скачать книгу бесплатно
– Bular qartada o‘ynaydi. Baribir qimor-da, qaytaga, bu yana yomonroq… Ha, ichishini so‘rang. Nomi ichkilik bo‘lsa – bas. Cho‘lda bir hafta suvsiz qolgan tuyaday shimiradi. Bo‘zami, aroqmi, musallasmi, konyakmi, – qo‘ymaydi eshon.
– G‘irt palid odam deng, – dedi-da, eshonni o‘xshatib so‘kib qo‘ydi Yo‘lchi.
– Chilim, cho‘loq!
Qo‘liga olgan oshini laganga to‘kib, yugurdi Qambar. U chindan oyog‘i sog‘ kabi, tez yugurar edi. Yo‘lchi ichida o‘yladi: «Cho‘loq odam uchun xizmatkorlik qiyin, boyoqish Qambar bu kamchilikni bildirmaslik uchun yugura-yugura yugurik bo‘lib qolganda».
Tantiboyvachcha har safar «cho‘loq» deb qichqirar ekan, Yo‘lchiga qattiq ta’sir qilar edi: «hazil emas, mensimaslik bu» der edi ichida.
– Menga qarab o‘tiribsizmi? Olavering, – qaytib kelib dedi Qambar.– Xo‘jayinning karmoni o‘pirilganga o‘xshaydi, tolei yo‘q-da. Shu bu yil yutqizishdan boshi chiqmay qoldi. Nuqul «boy beradi». Davlat zo‘r, unchalik bilinmaydi, ammo, pirovardi yomon bo‘ladi. Ana shunda ko‘zi moshdek ochiladi. Bu xarajat, bu isrofgarchilikka tog‘ ham chidamaydi, do‘stim Yo‘lchi.
– Boyvachcha nima ish qiladi? – dedi Yo‘lchi.
– Ish? —«piq» etib kuldi Qambar.– Oshdan oling, keyin eshitasiz.
Lagan bo‘shagach, Yo‘lchi qo‘lini tortdi. Qambar laganga barmoqlarini ishqab, yaladi. So‘ng laganni chetga surib, Yo‘lchiga juda yaqin o‘tirdi, ovozini pasaytirib, so‘zlay boshladi:
– Hemirilik ishi yo‘q… Otasi o‘lganiga o‘n besh yil bo‘lib qoldi, shundan buyon har qanaqa ishni yig‘ishtirgan. Men hammasidan xabardorman. Bu odamnikida to‘rt yildan buyon ishlayman… Lekin shaharda bir mahallada bo‘lganimiz uchun, ahvolini obdan yaxshi bilaman. Xo‘jayinning dadasi katta boy edi, mol-mulkni behad yiqqan edi. Bir qancha do‘kon, yana yer-suv, yangi shaharda bir necha qo‘ralar… Chol o‘ldi, o‘g‘il yeb yotibdi: gap-gashtak, bazm, uloq, mehmon-izlom inchunin. Mulla, eshon, boy, qimorboz yog‘ilaveradi. Har kun norin, manti, shilpildoq, palov. Mana yaqinda shaharga ko‘chamiz. Haligi bir qarich bolani uylantirmoqchi. Qizni beshikda unashtirib qo‘ygan ekanlar. Shu bola xotinning ma’nisini biladimi?! O‘g‘li ham o‘ziga o‘xshaydi. Na o‘qishni biladi, na to‘qishni… Xadradagi o‘ris maktabga bir qancha oy qatnab, tashlab qochdi. Bolaning es-hushi uloqda, otda, yosh-yosh boyvachcha jo‘ralar bilan ulfatchilik qilishda. Ota-bola birlashib davlatni kemiradi. Hozir, eshitishimcha, uchdan biri qolgan emish. Bu ham sotilib-sovrilib shamolga uchadi.
Uzoqdan Tantiboyvachcha bo‘g‘ilib baqirdi: «Chilim!» Qambar so‘zini kesib, xo‘jayinga yugurdi. Bir zumda qaytib, yana shivirladi:
– O‘rtada pul xirmonday uyulgan. Oqpodshoning surati tushgan nuqul shaldirama qog‘ozlar-a… Qarasam, ko‘zimdan olov chiqib ketadi. Bir-ikki donasi menda bo‘lsa edi, qayerga borsam: «Keling-keling, mulla Qambar!» U yo‘q: «Cho‘loq Qambar, mo‘loq Qambar!»
– Xo‘jayin tanti deb tanilgan ekan, tantiligini sizga ko‘rsatdimi, Qambar aka? – dedi Yo‘lchi.
– Tanti, lekin bizga emas, – shivirladi Qambar, – o‘zining oshna-og‘aynilariga ham o‘ziga tantilik qiladi. Ziyofatlarini yegan odamlar unga Tanti ot qo‘yishgan. Menga ovqat beradi, kiyim juda to‘zisa, kiyim qilib beradi. Lekin, pulchadan yo‘qroq… Qo‘ldan berganga qorin to‘ymas, degan gapni bilasiz-ku! Ba’zi vaqtda uncha-muncha pul ham so‘rab olaman. Lekin, chirt-pirt bo‘lib qo‘ldan uchadi-ketadi. Oh, pul! Ikki tanobgina yer olsam, oz bo‘lsin, soz bo‘lsin deganday, qantday ish qilar edim. Ko‘rdingiz-ku, qancha yerga ekin ekkanman. Yolg‘iz o‘zim!.. Har yil xo‘jayinga arava-arava hosilot beraman.
– Birov ishlaydi, birov rohatini ko‘radi, yering bo‘lsa mehnati ham, rohati ham o‘zingniki bo‘ladi. Pul yig‘ib yer oling, Qambar aka! – dedi Yo‘lchi.
– Xizmatkor yolg‘iz o‘zini boqadi, bir tiyin ham tugishi qiyin. Xo‘jayinlarning ostonasi shunday la’nati bo‘lar ekan, hatlayman desang, oyog‘ingdan chalar ekan…
Shu topda xo‘jayinning mast va asabiy tovushi yangradi:
– Cho‘loq, «doruv» dan olib kel!
– Musallasga gal keldimi?– dedi Yo‘lchi.
– Eshonning boshini xumga tiqaman! – deb kuldi Qambar va qorong‘ida yo‘qoldi.
Yo‘lchi quruq namatga yotib, ustiga ko‘rpacha yopdi. Ko‘rpachadan zax hidi bilan ot shiptirining qo‘lansasi dimoqqa urdi. Buning ustiga mast qimorbozlarning baqirishi, yakkam-dukkam «xirgoyilari» qo‘shilib, Yo‘lchining uyqusini o‘chirdi. Ochiq qolgan oyoqlarini nima bilan va qanday yopishni bilmay, urinib yotarkan, boshida Qambar egilib shivirladi:
– Uxladingizmi?
– Yo‘q.
– Ichasizmi? Ozgina quyib beray. Juda xushta’m musallas.
– Sira tatib ko‘rgan emasman. Kerak emas. – Xa, xa, xa!
Qambar birdan qattiq kulib, Yo‘lchining yoniga yonboshladi. Og‘zidan musallas hidi gurkirar edi.
– Oz-moz ichib turilsa, zarari yo‘q, – gapga tushdi Qambar, – ba’zi vaqt, Yo‘lchiboy, yuragim tars yorilguday bo‘ladi, dunyo ko‘zimga qorong‘i ko‘rinadi. Ana shunaqa vaqtlarda xo‘jayindan bekitib bir-ikki piyola ichib olaman. Ba’zi vaqt o‘zi ham beradi. Asli, meni xo‘jayin o‘rgatdi. Ilgari bir qatra og‘zimga olmas edim. Goh-goh dunyoni o‘ylab, xo‘jayinga tan beraman: umr qisqa, besh kunlik dunyoda eavq surish g‘animat. Mana uning isqirt dadasi yemadi-ichmadi, ammo molini mozorga orqalab ketmadi.
– Ziqna odammidi u? – boshini ko‘tarmay so‘radi Yo‘lchi.
– Ziqnaning pir urgani edi. Xasisligini, isqirtligini hamma biladi: Kimsan terifurush falonchi boy! Lekin ko‘rgan odam yamoqchimi, bo‘zchimi deb o‘ylar edi. Qish-yoz oyog‘ida og‘ir sag‘ri kavush. Mahsi ham ming yamoq. Boshida kir, to‘zg‘igan salla, choponi ham qo‘sqi. Keyin, har vaqt yerga qarab yurar edi. Ko‘chada yotgan eski taqa, zanglagan mix, tugmacha, shunga o‘xshash balo-battarga ko‘zi tushsa, darrov olar edi. Korimga yaraydi bir kun, der ekan. Bir vaqt, yosh pallamda, ikki dona arava mixni qo‘limdan aldab olgan edi.
– Rostmi? Picha lofi bo‘lsa kerak, – dedi Yo‘lchi.
– E… so‘zlaganlarim daryodan bir tomchi, – davom etdi Qambar, – shoshmang, mana bunga quloq soling: kuz kelsa mahalladan bir to‘da bolalarni mana shu dalaga olib kelar, xazon supurtirar edi. Bir yil bolalar bilan men ham keldim. Juda ko‘p xazon supurib, qanorlarga miqtilab joyladik. Kechki paytda qattiq shamol turdi. Daraxtlarda to‘kilmay qolgan barglarni shirt-shirt yulib, har yoqqa uchiraverdi. Shamol zo‘rayib, daraxtlarni silkitgan sari, barglarini osmonga pirillatib uchirgan sari, biz sevinamiz. Boy bizlarni so‘kadi, oyog‘i kuygan tovuqday notinchlanadi. «Ota, nimaga xafasiz?» dedik. U nima dedi: «Xudoning bemaza ishlari ko‘p bo‘ladi. Qaranglar, daraxtlarimda bitta yaproq qo‘ymasdan, barini ko‘kka uchirdi».
– Obbo, la’nati kalxamak!
– Shoshmang, yana bir narsani aytib beray, buni cho‘pchak deysiz, lekin o‘ngkay chin so‘z. Boy yaxshi ovqatlarni – palov, norin, qazi-qartani yemas ekan. Palov me’damga mixdek qadaladi, qazi-qarta mijozimga to‘g‘ri kelmaydi, der ekan. Albatta, hammasi bahona. Har kun yovg‘on xo‘rdi, so‘k oshi qildirar ekan. O‘g‘li – xo‘jayinim – uylangandan keyin, ro‘zg‘orni yaxshilab, ovqatlarni mo‘l-jo‘l qila boshladi. Lekin juda yashirin. Otasining pulidan o‘g‘irlab, xarajat qilaveribdi-da. O‘zlari shiringina taom pishirib yeb, kechqurun boyga g‘ozi yo‘q, suyuq osh tayyorlab qo‘yishar ekanlar. Bir kun shahardan boy ertaroq qaytadi. Yo‘lda uchragan bir yaqin qarindoshini ham uyga boshlab keladi. Suyuq oshini kutib hovlida gaplashib o‘tirishadi. Lekii shu vaqtda bir chekkaga uyulib qo‘yilgan bir necha bog‘ pichan orasidan buriqsib tutun chiqa boshlaganini sal ko‘rib qoladi-ku. Bu nima, deydi-da, darrov pichanga yuguradi. Orasini yorib qarasa: damlog‘lik qozon chiqadi, tuvoqni ko‘taradi. Palovning bug‘i, shirin hidi guppa uradi. Mana shunda hamma sir unga ayon bo‘ladi. Tushundingizmi? Xotinlar palovni damlagan vaqtda, boy kelib qoladi. Ular qo‘rqqanlaridan o‘choq, qozon ustiga pichan tashlaydilar. Boy o‘z joyiga borib o‘tiradi. Bezgakday shaq-shaq titraydi, qarindoshi uni yupatishga kirishadi: «Xafa bo‘lmang, xudoga shukur, siz davlatmand odamsiz. Yesa, o‘z farzandingiz yeydi. Ko‘pdan buyon bu hovlida ikki qozon osiladi, biri sizga, biri o‘zlariga. Kechiring ularni», falon-piston deydi. Bu gapni eshitgandan keyin keksa boy boshini quyi solib birdan ho‘ngrab yig‘lab yuboradi. Obdan yig‘lab shunday deydi u:
«Yeshim yetmishda. Ellik yil mol, pul qayg‘usida yurdim. Yaxshi yemadim, yaxshi ichmadim, yaxshi kiymadim. Mana umrim o‘tdi, nuqul azob ichida o‘tdi. Bular rohatda, men hasratda yashabman. O‘z ahmoqligimga yig‘layman, qarindosh!» Mana otasi qanaqa, bolasi qanaqa!..
– Axir, pushaymon qilipti-da, go‘rso‘xta, – dedi Yo‘lchi hayratda, yoqasini ushlab.
– Pushaymon qildi, lekin behuda. Bir oyog‘i go‘rda edi-da. Shundan keyin bir yil o‘tar-o‘tmas o‘lgan. Qani, siz ayting – otasining yo‘li qalay, bolasining yo‘li qalay?
– Ikkisi ham ahmoq. Ikkisining yo‘li ham, menimcha, gumrohlikdan boshqa narsa emas. Biri yig‘ib o‘lgan, biri yeb o‘ladi, – dedi Yo‘lchi sekingina.
Qambarni xo‘jayin chaqirdi. Yo‘lchi uxlash uchun ko‘zlarini yumdi, lekin uyqusi o‘chib, xayollarga cho‘lg‘ondi. Ko‘zi yumilarkan Qambar hozirgina tasvir etgan xasis boyni tushida juda mudhish tasavvur etdi. Uning ko‘z oldida xasis boy dahshatli qiyofalarda jonlandi. Goh uning skeleti go‘ristondagi och itlar bilan qorong‘ida suyak talashadi, goh pichan orasidan topgan qozondan palovni ag‘daradi, mozor ichida bir qarich tilini osiltirib, quruq qozonni yalaydi. Goh kuchli bo‘ron orasida chirpinib faryod ko‘taradi, faqat og‘zidan xazon to‘foni uchadi…
V
Yo‘lchining hasharga kelgani Nurining qulog‘iga yetgach, unda sabr qolmadi, fursatni g‘animat bilgani uchun, uzoq o‘ylamadi. Opasini sog‘ingani va qovun polizni sayr qilishni bahona qildi-da, akasining o‘g‘li Rafiqjon bilan birga yo‘lga tushdi.
Mana hozir uch kundan beri bu yerda, opasining bog‘ida yashaydi. Uning maqsadi Yo‘lchi bilan uchrashuv, albatta. U boshiga yengil bir nimani ilib, har kun bir necha marta bog‘ni va polizlarni aylanadi, kezadi. Lekin Yo‘lchiga yaqin kela olmaydi. Yo‘lchi ertadan kechgacha, dam u ekinda, dam bu ekinda. Qambar bilan birga ishlaydi. Shuning uchun dadillik qilib qaltisroq qadam bosishga qo‘rqadi, ham bu yer uncha qulay emas. Chunki devorsiz, keng, ochiq dala. Baxtiga qarshi, Tantiboyvachcha ham odatdagicha biron yerga yo‘qolib ketmaydi. Har kun mehmon, har kun tashqarida ichkilik, shovqin-suron bilan vaqt kechiradi…
To‘rtinchi kun kechasi, xuftondan keyin Tantiboyvachcha o‘g‘liga buyurdi:
– Anov kim, ha, Yo‘lchiga chiqib ayt. Ayvonda yotsin. Ko‘rpa-yostiq, gilam hammasi u yerda qolgan. Qambar bu kecha kelmaydi.
Bu so‘zni eshitish bilan Nurining so‘ngan umidi alangalandi, ko‘kragi yoniq orzular bilan to‘ldi. Sevinch va hayajonini bildirmaslik uchun opasining yumushlariga qarasha boshladi. Keyin bolalarga tezgina o‘rin soldi. Ularni dam qarg‘ab, dam ularga yalinib, nihoyat barchasini yotqizdi. O‘zi uchun kampir quda xolaning yoniga emas, bolalarning orasiga o‘rin soldi.
Keng ko‘ylak ichida tog‘araday qornini osiltirib, pishillagan homilador opasi Umriniso hovlida mayda-chuyda ishlarni saranjomlab bo‘lgach, chirog‘ni o‘chirdi, erining yoniga kirib ketdi. Lekin bolalar qorong‘ida ko‘rpa-yostiqni tortishib, bir-birlarining ustlaridan dumalashib ancha vaqtgacha sho‘xlikni davom ettirishdi. So‘ng, kampir buvining dag‘dag‘asi bilan tinishdi.
– Buvi, cho‘pchak aytib bering! – dedi bir nabira.– Jon buvi, ayyor kalni ayting.
– Jim yot, kechasi ham tinchlik bermaysanlar, og‘iz ochishga darmonim yo‘q.– Kampir ko‘rpasiga burkanib oldi.
Bolalar Nuridan so‘rashdi. Nuri ertak emas, bir necha topishmoq aytishga majbur bo‘ldi. Lekin og‘zidan chiqmasdan bolalar topaverdi. Topilishi qiyin topishmoqlarni ko‘p bilgan Nuri, hozir o‘ylay-o‘ylay, birini ham esga keltira olmadi. G‘o‘yo, hammasi boshidan izsiz ko‘chgan… Obidjon juda qo‘pol va beadab bir topishmoqni qichqirib aytgan edi, kampir uni qattiq qarg‘adi, «bolalarga qo‘shilib hingillashgan» Nuriga ham piching qildi. Hamma jim bo‘ldi. Ertadan kechgacha yaylov dalada tinmay o‘ynab, charchagan sho‘x bolalarni bir lahzada va birdan uyqu oldi…
Qizda uyqu yo‘q. Uning badani qizigan, tomog‘i qaqragan, yuragi shiddatli uradi. «Chiqsinmi, chiqmasinmi?» Bu savolni u o‘z-o‘ziga beradi, goh sevinib, shirin xayollarga botib, sabrsizlanadi. Goh butun vujudini qo‘rquv bosadi.
U butun diqqatini to‘plab quloq solsa-da, kampirning uyqudami, uyg‘oqmi ekanini payqolmadi. Nuri kampirdan qo‘rqar edi. Chunki og‘zida bitta tishi yo‘q, beli bukchaygan kampir hali ziyrak edi, quv edi. Har kimning yurish-turishidan ma’no qidirishni yaxshi ko‘rar edi. Nurining harakatida agar qitday shubha sezsa, qolganini kampir o‘zi to‘qib-jo‘yib ola bilishiga qiz ishonar edi…
Mana hovli orqasidagi chakalakdan sekin-sekin oy ko‘tarila boshladi. Kechaning qorong‘isida erib yo‘qolgan daraxtlarni nurlantirib, ularga ko‘rkam, xayoliy manzaralar shaklini berdi. Oy yorug‘ida kecha jimjitligi yana chuqurlashgan kabi tuyuldi…
Kampir kuchsiz xurrak torta boshladi. Nuri ancha vaqtgacha taraddudlanib, atrofga qarab yotdi. So‘ng, titrab o‘rnidan turdi. Kuz kechasining salqini uning qizg‘in badanini seskantirdi. Darrov qoziqdan nimchasini olib kiydi. Yo‘lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi. Uni paranjiga o‘rab, taxmonning burchagiga yashirib qo‘ygan edi. Tugunchakni olish uchun oyoq uchida borar ekan, choynakni turtib, ag‘dardi. Qiz dir titrab, bir lahza qotib qoldi. Lekin choynakning shaqillashi hech kimning uyqusini buzmadi…
Qiz tugunni qo‘ltiqlab hovliga tushdi. Kavushini kiymadi. Yalang oyoq, «ship-ship» yurib ketdi. Hovlining o‘rtasiga borganda to‘xtadi, atrofga qo‘rquvli nazar tashlab, quloq solib, yana eshik tomonga yumshoq yo‘rg‘aladi. Devor tagida katta sigir boshvog‘ini yerga yoyib, bemalol kavsh qaytarib yotardi. Uning qo‘ng‘ir tuklari oydinda oltinlanib yaltirardi. Nuri yaqinlasharkan, sigir beparvo nazar bilan boqib, pishillab, og‘ir nafas oldi.
Nuri eshik zanjiriga qo‘l uzatdi, lekin birdan cho‘chib ketdi: «Zanjir jaranglaydi, eshik g‘ijirlaydi. Kampir uyg‘onib qolsa, nima bahona topaman? Bunga bahona topib bo‘ladimi? Bu eshik g‘ijirlarmikan, yo yo‘q?» Shuncha vaqtdan buyon bu narsaga diqqat qilmaganiga o‘kindi. Tavakkal qilib zanjirni ohistagina tushirdi. Eshikni juda ehtiyot bilan yarim ochib, o‘zini tashqariga oldi. Supaga qadar bo‘lgan sahn tutash tiniq oydin, hatto tuproq ham yiltiraydi. Boshqa yerlar ola-chalpoq nim oydinlik. Nuriga endi kecha va jimjitlik, nechundir qo‘rqinchliroq tuyuldi. Katta-kichik daraxtlarning yerga tashlagan ko‘lkalari, gerdayib ko‘kka uzaygan haybatli qayrag‘ochlar sirli, vahimali ko‘rindi. Qiz ularga qarashga botinmadi, go‘yo har tomonda “ajina”larning ko‘lkalari sakrashganday… U qattiq yugurib ayvonga bordi. Ertaklarda uchraydigan botir kabi g‘urur, salobat bilan uxlab yotgan Yo‘lchning bosh ustida cho‘kkaladi. Kechaning bir zum avval sirli va mudhish ko‘ringan manzarasi endi yo‘qoldii. Atrofda hammaa narsa to‘zal va yoqimli bir shakl oldi. Yigit ko‘kka qarab, tinch uxlar edi. Ayvon yoqasidagi ikki tun jaftoli orasidan tushgan oy nuri yigit yuzida ko‘lka aralash jim-jim titraydi. Nuri uning ko‘ksiga qo‘lini qo‘ydi, bir qo‘li bilan peshonasini sekin siladi. Yo‘lchi seskanib ko‘zlarini ochdi, boshini keskin ko‘tardi.
– Kim bu?
– Men, men… Nuri, Yo‘lchi aka. Jim, sekin…– Nuri o‘z yuzini yigitning yuziga taqadi.
– Siz, shu yerdamisiz? —shivirlab, hayajon bilan dedi Yo‘lchi, – nimaga bemahal bu yerga chiqdingiz? Bilib qolsalar nima bo‘ladi? Barchaga sharmanda bo‘lamiz. Men bir xizmatkorlaring bo‘lsam… Siz juda yengil o‘ylaysiz.
– Nima qilibdi, xizmatkor odam emasmi? Siz qarindoshimiz. Siz qanday yaxshisiz, – sovuqdanmi, yo hayojondanmi, Nuri titrab gapirdi.– Sizni deb bu yerga keldim, Yo‘lchi aka. Bu yerda ekanligizni eshitib, ko‘zimga xech nima ko‘rinmadi, uchib bora qolsam, dedim. Bu yerda uch-to‘rt kundan buyon kunduzi ham, kechasi ham es-hushim sizda. Tavakkal qilib chiqdim.
Kuz kechasining salqin shamolida jimgina silkingan daraxtlarning barglari orasidai tushgan oy nuri kizning sochlarida, yuzida jim-jim o‘ynar, qizlik latofatiga sirli va sehrli bir nima bag‘ishlar edi. Yo‘lchi atrofga ko‘z tashlar, shamolda shildiragan har bargdan cho‘chir edi. U qiz bilan ikki og‘iz jiddiy so‘zlashib, kelajakka qanday qarashni bilmoqni istasa-da, lekin Nurining ko‘zlaridan, harakatlaridan uning bu yerga so‘z sotish uchun chiqmaganini sezdi. Qiyinlik bilan erishilgan bu nodir fursatda yoniq orzularini, sho‘x ehtiroslarini alangalanganiga qizda kuchli intiluv borligini ravshan ko‘rdi. Yo‘lchi qizga tomon yaqin egildi va ko‘zlariga tikildi va titroq lablari bilan bazo‘r dedi:
– Shundaymi-a? Men uchun keldingizmi?
– Yolg‘iz sizni deb…
Yo‘lchi qizning qo‘llarini mahkam siqdi. Nuri o‘z boshini uning yelkasiga sekingina tashladi… Yigitning qo‘llari qizinig bellariga chirmashdi, ko‘kraklari bir-biriga qapishdi.
Oy. Nozik jimjitlik. Salqin shamollargina qizning sochlari bilan o‘ynashadi…
Nuri ketish oldida, tugunchakni Yo‘lchiga berdi.
– Nima bu!?
– Arzimaydi. Sizga bir ko‘ylak olib kelgandim. Pul kerakmi sizga? Yo‘lchi aka, aytavering, uyalmang— Yo‘lchining qo‘lini maxkam ushlab, dedi Nuri.
Yo‘lchi og‘ir bir xo‘rsinib tugunchakni qizmnng oyog‘iga tashladi.
– Olib keting. Menga hech nima kerak emas. Na kiyim na pul. O‘z kuchim bilan topaman. Oling xozir, opa
– Men ataylab siz uchun olib keldim. Bir qo‘shni xotinga yashirin tikdirdim. Hozir biron joyga berkiting. Katta yerga borganda, kiyarsiz.
– Oling, xafa bo‘laman.
– Roziligimga qarang, Yo‘lchi aka!..
Nuri yana avvalgiday qo‘rquv ostida ehtiyot bilan qo‘rg‘on hovliga kirdi. Ayvonchaga oyoq uchida yurib bordi. Kampir uyquda ekaniga ishongach, yuragi birdan tinchlandi. Endi u, mabodo kampir uyg‘onsa, zaruriyat uchun turgan ekan, deb o‘ylasin, degan niyatda, jo‘rttaga dadil yurdi, yo‘taldi, ayvon oldiga yetgach kavushlarga qoqilgan bo‘ldi.
UCHINCHI BOB
I
Kechikib kirgan qish endi kun sayin sovug‘ini kuchaytira boshlagan edi. Qor yo‘q, lekin ertalab yalang‘och daraxtlarda va tomlarda qalingina qirov yaltiraydi. Mirzakaribmoyning oilasi bir yarim oydan buyon shaharda.
Sahni torroq, lekin to‘rt tomoni uy-ayvonlar bilan o‘ralgan tashqari hovlidagi naqshli, qubbali eshiklari keng, yaxlit oynali derazalari, tarnovlarning tepasida gerdaygan tunuka xo‘rozchalari, ganch uymalari, bo‘yoqlari bilan ko‘rkam – haybatli ikki mehmonxonaning birida qat-qat shoxi ko‘rpachalarda, issiq tanchaga suqilib Mirzakarimboy o‘tirar edi. Do‘kondan xoh erta, xoh kech qaytsin, u to‘ppa-to‘g‘ri shu uyga kirar edi. Faqat, ovqatni o‘g‘illari, kelin va nabiralari bilan birlikda yeyishni (mehmonlar bo‘lmaganda) o‘zi uchun shart qilib olgan. Bu kun peshin namozini Eski jo‘vadagi «Xotin machit»da o‘qib, bozordan barvaqt qaytgan edi. U tokchadan cho‘tni olib, miyasini ishg‘ol etgan «hisob-kitob»ni bir-ikki marta cho‘tga ag‘dargandan so‘ng, ko‘zoynak taqib, «Chohor darvesh»ni varaqlab ko‘zdan kechira boshladi. U ba’zi vaqt Xo‘ja Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»ini ham o‘qir edi. Hali bir betni o‘qib bitirmasdan, o‘g‘li Hakimboyvachcha kirib keldi. Dadasi bilan ko‘rishib movut chakmonining etagini ehtiyot bilan qayirib, tanchaga o‘tirdi. Farg‘ona safaridan qaytgan o‘g‘li bilan gaplashish uchun, boy kitobni yopdi.
– Qachon kelding? Muncha tez?
– Ertalab kelgan edim. Bankada aylanishib qoldim, – dedi-da, so‘zlab ketdi. Birinchi «sort» paxtalarni ikkinchi, balki uchinchi «sort» bahosiga sotib olganini, yana sakkiz ming pud paxta uchun pul tashlab kelganini va hokazoni bildirdi, qo‘qonlik boylarning, «ishbilarman» yor-do‘stlarning salomini topshirdi. Mirzakarimboy paxta savdosining turli tomonlarini sinchiklab bilib olgandan so‘ng, o‘g‘lining «kori»dan xursand bo‘ldi.
– Buni omad deydilar. Bu to‘g‘rida birovga og‘iz ochma, savdo ishiday nozik ish jahonda yo‘q. Dadam rahmatlik baqqol edi. Bir kunda qancha sabzi-piyoz sotadi, buni hech kimga, uy ichidagilarga ham aytmas edi, he-he-he…– kuldi u o‘g‘liga tikilib.
– Dada, endi paxta zavod qurmasak bo‘lmaydi. Modomiki, paxtachi bo‘ldim, zavodsiz iloj yo‘q. Garchi siz norozi bo‘lsangiz ham, ishni boshlab yubormoqchiman. Qo‘qonda nomerda bir o‘ris injener bilan tanishdim, bu to‘g‘rida maslahatlashdim. Ammo, siz «xo‘p» desangiz olam guliston.
Mirzakarimboy «qix-tuf»dan so‘ng:
– «Bu kor xayr…» Sendan ilgari men o‘zim tarafdorman. Lekin picha sabr qil, – u bir nafas sukunatdai keyin o‘g‘liga iljayib qaradi.– Balki zavod qurish uchun ovora bo‘lishga to‘g‘ri kelmas, biz tayyor zavodni, ishlab turgan zavodni qo‘lga olarmiz ham juda arzonga olarmiz!
– Eh, qani endi, do‘ndirma ish bo‘lar edi-da! —Hakimboyvachcha labini yalab qo‘ydi.
– Haligi gapimni sir deb bil! – davom etdi chol.– Paxta bozori misoli qaynab toshgan bir daryo… Birdan o‘zni otish ham yaramaydi. Oldin daryoning chuqur, sayoz joylarini bilish kerak. Ko‘rib turibman, ko‘p odamlar bu daryoning ostida yer tishladi, ko‘plar girdobga yo‘liqib, cho‘p-xasday gir-gir aylanadi, qo‘lini cho‘zib, qutqar, deydi. Qaysi mard ularni qutqarardi! Eh-he… Men bankaning chilani… Hammasining siri manga ravshan, o‘g‘lim.
– Chakana-chukanalar shunday, dada. Ammo yo‘g‘onlar, beli baquvvatlarning ishi borgan sari avj olmoqda.
Mirzakarimboy kuldi.
– Otangiz bor, belingiz baquvvat-da, o‘g‘lim!
– Siz savdo ishida juda dadil odamsiz, – bir qadar ranjib dedi Hakimboyvachcha, – sizdan dadilrog‘i, xudo biladi, musulmonlar orasida yo‘q, yo juda oz. Hayronman, nimaga zavodga qadamni bunchalik cho‘chib bosasiz.
– Qiziq gaplarni gapirasan. Axir, soqolim gazlama savdosi bilan oqardi. Men dadil bo‘lmay, kim dadil bo‘lsin yana.
Bir muddat ikkisi ham jim qolishdi. Chol hali kitob o‘qiganda ilgan oltin bandli ko‘zoynagini olib kursiga qo‘ydi.
– Man bir vaqt sanga yo‘l chizib bergan edim-ku, shundan chiqma, paxtani birinchi qo‘ldan ol. Dehqonlarga pulni qishda tarqat. Dehqon qip-qizil yalang‘och, ahvoli tang. Unga pul kerak. Pul bilan oyog‘iga kishan ur. Shunday qilsang xohlagan shartingga ko‘naveradi. Kuzda hamma paxta seniki, o‘g‘lim. Hozircha bundan afzal yo‘l yo‘q.
– Hali ham shu yo‘ldaman-ku.
– Yana kengaytir!
Mehmonxona eshigi ochildi. Bo‘ynini qisib, ko‘rishmoq uchun uzoqdan qo‘llarini cho‘zib Abdishukur kirdi.
– O‘tiraveringlar, ziyoratlariga keldim, – u ota va bolaning qo‘llarini ta’zim bilan juda samimiy siqib o‘tirdi.
– Baquvvatmisiz, otajon?
– Alhamdulillo…
– Shaharda ko‘rinmay qoldingiz, mulla Hakim aka? – boyvachchaga qarab, ko‘zlarini javdiratdi Abdishukur.
– Qo‘qonda edim.
– Qalay, xursandmisiz? Juda soz. Do‘stlarning xursandligi – mening xursandligim. Shunday emasmi, ota?
