəfn etmək xaricində hər hansı bir öhdəçiliyi olmayacaqdı. Vəsiyyəti yazan hər cür təmtəraqdan qaçılmasını xahiş edirdi. Vyananın Efrussi Bankına yatırdılmış olan, faizlər də daxil olmaqla on beş min florin məbləğindəki mövcud nağd pul ilə evdə olan nağd pul, gümüşlər, mislər, mərhum arvadının üzüyü, saatı və boyunbağısının sahibi vəsiyyətçinin yeganə oğlu baron Frans von Trotta-Sipolje idi.
Rəsmi cənazə alayını Vyanadan gələn bir hərbi orkestr, bir piyada bölüyü, Mariya Tereza Nişanı cəngavərlərinin bir nümayəndəsi, mayorun təvazökar qəhrəmanı olduğu Cənubi Macarıstan alayının nümayəndələri, yeriyə biləcək vəziyyətdə olan bütün əlil təqaüdçülər, hərbçilər, Saray və Hökumət katibliyindən iki məmur, hərbi kabinetə mənsub bir zabit və Mariya Tereza Nişanını qara qumaşla örtülmüş bir yastıq üzərində daşıyan bir ehtiyat zabit meydana gətirməkdə idi. Oğul Frans qara geyimdə təkbaşına gedirdi. Hərbi orkestr babasının dəfnində çalınan marşı çalırdı. Bu səfər açılan yaylım atəşləri daha güclü idi və daha uzun müddət əks-səda verdi. Mayorun oğlu ağlamadı. Ölənin arxasınca heç kim ağlamadı. Göz yaşının olmadığı dəfn mərasimsayağı idi. Məzarın başında çıxış edən olmadı. Həqiqətlər Cəngavəri mayor baron von Trotta-Sipolje jandarm baş çavuşunun yaxınlığında yatırdı. Sadə hərbi məzar daşının üzərində qara, incə hərflərlə ad, rütbə və alayın yanında mayorun şərəfli ləqəbi də işlənmişdi: "Solferino qəhrəmanı".
Ölü arxasında bu məzar daşından əlavə çox az şey qoydu; unudulmuş bir şöhrətlə bir portret. Bir kəndli yazda tarlada yeriyir, daha sonra yay gəldikdə ayaq izləri əkdiyi buğdanın nemətiylə örtülmüş olur. İmperiya müfəttişi Trotta von Sipolje eyni həftə ərzində Əlahəzrətdən başsağlığı yazısını aldı, yazıda mərhumun heç bir zaman "unudulmayacaq xidmətlərindən" iki dəfə bəhs edilirdi.
II
Diviziyanın hakim olduğu yerlərdə Moravyadakı kiçik yerli şəhər V.-nin onuncu piyada alayının hərbi orkestri qədər gözəl bir orkestr yox idi. Orkestrin rəhbəri möhkəm hafizəsi və köhnə melodiyaların yeni versiyalarına qarşı hiss etdiyi ehtiyac sayəsində Avstriyanın hər ay bir marş bəstələyə bilməyə qadir hərbi musiqiçiləri arasında yer tuturdu. Bütün marşlar eynilə əsgərlər kimi bir-birinə bənzəyirdi. Çoxu sürətli bir təbil solosuyla başlayır, marşlara xas sürətləndirilmiş yaxta borusu ritmini şirin zənglərin zingildəyən təbəssümü izləyir, böyük nağaranın qulaqları kar edən guruldamasıyla, yəni hərbi musiqinin nəşə ilə dolu, kiçik fırtınasıyla sona çatırdı. Orkestr rəhbəri Nexvalı o biri məsləkdaşlarından ayıran xüsusiyyət bəstəkarlıq sahəsində göstərdiyi qeyri-adi məhsuldar güc-qüvvədən ziyadə, musiqinin çalınmasında ortaya qoyduğu həm ürəkli, həm də şən intizam idi. O biri orkestr rəhbərlərinin ilk marşı orkestr çavuşuna həvalə edib proqramın ikinci marşıyla birlikdə dirijor çubuğunu götürmə məsələsində göstərdikləri həvəssiz alışqanlıq Nexval üçün imperiyanın süqutuna yönəlmiş açıq bir əlamət mənasına gəlirdi. Orkestr nəzərdə tutulan dairə içərisində yerini tutub not stollarının zərif ayaqları meydanın böyük parket daşları arasındakı qara torpaq boşluqlara gömüldüyü anda orkestrin rəhbəri musiqiçilərin ortasına keçir, qarağacdan düzəldilmiş gümüş qulplu dirijor çubuğunu həvəslə qaldırırdı, hörmətli bölgə qubernatorunun balkonunun altında verilən bütün meydan konsertləri “Radetski” marşıyla başlayırdı. Orkestr mənsublarının “Radetski” marşını heç idarə olunmadan gecəyarısı yuxuda çala biləcək qədər yaxşı bilməsinə baxmayaraq, orkestr rəhbəri yenə də hər bir notu kağızdan oxumağı zəruri hesab edərək musiqiçiləriylə birlikdə “Radetski” marşının ilk sınaq çalğısını gerçəkləşdirirmiş kimi hər bazar günü hərbiyə və musiqiyə qarşı məsuliyyət hissiylə başını, dirijor çubuğunu və baxışlarını qaldırıb hər üçünü birdən ortasında dayandığı dairənin əmrlərinə möhtacmış kimi görünən hissələrinə yönəldirdi. İti barabanlar gumbuldayır, şirin fleytalar fit çalır, zənglər bir-birinə vurulurdu. Dinləyicilərin üzündə dalğın, məmnun bir təbəssüm yaranır, ayaqlarında dolaşan qan yavaşca qaynamağa başlayırdı. Ayaq üstə yerlərində dayanmalarına baxmayaraq, özlərini marş halındaymış kimi hiss edirdilər. Gənc qızlar nəfəslərini tutub dodaqlarını aralayır, yetkin kişilər başlarını önlərinə əyib əsgərlik manevrlərini xatırlayırdılar; yan parkda oturan yaşlı qadınların isə boz saçlarla örtülmüş kiçik başları titrəyirdi. Yay mövsümü idi.
Bəli, yay mövsümü idi. Bölgə qubernatorunun evinin qarşısındakı yaşlı şabalıd ağacları yalnız səhər və axşamlar tünd yaşıl, sıx, qalın budaqlı təpə hissəsini tərpədir, gün boyunca heç tərpənmədən dayanır, ortaya ağır bir qoxu yayıb geniş, sərin kölgəsini küçənin ortasına qədər salırdı. Səma həmişə mavi olurdu. Quşlar səssizcə şəhərin üstündə dayanmadan ötüşürdü. Bəzən parket daşlarının üzərindən içində bir əcnəbinin oturduğu bir fayton stansiyadan otelə doğru diyirlənir, bəzən də herr von Vinterniggi daşıyan cüt at qoşulan arabanın atlarının nalları şimaldan cənuba doğru malikanə sahibinin köşkündən nəhəng ov bölgəsinə gedən geniş küçənin daşlarını döyürdü. Böyük sarı bir ədyala bükülmüş bapbalaca, qupquru üzlü, çəlimsiz qoca herr von Vinternigg həyatla dolu yayın içindən elastik, səssiz rezin təkərlər üzərində yatağından qaldırılıb çölün zənginliyinə aparılırdı. Böyük qaranlıq meşələrlə yaşıl geyimli meşəbəyilər onu gözləməkdə idi. Şəhərin sakinləri herr von Vinterniggi salamlayır, amma o, bu salamlar dənizinin içindən cavab vermədən keçirdi. Yaşlı kişinin qaraya bürünmüş sürücüsü dimdik yüksəlmişdi və qara silindr şlyapası az qala şabalıd ağaclarının təpələrini sıyırırdı; yumşaq qamçı cins atların qəhvəyi kürəklərini oxşayır, sürücünün möhkəm yumulmuş ağzından nizamlı aralıqlarla atların nal səslərini batıran, melodik bir tüfəng partlayışına bənzəyən təəccüblü bir şappıltı eşidilirdi.
Tətillər bu günlərdə başlayırdı. Bölgə qubernatorunun on beş yaşlı oğlu, Süvari Hərbi Məktəbinin şagirdi Karl Cozef von Trotta doğulduğu şəhəri bir yay diyarı kimi görürdü; bura həm onun, həm də yayların məmləkəti idi. Miladlarla pasxalarda dayısına qonaq olurdu, təkcə yay tətillərində evə gəlirdi. Həmişə də bazar günü evə çatırdı. Bunu bölgə qubernatoru olan atası baron Frans von Trotta-Sipolje istəyirdi.
Məktəbdə yay tətili hansı gün başlayırsa başlasın, evdə şənbə günü başlamağa məcbur idi. Baron von Trotta-Sipolje bazar günləri vəzifə başında olmazdı, saat doqquzdan on ikiyə qədər bütün günortadan əvvəlki vaxtını oğluna ayırardı. İlk ayindən on beş dəqiqə sonra – düz doqquza on dəqiqə qalmış oğlan bazar formasıyla atasının qapısının qarşısında durardı. Doqquza beş dəqiqə qalmış Jak boz xidmətçi paltarıyla pilləkənlərdən aşağı düşərək:
–Atanız gəlir, – dedi. Karl Cozef bir daha pencəyini aşağı çəkdi, kəmərini düzəltdi, papağını əlinə alaraq nizama uyğun bir şəkildə ombasına basdı. Atası gəldi, oğlanın topuqlarını bir-birinə vurarkən çıxardığı səs səssiz, köhnə evin içində əks-səda verdi. Atası qapını açıb başını yüngülcə əyərək oğlunun öndən keçməsini istədi. Oğlan yerində qaldı, atasının dəvətini görməzliyə vurdu. Atası qapıdan içəri girdi, Karl Cozef onu izlədi, sonra kandarda dayandı. Bölgə qubernatoru bir müddət sonra dedi: "Rahat ol". Bundan sonra Karl Cozef atasının qarşısında, qırmızı məxmərdən olan böyük kresloda oturdu, dizlərini möhkəmcə birləşdirib papağıyla ağ əlcəklərini dizlərinin üstündə yerləşdirdi. Yaşıl jalüzlərin incə aralarından sızan cılız günəş şüaları tünd qırmızı xalçanın üzərinə düşürdü. Bir ağcaqanad vızıltısı eşidildi, divar saatı çalmağa başladı. Doqquz dəfə çaldıqdan sonra bölgə qubernatoru sözə başladı:
–Polkovnik Marek nə edir?
–Təşəkkür edirəm, ata, yaxşıyam.
–Həndəsəni hələ də zəif bilirsən?
–Təşəkkür edirəm, ata, bir az daha yaxşıdı.
–Kitab oxudunmu?
–Bəli, ata.
–Minicilik nə vəziyyətdədi? Keçən il çox…
Karl Cozef "Bu il" deyə sözə başladı, lakin sözü dərhal kəsildi. Atası parlaq manjetin içində gizlənmiş əlini önə doğru uzatmışdı. Dördbucaqlı, böyük manjet düyməsi qızıl kimi parıldayırdı.
–Bayaq yaxşı deyildi dedim… – Bölgə qubernatoru burada bir ara verdi, sonra vurğusuz bir səslə dedi. – Xəcalətli hal idi.
Ata-oğul susdular. "Xəcalətli" sözü nə cür səssiz deyilmiş olsa belə, hələ də otağın içində asılı dayanırdı. Karl Cozef atasının sərt tənqidlərindən sonra ara verilməli olduğunu bilirdi. Mühakimə əhatəli şəkildə dərk edilərək qəbul edilməli, işlənməli, yadda saxlanılmalı, həm ürəyə, həm də ağla həkk edilməli idi. Saat tıqqıltıyla işləyir, ağcaqanad vızıldayırdı. Sonra Karl Cozef incə bir səslə danışmağa başladı:
–Bu il daha yaxşı idi. Baş çavuş da elə dedi. Üstəlik, baş leytenant Kopperdən də bir tərif aldım.
Boğuq bir səslə atası dedi:
–Buna sevindim.
Manjeti masanın kənarında köynəyin içinə itələyincə sərt bir tıqqıltı səsi gəldi.
–Davam et, – deyərək bir siqaret yandırdı. Bu, daha rahat davranıla biləcəyinə işarə idi. Karl Cozef papağıyla əlcəklərini kiçik bir masanın üstünə qoydu, ayağa qalxaraq son ilin bütün hadisələrini danışmağa başladı. Yaşlı Trotta başını yelləyib birdən dedi:
–Oğlum, sən böyümüsən. Səsin qalınlaşıb. Yoxsa aşiqsənmi?
Karl Cozef qızardı. Üzü qırmızı bir fənər kimi yanırdı, başını cəsarətlə atasına doğru qaldırdı. Bölgə qubernatoru dedi:
–Demək hələ deyil. Narahat olma. Danışmağa davam et.
Karl Cozef udqundu, üzünün qızartısı itdi, birdən üşüdü. Tez-tez ara verərək danışmağa davam etdi. Sonra cibindən kitab siyahısını çıxarıb atasına uzatdı.
–Çox düzgün bir mütaliə siyahısıdı, – Bölgə qubernatoru dedi. – Zrininin qısa xülasəsini danış, zəhmət olmasa.
Karl Cozef dramı pərdə əsasında danışdı. Sonra yorğun, solğun, ağzı qurumuş bir vəziyyətdə oturdu.
Saata gözucu nəzər yetirdi, hələ on birin yarısı idi. İmtahan hələ bir saat yarım davam edəcəkdi. Atasının ağlına qədim dövr tarixindən və ya Cermen mifologiyasından sual vermək gələ bilərdi. Bölgə qubernatoru siqaret çəkərək otaqda gəzirdi. Sağ qolundakı manjet tıqqıldayırdı. Xalçanın üzərinə düşən günəş şüaları getdikcə genişlənir, pəncərəyə doğru yaxınlaşırdı. Günəş hələ indidən olduqca yüksəlmiş olmalı idi. Kilsənin zəngləri çalmağa başladı, sanki düz jalüzlərin arxasında çalınırmış kimi otağın içi zəng səsinə qərq oldu. Yaşlı Trotta bu gün təkcə ədəbiyyatdan sual verirdi. Qrillparzerin əhəmiyyətini detallı bir şəkildə vurğulayıb oğluna tətil günləri üçün "asan oxuma" olaraq Adalbert Stifterlə Ferdinand von Saarı tövsiyə etdi. Sonra yenə hərbi məsələlərə keçdi; növbətçilik vəzifəsi, Vəzifə təlimatnaməsinin ikinci hissəsi, Hərbi korpusun birləşməsi, alayların müharibə gücü. Birdən-birə soruşdu:
–İtaət nədir?
–İtaət hər aşağı rütbəlinin yüksək rütbəliyə; hər aşağının da…
–Dayan, – deyə atası düzəliş verərək müdaxilə etdi, –… üstəlik, hər aşağının özündən yüksəyə…
Karl Cozef davam etdi:
–…qarşı əmr səlahiyyəti istiqamətində verilən əmri…
Atası yenə düzəltdi:
–… əmr səlahiyyətlərinin tələbincə verilən əmri qeyd-şərtsiz yerinə yetirmə öhdəçiliyidir.
Karl Cozef dərin bir nəfəs aldı. Saat on iki idi.
Tətil artıq başlamışdı. On beş dəqiqə sonra qışladan hərəkət edən orkestrin ilk baraban gumbultularını eşitdi. Orkestr hər bazar günləri günorta bu kiçik şəhərdə Əlahəzrəti təmsil edən bölgə qubernatorunun iqamətgahının qarşısında çalırdı. Balkonun sıx asma yarpaqlarının arxasında duran Karl Cozef hərbi orkestrin çaldığı musiqini bir lütf olaraq qəbul edirdi. Özünü bir az atasının burada təmsil edib müdafiə etdiyi və özünün də bir gün uğrunda döyüşə, hətta ölümə addım atacağı Habsburqlarla qohum hiss edirdi. İmperiya ailəsinin bütün üzvlərini adlarıyla tanıyır, hamısını səmimiyyətlə, uşaqcasına bir vəfa ilə sevirdi; xüsusilə də şəfqətli, böyük, sonsuz uzaqlıqda, amma çox da yaxın, uca, ədalətli və üstəlik, ordunun bütün zabitlərinə qarşı da lütfkar olan imperatoru. İmperatorun uğrunda ən yaxşı hərbi musiqinin müşayiətilə ölümə gedilərdi, ən asan da “Radetski” marşıyla. Ardıcıl atılan güllələr marşın ritminə uyğun olaraq Karl Cozefin başının ətrafında vızıldayır, çılpaq qılıncı parıldayır, ürəyi ilə beyni marşın şirin sürətiylə qanadlanmış bir şəkildə musiqinin coşqunluğuna dalır; qanı tünd-qırmızı, ensiz zolaqlar halında barabanların od tutub yanan qızılı rənginə, barabanların tünd qarasına, zənglərin zəfər dolu gümüşünə sarı axırdı.
Karl Cozefin arxasında dayanan Jak yüngülcə öskürdü. Demək, günorta yeməyi başlamaq üzrə idi. Musiqi ara verdikdə yemək otağından yüngül qab şaqqıltıları eşidilirdi. Yemək otağı balkondan iki otaq aralıda, birinci mərtəbənin düz ortasında idi. Yemək əsnasında musiqi uzaqdan, amma diqqətə çarpan şəkildə eşidilirdi. Çox təəssüf ki, hər gün olmurdu. Musiqi həm yaxşı, həm faydalı idi, yeməyin mərasimsayağı ab-havasını yumşaq, barışdırıcı bir ədayla bürüyür, atasının başlamağı sevdiyi xoş olmayan, qısa, sərt söhbətləri önləyirdi. İnsan susub dinləyə, bundan həzz ala bilirdi. Boşqabların üstündə ensiz, solğun, zərli zolaqlar vardı. Karl Cozef bunları sevir, il boyunca tez-tez xatırlayırdı. Qablar, “Radetski” marşı, (artıq xatırlaya bilmədiyi) mərhum anasının divardakı rəsmi, ağır gümüş çömçə, balıq qabı, meyvə bıçaqları, xırdaca qəhvə fincanları, namnazik, gümüş pullar kimi kövrək qaşıqlar – bunların hamısı birlikdə yay, azadlıq, doğma torpaq mənasını bildirirdi.
Karl Cozef qılınc qayışı, papaq və əlcəklərini Jaka verib yemək otağına girdi. Onunla eyni anda içəriyə addım atan yaşlı Trotta oğluna baxıb gülümsədi. Evin idarəsinə məsul olan frauleyn Hirşvits bazar günləri geyindiyi boz ipək paltarıyla bir az sonra gəldi; başını xeyli yuxarıya qaldırmış, saçını arxada böyük bir toppuz şəklində yığmışdı; sinəsindəki nəhəng qövslü sancaq tatar qılıncına bənzəyir, zireh qurşanıbmış kimi görünürdü. Karl Cozef qadının uzun, sərt əlini öpdü. Jak kresloları çəkdi. Bölgə qubernatoru oturmağı işarə elədi. Jak otaqdan çıxıb bir müddət sonra əlində ağ əlcəklərlə geri qayıtdı; ağ əlcəklər onu tamamilə dəyişdirmiş, onsuz da ağappaq olan üzünə, bakenbardlarına, saçlarına qar kimi parlaqlıq vermişdi. Əlcəklərin parlaqlığı hər halda bu dünyada parlaq kimi təyin oluna biləcək hər şeyi kölgədə qoyardı. Jakın əlcəkli əllərində tünd bir sini, sininin üstündə buğlanan şorba qabı vardı. Jak qabı göz açıb yumana qədər etinayla, səssizcə, amma sürətlə masanın ortasına qoymuşdu. Frauleyn Hirşvits əvvəldən bəri alışıldığı kimi boşqablara şorba çəkdi. Uzatdığı boşqablar minnətdarlıqla gülümsünərək alındı. O da gülümsədi. Vermişel şorbası boşqabların içində isti, qızılı rəngli bir parıltı kimi üzürdü. Şəffaf, sarı qızıl rəngli, kiçik, iç-içə keçmiş narın vermişellər. Baron von Trotta-Sipolje çox sürətlə, bəzən də hiddətlə yeyirdi. Sanki yeməkləri səssiz, nəcib, qıvraq bir nifrətlə yox edirdi, onlara meydan oxuyurmuş kimiydi. Frauleyn Hirşvits süfrə arxasında hər yeməkdən lap azca götürür və yemək bitdikdən sonra otağında hər növ yeməkdən yenə yeyirdi. Karl Cozef qaşıqlar dolusu isti şorbayla nəhəng loxmaları tələm-tələsik udurdu. Beləcə hər kəs şorbasını eyni anda bitirdi. Herr von Trotta-Sipolje susqun qalınca bir söz belə danışılmazdı.
Şorbadan sonra qarniturlu qaynadılmış mal əti verildi, bu, yaşlı Trottanın uzun illərdən bəri dəyişməyən bazar yeməyi idi. Yeməyi bəyənərək süzməsi bütün yemək vaxtının yarısından daha uzun çəkdi. Bölgə qubernatoru baxışlarıyla hər şeydən əvvəl böyük ət parçasını əhatələyən qızarmış kənarları, sonra da tərəvəzlərin, ərqəvan rəngində parıldayan yerkökünün, tünd yaşılın ciddiliyini əks etdirən ispanağın, şən və işıqlı kahıların, incik bir ağlığı sərgiləyən çöl turplarının, ərimiş kərə yağının içərisində üzərkən zərif oyuncaqları xatırladan qüsursuz ovallıqdakı körpə kartofların yatırıldığı qabları oxşadı. Yeməklərlə qəribə bir münasibəti vardı. Yeməklərin ən əhəmiyyətli qisimlərini, müəyyən mənada yeməklərin ruhunu gözləriylə yeyirmiş kimiydi; ağıza və damağa çatan dadsız qalıqlar darıxdırıcı idi, tezcə udulmağa məcbur idi. Yeməklərin gözəl görünüşü yaşlı Trottaya lap sadə xüsusiyyətləri kimi həzz verirdi. Çünki o, deyim yerindədirsə, "konvensional" yeməkləri seçir və qənaətkar olaraq təyin etdiyi bu seçimini damaq dadı və zehniyyətinə əsaslandırırdı. Yəni beləcə istəklərinin təminini məcburi öhdəçiliklərlə birləşdirmiş olurdu. Bir tərəfdən qənaətkar, amma o biri tərəfdən də avstriyalı idi.
Bölgə qubernatoru hər bazar etdiyi kimi mal ətini kəsməyə başladı. Manjeti köynəyinin içinə itələdi, əllərini qaldıraraq çəngəllə bıçağı ətin üstünə aparıb frauleyn Hirşvitsə sarı dönərək danışmağa başladı.
–Baxın, xanım, qəssabdan yumşaq ət istəmək yetərli deyil. Ətin necə kəsildiyinə də diqqət yetirmək lazımdır. Yəni şaqulimi, yoxsa üfüqimi… Qəssablar hal-hazırda artıq sənətlərinə hakim deyil. Ətin ən yaxşısı belə səhv bir kəsimlə pozulur. Budur baxın, xanım! Bu əti bütöv saxlamaq çox çətindi. Liflərə ayrılır, az qala tökülür. Bir bütöv olaraq baxınca “yumşaq” deyilə bilər. Lakin çox tezliklə görəcəyiniz kimi, parçalar sərt olacaq. İmperiya almanlarının deyimiylə, qarniturlara gələcək olsaq, gələn dəfə turpu bir az daha quru istəyirəm. Dadını suyunun içində itirməməlidi. Üstəlik, xörəyin yağı masaya gətirilməzdən qısa müddət əvvəl tökülməlidir. Çox uzun müddət yağın içində qalıb. Yanlışdır!
İllərcə Almaniyada yaşayıb şivəsiz şəkildə yüksək səviyyəli alman dilində danışmağa diqqət göstərən və baron von Trottanın da bu vəziyyəti bilərək seçdiyi "qarnitur" sözü onun da ədəbi ölçülərinə uyğun gələn frauleyn Hirşvits deyilənləri təsdiqləyici mənada yavaşca başını tərpətdi. Başındakı toppuzun nəzərəçarpacaq ağırlığı təsdiq mənasında edilən bu hərəkəti çətinləşdirdiyi, bir az ölçülü etdiyi, hətta frauleyn Hirşvitsin nəzakətinə bir növ müqavimət əlavə etdiyi üçün bölgə qubernatoru özünü "hər halda haqsız sayılmaram, xanım" deməyə məcbur hiss etdi.
Bölgə qubernatoru yüksək rütbəli məmurlar və kiçik aristokratiyanın boğazdan gələn Avstriya almancası ilə danışırdı. Bu alman dili bir az gecələr uzaqdan gələn gitara səsləriylə getdikcə itən zəng səslərinin yumşaq titrəşmələrini xatırladırdı, bu sakit, lakin açıq-aydın bir alman dili idi, eyni anda həm şəfqətli, həm də pis niyyətli. Danışanın zəif, sümüklü çöhrəsinə və cingiltili, yüngül hüznlü samitləri ehtiva etməsi yəqin ki, incə, qövsvarı burnuna uyğun idi. Bölgə qubernatoru danışarkən ağzı və burnu üzündəki bir üzvdən çox bir növ nəfəs alətinə bənzəyir, çöhrəsində dodaqlardan başqa heç bir şey tərpənmirdi. Herr von Trottanın bir uniforma parçası, I Frans Cozefin xidmətində olduğunu sübut edəcək bir nişan, sülaləyə bağlılığının bir ifadəsi olaraq saxladığı bakenbardları da herr von Trotta-Sipolje danışarkən heç hərəkət etməzdi. Masada sanki əllərində cilov tuturmuş kimi dimdik otururdu. Oturarkən ayaq üstə dayanırmış kimi görünür, ayağa qalxınca isə uzun boyu ilə insanları çaşdırardı. Qış olsun, yaz olsun, həftə içində də, sonunda da həmişə əynində göy geyimlər olardı; göy pencək və balaqlara keçirildikdən sonra yarımboğaz çəkmələrinin altından keçirilən lentlər vasitəsilə möhkəmləndirilən göy xətli, güləbətinli boz bir şalvar. Yeməyin ikinci ilə üçüncü növü arasında "hərəkət etmək" üçün ayağa qalxardı. Ancaq bu cəhdi daha çox ev sakinlərinə hərəkətsizliyi pozmadan necə dikəlib ayaq üstə durula biləcəyini sərgiləmək məqsədini daşıyardı. Jak əti masadan götürdü, amma bu zaman frauleyn Hirşvitsin ət yeməyinin yerdə qalanının isidilib daha sonra otağında yenə ona gətirilməsinə eyham vuran xəbərdaredici baxışına məruz qaldı. Herr von Trotta ölçülü addımlarla pəncərəyə sarı getdi, pərdəni bir az aralayaraq masaya geri döndü. Elə o anda albalılı kekslər böyük bir qabın üstündə masaya gətirildi. Bölgə qubernatoru sadəcə bir dənəsini götürdü, qaşığıyla ortadan iki yerə bölüb frauleyn Hirşvitsə dedi:
–Gilaslı keks nümunəvi mükəmməllikdədir. Ortadan kəsincə yaxşı bişdiyi aydın görünür, ağızda da dərhal əriyir. – Sonra Karl Cozefə dönərək əlavə etdi. – Bu gün iki dənə götürməyini tövsiyə edirəm.
Karl Cozef iki dənə götürdü. Keksləri dərhal silib-süpürdü, atasından bir saniyə əvvəl bitirdi, şirniyyatı yemək borusundan mədəsinə göndərmək üçün bir stəkan su içdi, şərab təkcə axşamlar içilərdi. Atasıyla eyni ritmi izləyərək salfetini qatladı. Ayağa qalxıldı. Çöldə Tannhauser operasının uvertürası çalınırdı. Musiqinin gur səsinin müşayiətilə ən qabaqda frauleyn Hirşvits olmaqla siqaret otağına gedildi. Jak qəhvəni oraya gətirəcəkdi. Orkestr rəhbəri herr Nexval gözlənilirdi. Musiqiçilər aşağıda yola çıxmaq üçün toplaşarkən, tünd mavi mərasim formasını geyinib parıldayan qılınc taxmış Nexval gəldi; yaxasında iki kiçik qızıl arfa vardı.
–Konsertinizə heyran qaldım, – hər bazar olduğu kimi herr von Trotta dedi. – Bu gün xüsusilə qeyri-adi idi.
Herr Nexval baş əydi. Bir saat əvvəl zabit kazinosunda yeməyini yemiş, amma qara qəhvəsini gözləyə bilməmişdi; ağzında hələ də yeməklərin dadı vardı, ürəyi də bir Virciniya siqareti istəyirdi. Jak bir qutu siqaret gətirdi. Orkestr rəhbəri Karl Cozefin səbirlə, barmaqlarını yandırma bahasına siqaretin ucuna tutduğu alışqandan uzun-uzadı çəkərək siqaretini yandırdı. Geniş dəri kreslolarda oturulurdu. Herr Nexval Vyanada səhnəyə qoyulan ən son “Lehar” operettasından söz saldı. Orkestr rəhbəri əsil-nəcabətli bir cənab idi. Ayda iki dəfə Vyanaya gedirdi. Karl Cozef musiqiçilərin ruhunun dərinliklərində gecə həyatına dair xeyli çox sirr saxladığını hiss edirdi. Orkestr rəhbərinin üç uşağıyla "sadə bir sosial ətrafı olan" arvadı vardı, lakin özü ailəsindən ayrı bir yerdə, həyatın parıltılı tərəfində dayanır, bundan həzz alır, böyük bir keflə yəhudi lətifələri danışırdı. Bölgə qubernatoru lətifələri anlamır, bunlara gülmür, amma yenə də "çox yaxşı, çox yaxşı" deyirdi. Herr von Trotta illərdən bəri nizamlı bir şəkildə soruşardı:
–Xanımınız necədi?
Xanım Nexvalı heç görməmişdi, "adi bir sosial ətrafı olan bir qadınla" qarşılaşmaq da istəmirdi. Orkestr rəhbəri ayrılarkən ona həmişə deyərdi:
–Tanış olmasaq da xanımınıza salamlarımı çatdırın. Herr Nexval isə bunu məmnuniyyətlə edəcəyini bildirib arvadının çox sevinəcəyini deyərdi. Uşaqlarının qız yoxsa oğlan olduğunu hər dəfə unudan herr von Trotta soruşardı:
–Uşaqlarınız necədi?
Orkestr rəhbəri deyərdi:
–Ən böyüyü məktəbdə çox yaxşı oxuyur.
Herr von Trotta yüngül bir həqarətlə soruşardı:
–Hər halda musiqiçi olacaq?
–Xeyr, – deyə herr Nexval cavab verərdi, – gələn il hərbi məktəbə girəcək.
–Eləmi, zabit olacaq, demək, – bölgə qubernatoru demişdi. Herr Nexval gülümsəmişdi:
–Əlbəttə! Çox çalışqandır. Bəlkə günlərin birində Baş Qərargaha girər.
–Əlbəttə, əlbəttə, – bölgə qubernatoru demişdi. – Belə vəziyyətlər əvvəllər də reallaşıb.
Hələ heç bir həftə belə keçmədən bütün bunları unutmuşdu. Orkestr rəhbərinin uşaqlarını xatırlamaq vacib deyildi.
Herr Nexval nə az, nə də çox – iki kiçik fincan qəhvə içdi. Virciniya siqaretinin son üçdə bir qismini kədərlənərək söndürdü. Getməyə məcbur idi; tüstülənən bir siqaretlə qalxmaq yaxşı görünməzdi.
–Bu gün hər şey mükəmməl idi. Xanımınıza salamımı çatdırın. Onunla təəssüf ki, hələ də tanış ola bilmədik, – herr von Trotta-Sipolje dedi. Karl Cozef topuqlarını bir-birinə vurdu, orkestr rəhbərini pilləkənin ilk pilləsinə qədər müşayiət etdi. Sonra siqaret otağına geri döndü. Atasının qarşısında dayanıb dedi:
–Mən gəzməyə gedirəm, ata.
–Hə, get yaxşıca dincəl, – deyən herr von Trotta əlini qaldırdı.
Karl Cozef çıxdı. Yavaş-yavaş yeriməyi düşünürdü; tənbəl-tənbəl gəzmək, ayaqlarına tətildə olduqlarını sübut etmək istəyirdi. Yolda ilk hərbçiyə rast gəlincə, orduda deyildiyi kimi özünü unudub yerişini dəyişdi. Şəhərin sərhədinə, günəşin altında ağır-ağır yanan böyük sarı vergi idarəsinə çatdı. Tarlaların şirin qoxusuyla çəmənlik quşlarının fəryada bənzəyən ötüşü üzünə vurdu. Mavi üfüq xəttini qərbdə boz təpələr kəsir; samanlı damlarıyla ilk kənd daxmaları görünür; ev heyvanlarının səsləri yayın səssizliyini bir şeypur kimi dəlib keçirdi. Günəşə, işığa bürünmüş tarlalar yuxudaydı.
Dəmiryolu bəndinin arxasında bir baş çavuşun komandirlik etdiyi jandarm dəstəsi vardı. Karl Cozef baş çavuş Slamanı tanıyırdı. Qapını döyməyi qərara aldı. Qovrulan şüşəbəndə çıxdı, qapını döydü, zəngi basdı, kimsə yox idi. Sonra bir pəncərə açıldı. Frau Slama ətirşahların üzərindən əyilib səsləndi:
–Kimdir? – kiçik Trottanı görüncə dedi: – Bu dəqiqə açıram.
Dəhlizə baxan qapını açdı, içəri sərin idi, yüngülcə ətir iyi gəlirdi. Frau Slama paltarına bir damla ətir vurmuşdu. Karl Cozef Vyananın gecə klublarını xatırladı.
–Baş çavuş yoxdurmu? – deyə soruşdu. Qadın cavab verdi:
–İş başındadı, herr von Trotta. İçəri gəlin.
Karl Cozef indi Slamaların salonunda idi. Qırmızımtıl, alçaq tavanlı, çox sərin bir otaq idi; adam özünü buzxanadaymış kimi hiss edirdi; yastıqlı kresloların yüksək arxalıqları oturunca adamın kürəyini ağrıdan, qəhvəyi rəngə boyanmış yarpaq şəklindəki oyma bəzəklərdən ibarət idi. Frau Slama soyuq limonad gətirdi, narın qurtumlarla içib kiçik barmağını ayrı tuturdu, ayağını ayağının üstünə aşırmışdı. Karl Cozefin yanında üzü ona çevrilmiş şəkildə oturmuşdu, ipək qırmızı başmaq geyindiyi ayaqlarından birini yelləyirdi, ayaqlarına corab geyinməmişdi, çılpaq idi. Karl Cozef əvvəlcə ayağa, sonra da limonada baxdı. Frau Slamanın üzünə baxmadı. Papağı dizlərinin üstündə idi, limonadın önündə sanki iş başındaymış kimi dimdik otururdu.
–Xeyli vaxtdır gəlmirsiniz, herr von Trotta, – qadın dedi. – Çox böyümüsünüz! On dörd yaşınız geridə qaldı hər halda?
–Bəli, çoxdan. – Evdən tezcə çıxmağı düşündü. Limonadı bir qurtumda bitirməli, gözəl bir reverans etməli, ərinə salam deyərək getməli idi. Çarəsizcə limonada baxdı, heç cür bitirə bilmirdi. Frau Slama yarımçıq stəkanı yenə doldurdu. Siqaret gətirdi. Siqaret çəkməsi qadağan idi. Frau Slama bir siqaret yandırıb tüstüsüylə burun pərlərini şişirərək laqeyd halda içinə çəkdi, sonra ayağını yellədi. Birdən-birə heç nə demədən Karl Cozefin dizlərinin üstündəki papağı götürüb masanın üstünə qoydu. Sonra siqaretini Karl Cozefin dodaqlarının arasına dürtdü, əlindən tüstü və odekolon iyi gəlir, güllü yay donunun qolları Karl Cozefin gözlərinin qarşısında parlayırdı. Karl Cozef ucunda hələ də qadının dodaqlarının nəmliyi hiss edilən siqareti nəzakətlə çəkməyə davam edərək limonada baxdı.
Frau Slama siqareti yenə öz ağzına alıb Karl Cozefin arxasına keçdi. Karl Cozef başını çevirməyə qorxurdu. Paltarın parlayan qolları birdən-birə boynunda idi, qadının üzünü saçlarında hiss etdi. Tərpənmədi. Lakin ürəyi dəlicəsinə döyünürdü, içində donub qalmış bədəniylə formasının düymələrinin cilovlamağa çalışdığı fırtına qopdu. Frau Slama “gəl” deyə pıçıldadı. Qucağında oturdu, sürətlə Karl Cozefi öpdü və işvəylə gözlərini çevirdi. Alnına bir tutam saç düşdü, dodaqlarıyla saçı alnından üfürməyə çalışdı. Karl Cozef qadının ağırlığını ayaqlarının üstündə hiss edirdi, eyni anda içində yeni şeylər oyandı; Karl Cozefin qol və ayaqlarındakı əzələləri dartındı. Qadını qollarıyla qucaqladı, formasının sərt parçasının üzərində döşlərinin yumşaq sərinliyini hiss edirdi. Frau Slamanın boğazından yüngül bir səs qopdu, bu hıçqırıqla fit arası bir səs idi; gözləri nəm idi. Sonra geriyə doğru qanrıldı, mehribanlıqla, həvəslə formanın düymələrini bir-bir açmağa başladı. Sərin, yumşaq əlini Karl Cozefin sinəsinə qoyub oğlanın dodaqlarından planlı bir həzlə uzun-uzadı öpdü, sonra sanki bir səsdən ürkübmüş kimi birdən-birə ayağa qalxdı. Karl Cozef də dərhal yerindən atıldı, qadın gülümsəyib dal-dalı qapıya doğru gedərək yavaşca oğlanı arxasınca çəkdi, qollarını irəliyə uzatmış, başını arxaya atmışdı; üzü parlayırdı, qapını ayağıyla itələyərək açdı. Yataq otağına girdilər. Karl Cozef yarıaralı göz qapaqlarının arasından qadının onu soyundurduğunu gördü; yavaşca, etinayla, bir ana kimi. Dəhşət içərisində mərasim formasının cansız parçalar şəklində yerə düşdüyünü gördü, ayaqqabılarının yerə düşərkən çıxardığı boğuq səsi eşitdi, frau Slamanın əlini ayağında hiss etdi. Aşağıdan yuxarıya doğru yeni bir istilik, yeni bir sərinlik dalğası sinəsinə çatdı. Özünü yatağın üzərinə buraxdı. Qadın zövqdən, atəşdən və sudan ibarət olan yumşaq, böyük bir dalğa kimi üzərinə döşəndi.
Oyandı. Frau Slama qarşısında dayanırdı, geyimlərini bir-bir ona uzatmağa başladı; Karl Cozef tələsik geyinməyə başladı. Frau Slama salona gedib əlcəkləriylə papağını gətirdi. Pencəyini düzəldən Karl Cozef qadının baxışlarını davamlı üzündə hiss edir, amma ona baxmaqdan qaçırdı. Topuqlarını bir-birinə vurub qadının əlini sıxdı və bunu edərkən inadla sağ çiyninə baxmağa davam etdi, sonra çıxıb getdi.
Bir qüllədən saat yeddini bildirən zəng səsi gəldi. Günəş bu anda lap göy üzü kimi mavi bir rəng alan və buludlardan demək olar ki, heç ayırd edilə bilməyən təpələrə yaxınlaşdı. Yolun kənarındakı ağaclar ətrafa şirin bir qoxu yayırdı. Axşam küləyi yolun iki tərəfindəki yamacların qısa çəmənlərini darayır, küləyin görünməyən, səssiz və böyük əlinin altında çəmənliklərin necə titrəyərək dalğalandığı hiss edilirdi. Uzaqlardakı bataqlıqlarda qurbağalar quruldamağa başlamışdı. Sapsarı bir evin açıq pəncərəsindən gənc bir qadın bomboş olan küçəyə baxırdı. Karl Cozef qadını əvvəllər heç görməmiş olmasına rəğmən hörmətlə salamladı. Qadın bir az qəribsəyərək və minnətdarlıqla baş əydi. Karl Cozef özünü sanki frau Slamayla daha çox indi vidalaşırmış kimi hiss etdi. Pəncərədəki yad qadın sevgi ilə həyat arasında bir sərhəd patrulu kimi dayanırdı. Qadını salamladıqdan sonra Karl Cozef özünü dünyaya geri dönübmüş kimi hiss edirdi. Addımlarını sürətləndirdi. Saat düz səkkizə iyirmi dəqiqə qalmış evə çatmışdı və atasına geri döndüyünü bildirdi; solğun, qısa və qərarlı; eynilə kişilərin etməli olduğu kimi.
Baş çavuşun iki gündən bir patrul vəzifəsi vardı. Hər gün əlində bir sənəd dəstəsiylə Bölgə Qubernatorluğuna gəlir, amma bölgə qubernatorunun oğluyla heç bir zaman qarşılaşmazdı. Karl Cozef hər iki gündən bir saat dörddə Jandarm Birliyinə gedər, saat yeddidə oranı tərk edərdi. Frau Slamadan özüylə gətirdiyi ətir quru yay axşamlarının başqa qoxularıyla qarışar, Karl Cozefin əllərinə hopardı. Karl Cozef yemək vaxtı atasına lazım olduğundan çox yaxınlaşmamağa çalışardı. Bir axşam yaşlı Trotta dedi:
–Buradan payızın iyi gəlir.
Ümumiləşdirirdi. Frau Slama əsasən əspərək çiçəyi ətirindən istifadə edərdi.
III
Portret bölgə qubernatorunun siqaret otağında pəncərənin qarşısındakı divarda o qədər yüksəkdən asılmışdı ki, alın və saçlar köhnə taxta yuxarı kandarın tünd qəhvəyi kölgəsində itirdi. Nəvənin marağı davamlı bir şəkildə babasının aşınmış, solğun cizgiləriylə unudulmağa üz tutmuş şöhrəti arasında gəzişirdi. Pəncərələrin açıq olduğu, şəhər parkındakı şabalıd ağaclarının tünd yaşıl kölgəsinin otağı yay mövsümünün bütün dolğun, güclü sükunətiylə bürüdüyü, bölgə qubernatorunun şəhər kənarında bir komissiya yığıncağını idarə etdiyi, keçə başmaqlarıyla evin içində gəzən Jakın isə ayaqqabı, paltar, külqabı, şamdan və ayaqlı lampaları təmizləmək məqsədilə yığdığı bəzi günortadan sonrakı sakit vaxtlarda Karl Cozef bir kürsünün üstünə çıxıb babasının şəklinə yaxından baxardı. Şəkil saysız dərin kölgəylə aydın işıq ləkələrinə, fırçayla çəkilən cizgilərlə xallara, minlərlə detala və qurumuş boyanın meydana gətirdiyi sərt bir rəngarəngliyə dağılırdı. Sonra Karl Cozef kürsüdən düşərdi. Ağacların yaşıl kölgəsi babasının qəhvəyi pencəyinin üzərində oynayır, fırçayla çəkilən cizgilərlə xallar tanış, amma başa düşülməsi imkansız olan fizionomiyada yenidən bir araya gəlir, gözlər tavanın qaranlığına çevrilmiş alışılmış uzaq ifadəsini qazanırdı. Hər il yay tətilləri nəvənin babayla etdiyi səssiz söhbətlərə səhnə olurdu. Ölü heç bir sirr vermir, oğlan heç bir məlumat əldə edə bilmirdi. İllər bir-birinin ardınca gəlib keçərkən, şəkil sanki Solferino qəhrəmanı bir daha ölmüş, xatirəsini yavaşca özüylə aparıb günlərin birində qara çərçivəli bomboş bir rəsmdən aşağıya baxacaqmış kimi getdikcə solğunlaşıb axirətə qarışırdı.
Jak aşağıdakı həyətdə taxta balkonun kölgəsində, bir taburetin üstündə oturar, hərbi sıraya görə düzdüyü çəkmələri cilalayardı. Karl Cozef frau Slamanın yanından evə döndükdə həyətə Jakın yanına gedərək bir küncdə əyləşərdi.
–Babamdan danışın, Jak.
Jak da fırça, pasta və cilanı bir kənara qoyar, mərhumdan danışmağa başlamazdan əvvəl sanki əllərini təmizləmək istəyirmiş kimi bir-birinə sürtərək daha əvvəl ən azı iyirmi dəfə olduğu kimi sözə başlayardı:
–Onunla aramız həmişə yaxşı idi! Mən malikanəyə gələndə artıq çox gənc deyildim, heç evlənmədim, evlənməyim mərhumun xoşuna gəlməzdi. Qadınlardan xoşlanmazdı, özününkü, yəni baronessa xaric, amma o da onsuz da erkən öldü, ağciyərləri… Hər kəs mərhumun Solferino müharibəsində imperatorun həyatını xilas etdiyini bilirdi, lakin özü bundan heç danışmazdı, ağzından bir söz belə çıxmadı. Buna görə məzar daşına “Solferino qəhrəmanı” yazdılar. Öldükdə çox da yaşlı deyildi, axşam saat doqquza yaxın, gərək ki, noyabrda idi. Qar yağmağa başlamışdı, günortadan sonra həyətə düşüb məndən soruşdu: “Jak, xəzdərili çəkmələri hara qoydun?” Çəkmələrin harada olduğunu bilmirdim, amma dedim: “Dərhal gətirərəm, herr baron”. “Sabah olsa da olar”, – dedi, amma ertəsi gün onlara ehtiyacı olmadı. Mən heç evlənmədim!
Bildikləri bu qədər idi.
Bölgə qubernatoru bir gün (son tətillər idi, bir il sonra Karl Cozef məzun olacaqdı) vidalaşarkən dedi:
–Hər şeyin yolunda gedəcəyinə ümid edirəm. Sən Solferino qəhrəmanının nəvəsisən. Bunu fikrindən çıxarmasan sənə bir şey olmaz.
Mayor, müəllimlər və ehtiyat zabitlər də bunu fikirlərindən çıxarmadılar; başqa sözlə, Karl Cozefə həqiqətən də bir şey olmadı. Yaxşı bir minici olmamasına, xəritəni yaxşı çəkə bilməməsinə, triqonometriyada tamamilə müvəffəqiyyətsiz olmasına baxmayaraq imtahanlardan "yaxşı bir qiymətlə" keçdi, leytenant rütbəsiylə məzun olaraq onuncu Süvari Birliyinə təyinatı verildi.
Gözlərində yeni əldə edilən təntənə və son mərasimdən sonra yaranmış özündən keçmiş bir ifadə, qulaqlarında hələ də mayorun guruldayan məzuniyyət çıxışı, əynində qızılı düyməli mavi uniforma, sol əlində dəri kənarlı papağı, qıpqırmızı minici şalvarı, ayaqlarında par-par parıldayan mahmızlı çəkmələr, ombasında isə geniş qəfəsli bir qılınc – Karl Cozef isti bir yay günü atasının qarşısına bax belə çıxdı. Bu dəfə bazar günü deyildi. Leytenant çərşənbə günü də gələ bilərdi. Bölgə qubernatoru iş otağında oturmuşdu.
–Rahat ol, – dedi. Gözlüyünü burnunun üzərindən götürdü, göz qapaqlarını qısdı, dikəlib oğlunu süzdü; hər şeyin yolunda olduğu qənaətinə gəldi. Karl Cozefi qucaqladı, bir-birlərinin yanaqlarından qeyri-səmimi şəkildə öpdülər. Bölgə qubernatoru oturmasını tapşırıb leytenantı kresloya doğru istiqamətləndirdi. Özü otaqda o baş-bu başa gedirdi. Sözləri üçün münasib bir başlanğıc düşünürdü. Bu dəfə hər hansı bir qınamadan söz belə gedə bilməzdi, razılıq ifadəsiylə başlamaq da mümkün deyildi. Nəhayət, dedi:
–İndi alayının tarixiylə maraqlansan yaxşı olar, üstəlik, babanın döyüşdüyü alayın tarixiylə əlaqədar bəzi şeyləri də oxumalısan. Vəzifəmlə bağlı Vyanada iki gün işim var, mənə yoldaşlıq edəcəksən.
Sonra masa zəngini çaldı. Jak gəldi. Bölgə qubernatoru təlimatını verdi:
–Frauleyn Hirşvits bu gün masaya şərab qoydursun. Yeməkdə əgər mümkünsə mal ətiylə albalılı keks olsun. Bu gün yeməyə normal vaxtdakından iyirmi dəqiqə gec oturacağıq.
Jak "əmrinizlə, herr baron" deyərək Karl Cozefə baxdı, pıçıltıyla onu təbrik etdi. Bölgə qubernatoru pəncərəyə sarı getdi, havada təsirli bir səhnə təhlükəsi vardı. Arxasında oğlunun xidmətçiyə əlini verdiyini, Jakın kiçik addımlar ataraq mərhum ağa haqqında aydın olmayan sözlər mızıldadığını eşitdi. Jakın otaqdan çıxmasını gözləyib üzünü çevirdi.
Yaşlı kişi bu sözlərlə başladı:
