скачать книгу бесплатно
Gap-so‘z bir-biriga ilashmadi: chol oldida xotinlar haqida so‘zlanilmadi, xasis boy to‘g‘risidagi latifalar ham tugadi. Sultonbek pishillab mudray boshladi.
– Mulla Abdishukur, – Mirzakarimboy mehmonlardan biriga murojaat qildi, – olamda nima xabarlar bor, gapirsangizchi. Ko‘pdan buyon siz bilan suhbatlashishga to‘g‘ri kelmadi.
Abdishukur manglayi tirishgan, ko‘zoynakli, etsiz, qoramtir yuzi ichiga botgan, qisqa mo‘ylovining ikki uchini ingichka burab, burnining kataklariga yetkizgan, zamonasiga nisbatan qisqaroq kamzul kiygan o‘ttiz besh yoshli, oriqqina kishi bu yerdagilar orasida hamyoni quruq, so‘zga to‘liq shu edi.
Toshkentning «Askiya» mavzuida otasining bir parcha yeri bo‘lgan. Butun oilasi bu yerga pomidor, piyoz, rediska, karam va hokazo rezavor ekib, mumkin qadar eldan burunroq bozorga chiqarib, «pul» qilishga tirishar edi. Abdishukur bu yo‘ldan ketmadi. Mahalladagi maktabni bitirib, madrasaga kirdi. Madrasa hujrasiga tiqilib, moddiy qiyinchiliklar ichida to‘rt yil o‘qidi. Keyin madrasa ilmlaridan ko‘ngli soviy boshladi, chunki imom bo‘lish uni sira qiziqtirmadi. Buning ustiga u mudarris ham mullavachchalar bilan yaxshi chiqisha olmadi. Tahsilini chala qoldirib, madrasadan chiqdi. Tahsil uchun Istambul yoki Misrga jo‘nash orzusi, mablag‘ yo‘qligidan, amalga oshmadi. Bir qancha vaqt bekor yurgach, «ishbilarmon» amakisiniig yordami bilan, nihoyat, bir boyga mirza bo‘ldi va xizmat uchun To‘qmoq shahriga jo‘nadi. Bu yerda bir tatar savdogarining xizmatiga o‘tib, Qozonga ketdi. Qozonda uch yil yashadi. Tatar savdogarlari orasida aylanarkan, uni-buni tanidi. Yoshlar bilan ham bir qadar aloqa bog‘ladi. Gazeta-jurnal mutolaasiga odatlandi. Toshkentga qaytgach, u o‘zini eng «ko‘zi ochiq» va «yangi fikrli» musulmonlardan hisoblab, «usuli jadid» maqtablarini ochishga tashqivot yurgiza boshladi. Shoirlik iste’dodidan tamom mahrum bo‘lishiga qarmay, u «millatni uyg‘otish» uchun vazni buzuq, fikri sayoz, rangsiz nazmlar yozdi. Hozir muntazam ravishda turk va tatar matbuotini ta’qib etadi. Tatar ruhoniylaridan Musabegiev va Rizaiddin Faxritdinlarni buyuk olimlar deb biladi. Turk adibi Ahmad Midhatni yagona «xazinaiy ilm va urfon» hisoblab, topinadi. Ruschada kitob mutolaa qila olmasa ham, lekin mukallima tiliga ancha-muncha epchil. U bolalik chog‘ida dadasi bilan birga yangi shaharda rezavor sotib yurgandayoq ruschaga tili yugurik bo‘lib qolgan edi. Abdishukurni ba’zilar «zakunchi» deydi, ba’zilar «dahriy» deydi. Hozirgi kunda Jamolboyning prikazchigi, do‘sti va kengashchisi. Kecha u xo‘jayini bilan izvoshga o‘tirib, bu yerga mehmon bo‘lib kelgan edi.
U qutisi ustiga «Roza» deb yozilgan papirosni qo‘liga olib, gugurt chaqmasdan ilgari. Mirzakarimboyni qanoatlantirishga tirishdi.
– Taqsir, olamda gap ko‘p… Yer yuzida bo‘lgan jami voqealarni har kun gazetalar yetkazib turadi, – dedi va eng so‘nggi xabarlar bilan eski xabarlarni aralashtirib, birmuncha ma’lumot berdi. Keyin islom olami masalalariga ko‘chdi, bo‘lib o‘tgan «Bolqon muhorabasi»ni tilga olarkan, urush voqealarini tinglashni yaxshi ko‘rgan Mirzakarimboy darrov uning so‘zini kesdi:
– Qaysi qiron qaysi qiron bilan urushdi?
Bolqon urushidan xabarsiz bir musulmon boyining savoliga u ichidan afsuslansa ham, lekin buni sezdirmadi, avvalgi tur bilan gapini davom ettirdi. Bu urushda qaysi davlatlar ishtirok qilganini va urushning oqibatini so‘zladi.
– Bulg‘or, Yunon hukumatlari deysizmi? Bachchag‘arlarning nomlari juda xunuk ekan-da! – dedi bir savdogar.
Abdishukur davom etdi so‘zida:
– Butun olami islomning xalifasi Sulton hazratlari bu urushda tanho qoldilar, askarlari qattiq mag‘lub bo‘ldi. Musulmonlarning ittifoqsizligi, bir-birining holidan xabarsizligi natnjasida islomning obro‘sini tushirgan bunday foji voqealar ro‘y berdi… Xususan biz, Turkiston musulmonlari chuqur g‘aflatdamiz. Agar biz jahdu jadal qilib bu jaholat botqog‘idan qutulmasak, taraqqiy yulini tutmasak, boshqa musulmon mamlakatlari bilan ittifoqni mahkamlamasak, yaqin o‘rtada biz, musulmonlarning muqaddas yerlarimizni ham xristianlar bosib oladilar. Makkaiy Mukarramani, Madinaiy Munavvarani ham ular to‘pga tutishdan toymaydilar.
– Bir narsaga oldindan hukm etish to‘g‘ri emas, Abdishukur, – salmoqlab dedi Mirzakarimboy, – har bir ish Olloning buyrug‘i bilan bo‘ladi.
«Burnidan tortsa yiqiladigan», kuchsiz, xunukkina kishi – bazzoz Abdulxoliqboy qoshini chimirib, ingichka, xotinchalish ovozi bilan gapga aralashdi:
– Siz oq-qorani tanigan odamsiz, Abdishukur. Bir narsani aslo yoddan chiqarmangki, Ka’batulloga hech bir kofirning qadami tegmas, inshoollo, nainki kofirlar bosib olsin, to‘pga tutsin! Nimaga desangiz, har bir musulmonga ma’lumki, Muhammad alayhissalomning qabr shariflari bor u yerda, yana u yerda qancha aziz-avliyolar yotibdi. U yerni Olloning o‘zi saqlaydi. Biz bir bandamiz, ammo aqlga sig‘adigan narsani so‘zlaymiz.
– Xudoning uyiga kofirning zambaragi tushadimi!.. – so‘zga kirishdi chinnifurush Tojixonboyvachcha, – o‘tgan yil amakim hajdan keldi. U kishining aytishiga qaraganda, payg‘ambarimizning qabrlari ustidan kaptarlar ham uchib o‘tishga jur’at qilolmas emish, shunday uchib kelib, ziyorat qilib, yondamalab, yana qaytarmish.
– Qudratli parvardigor, shak keltirib bo‘lmaydi, – deb ming‘illadi Mirzakarimboy.
Qalin, go‘shtdor labini sekin qimirlatib, Sultonbek so‘z oldi:
– Rostini aytsam, shu zamonda gap-so‘z qaynab ketgan. Lekin birovining ham ma’nosi yo‘q, birida ham maza-matra yo‘q. Hammasi bosh og‘rig‘i gaplar. Bilmadim, bo‘yoqchining nili buzilganmi, yo oxir zamon yaqinlashib, ya’juj-ma’juj xuruj qilganmi? —Sultonbek atrofidagilarga ko‘l yugurtdi. Keyin burnini kavlab, harsillab davom etdi.
– Har xil tirranchalar paydo bo‘libdi. Abdishukur ularni yaxshi taniydi, – istehzo bilan Abdishukurga qarab qo‘ydi, – tirranchalar har qadamda bo‘lmag‘ur maslahatlar berishadi. Shu yaqinda yor-do‘stlarim bilan o‘tirganimda, so‘z to‘y ustida bordi. Shu yil kuzda o‘g‘limni to‘y qilaman, degan niyatim bor, deb ulardan maslahat so‘radim. Yaxshi-yaxshi maslahatlar berishdi. Lekin mahallamizda gazet o‘qiydigan bir «shumtaka» bor, u haromi nima deydi? «Sultonbek aka, siz shariatga qarab, mavlud to‘yi qiling; butun yurtga ibrat bo‘lsin: «Sultonbekdek bir davlatmand o‘z o‘g‘lini mavlud to‘yi bilan kesdi, deb gazetaga yozaman», deydi… «Uka, u to‘ying qalay bo‘ladi?» «Yigirma-o‘ttiz odam chaqirasiz, mavlud o‘qiladi. Mana shariat to‘yi…» deydi. Buni eshitib, azbaroyi xudo, tutaqib, isitmam chiqib ketdi. «Arvoh oshi» bermayman, o‘g‘limni to‘y kilmoqchiman, to‘y, dedim. Uch biya, yigirma bir dona qo‘y so‘yaman, nog‘ora-karnay bilan uch kun osh beraman; ota-bobom haftalab to‘y qilgan odamlar, dedim. Xo‘sh, bu tirranchalar birovning to‘yiga nimaga aralashadi? Gazetangni o‘qib yuraver. Men katta to‘y qilsam, o‘z o‘g‘lim uchun qilaman, o‘z pulimni sarf qilaman. Menda ham orzu-havas bor. Agar shariatimiz mavlud to‘yini buyurgan bo‘lsa, nega ulamolarimiz hech nima deyishmaydi? Madrasa tuprog‘ini yalamagan u tirrancha qayoqdan shariatni biluvchi bo‘lib qoldi? Yana shunisiga dog‘manki, ba’zi bir boylarimiz, ba’zi savdogar bolalari ularning so‘ziga ishonadi. Mana Azimhojining o‘g‘li Tursunboyvachcha yangi maktab ochishga urinib yuribdi. Tunov kun biznikiga kelib, meni ham avray boshladi. Bir o‘g‘lim qorixonada o‘qiydi, bir o‘g‘limni Xadradagi o‘ris maktabiga berdim, shu bas dedim.
– Sultonbek so‘zlab charchaganday, yostiqqa og‘ir yonboshlab qip-qizil bo‘ynidai va charx tovoqday yuzidan terini arta boshladi.
– Xadradagi maktab bolalarimizga kifoya qiladi-ku, yana qanday maktab lozim? – dedi bir savdogar.
Abdishukurning tili qichib, yangicha to‘y haqida, ulamo, shariat va maktab to‘g‘risida mufassal izoh bermoqqa chog‘langan edi, lekin so‘zni Hakimboyvachcha ilib ketdi. U yangi maktabga qarshi bo‘lmadi. Lekin, yangi maktabda «Qur’on karim» va boshqa diniy darslarning ko‘proq o‘qitilishi kerakligini ta’kidladi. To‘y to‘g‘risida shunday dedi: «Shariatda isrofgarchilik buyurilmagan, deb eshitamiz. Ammo, to‘y to‘g‘risida ulamolarimiz yo‘l ko‘rsatmaguncha, yoshlarning gapiga e’tibor qilib bo‘lmaydi. Zeroki, xalqning otasi, shariatning homiysi yolg‘iz ulamolarimizdir. Yoshlar «yangi fikr», «eski fikr» degan gaplarni yig‘ishtirib, ulamolarimiz bilan qo‘lma-qo‘l ishlashlari, ulamolar oldida adab saqlashlari kerak. Ulamodan tashqari shariat ishlariga aralashish – shariatga raxna solish, uni buzish bilan baravar. Buning oqibati, albatta, yomon. Ulamolarga aslo til tegizmangizlar, Abdushukur!»
Hali va’z etishga oshiqqan Abdishukur, endi sukut qilishni lozim bildi, faqat, Hakimboyvachchaga iljayib qarab, uning so‘zini bosh qimirlatish bilan tasdiq qildi Bir zum cho‘zilgan sukutni Salimboyvachcha buzdi.
– Ulamolarimizda ham ayb ko‘p, – akasiga qarab dedi u, – bid’at ishlarni yo‘qotish o‘rniga, ularni himoya qiladilar. To‘y-hashamlarda bo‘ladigan isrofgarchilikni ular man qilmaydilar. O‘zlari to‘yma-to‘y yurishni, yarqiroq choponlar kiyishni yaxshi ko‘radilar. «Boylar to‘ylarga sarf qiladigan pulni savdoga ishlatsin, teatr ishlariga bersin» deydi yoshlarimiz. Bu to‘g‘ri narsa. Ulamolarimiz gazeta o‘qigan odamlarni ham «kofir» deb hisoblaydilarku, bu jaholatdan boshqa narsa emas.
Mehmonlar uning gapiga yaxshi e’tibor qilmagan bo‘lsalar ham, Mirzakarimboy o‘z o‘g‘liga o‘qrayib, boshini quyi solganini hamma sezdi.
– Ukamiz Salim, – dedi Hakimboyvachcha, – og‘ziga nima kelsa, shuni valdirayveradi. O‘rtoqlari haligi tirranchalardan…
Salim indamadi, soatining oltin zanjirlarini o‘ynab, avvalgiday o‘tiraverdi.
– Shu teatr degani nima? Ot o‘yinimi?
–Abdishukurdan so‘radi choyfurush Sadriddinboyvachcha.
– Tamom boshqa narsa u, Sadriddin aka! Bir karra ko‘rsangiz, u har kim uchun bir maktab ekanini anglaysiz, – dedi Abdishukur.
– Men ko‘rdim teatrni, – hovliqib, pixillab so‘zga kirishdi paxtachi Jamolboy, – Abdishukur qiziqtirgan edi, borsam boray dedim… Siz uni maktab deysiz. Abdishukur, qanday qilib maktab bo‘ladi u? Domla qani, shogird qani? Men borganimda bir ilmsiz bolaning bezori bo‘lib ketganini ko‘rsatishdi, xolos.
– Maktab emas, ibrat deng, – kimdir izoh berdi.
– Menga qolsa hech nima emas, – davom etdi Jamolboy, – o‘sha kuni Abdishukur ham o‘ynadi. Qizig‘i shuki, men uni sira tanimay qoldim. Bu kishi ola bayroq to‘n kiygan, uzun soqolli, bilmadim, imommi, eshonmi bo‘lib chiqdi… Ovozidan ham tanimadim. Abdishukur, ovozni bunchalik boshqacha qilishni kimdan o‘rgandingiz? Hunaringga balli-e… Lekin, to‘g‘risini aytsam, ot o‘yini ancha qiyin. Bularnikini ko‘rib bo‘lguncha, yuragim tars yorilib ketayozdi. Nuqul gap. Tag‘in belatga besh so‘lkavoy to‘labman. Belat bahosi emas, yordamingiz, deb qo‘yishdi! Bir marta ko‘rdim, bas, endi yelkamning chuquri ko‘rsin.
– Jamolboy hammaga bir-bir qarab, «qih-qih»lab kulib qo‘ydi.
– Ilgari hayit kunlari Ko‘mirsaroyda qo‘g‘irchoqbozlik, «Chodir xayol!» bo‘lar edi. Endi nomini boshqa qilishibdi-da mazmuni.
– O‘lmagan qul har nimani ko‘raverar ekan, – dedi Mirzakarimboy peshonasini qashib.
– Bizning teatr hali yangi-da. Usta o‘ynovchilar yo‘q, – izoh bera boshladi Abdishukur, – madaniyatli mamlakatlarda teatrlar baland darajada bo‘larmish. Ko‘p ma’nidor narsalar ko‘rsatilarmish. Xalqning rag‘bati ham katta bo‘ladi, deb eshitaman. Yaqinda bir o‘ris advokat bilan so‘zlashdim. Maskov, Peterburg teatrlarini gapirgan edi, og‘zim ochilib qoldi.
– Maskovga, Peterburgga ko‘p qatnadim, oylab u shaharlarda qoldim. Bir marta ham ko‘rmabman-da, – dedi bir mehmon.
– U yerlar boshqa. Peterburg oqpodshohning poytaxti. U yerda har qanday ajoyib ishlar bo‘lsa yarashadi, – chedi Hakimboyvachcha.
– Oqpodshoh ham borarmikinlar teatrga? – kimdir so‘radi Abdishukurdan.
– Albatta, albatta boradilar.
– A, ha!..– bu sado bilan uch-to‘rt kishi birdan o‘z hayratini bildirdi.
Abdishukur tushida ham ko‘rmagan poytaxt teatrlarini maqtamoqchi bo‘lib, endi so‘z boshlagan edi, Yormat dasturxon keltirib, norin tayyor bo‘lganini bildirdi. Mehmonlar o‘rinlaridan turib, uvushgan oyoqlarini uqalab, kerishib, kim qo‘l yuvishga, kim «tahorat ushatishga» tarqaldi.
IV
Yo‘lchi otxonaning bir tomoniga uyilib, sasib-bijib yotgan go‘ngni katta yerga eltish uchun aravaga tashimoqqa kirishgan edi. Uch hafta qadar bu yerda yashab, boy tog‘aning hamma yumushlarini yaxshi bajargani va mehnatga layoqatini, uquvini yaqqol ko‘rsatgani uchun boy unga katta yerga chiqib paxtada ishlashga buyruq bergan edi. Birinchi qopni darvozaga olib chiqib aravaga to‘qish oldida, Yormat uzoqdan qichqirib, uni to‘xtatdi:
– Bu kun jo‘namaydigan bo‘ldik.
– Nega?
– Tog‘angizning xotinlari kelinlari bilan birga bir qudanikiga tug‘uriqqa borar ekanlar. Arava kerak.
– Xo‘jayin koyimasmikin?
– Ertaga jo‘naymiz-ku. Javobini xotin xo‘jayin beradilar. Boyoqish xotinlar ham bir yayrab kelsin-da.
Yo‘lchi qopni devorga tirab qo‘yib, darvozaning yonidagi kichkina supachaga o‘tirdi. Yormat chelak bilan aravaga juda ko‘p suv sepdi. So‘ng, yaxshilab supurdi. Otga chig‘anoqli asboblarni taqib, yolini qizil lattalar bilan, o‘rib, otning atrofida aylanib, unga juda zeb berdi. Otni qo‘shgandan keyin aravaga qalin namat soldi, ustidan ko‘rpacha yoydi. Uning har bir harakati, xotinlar uchun mumkin qadar qulay, o‘ng‘ay joy hozirlashga tirishgannni ko‘rsatar edi. Xo‘jayinlarning xotinlarini, bola-chaqalarini aravaga solib, dabdaba bilan mehmondorchilikka, olib yurishni u juda yaxshi ko‘rsa kerak, shuning uchun hozir mag‘rur va shod edi. Lekin u shodligini bildirmas, hatto qovog‘i soliqroq ko‘rinadi. Yo‘lchi bu kishining qiliqlarini bir daraja sinagani uchun, uning «bola tabiati»ga ichidan kulib o‘tiraverdi. Arava tayyor bo‘lgach, Yormat bir muhim narsani unutganday, bir yoqqa yugura ketdi. Allaqaydan kichkina narvoncha keltirib, aravaning orqasiga tiradi. Ko‘lini beliga qo‘yib, o‘zi ham shu yerda qaqqaydi.
Xotinlar ancha kechikib chiqishdi. Avval banoras paranji yopingan qaynana – Mirzakarimboyiimg xotini, harsillab-gursillab, narvonchaning har pog‘onasiga qadam qo‘yganda «bismillo»ni takrorlab, aravaga o‘tirdi. Uning ketidan, biri ko‘k duxoba, ikkinchisi zangori duxoba paranji yopingan qo‘sh kelin – Hakim va Salimboyvachchalarning xotinlari chiqishdi. Xotinlarning bema’ni qiy-chuvi, arzanda bolalarning xarxashasi hamma yoqni tutdi. Yo‘lchi bolalarni bir-bir ko‘tarib, xotinlar orasiga joylashtirdi. Yormat ichkaridan bir necha savat moykulcha ham dasturxondan isi, bug‘i burqib turgan bir tog‘ara palov va hokazo olib chiqdi. Arava liq to‘ldi. Yormat aravaning har qismiga razm solib, keyin chaqqonlik bilan otga mindi. U yangi, «havaskor» o‘spirin aravakash kabi, gerdayib, yelkasini qiyshiq qilib o‘tirdi. Keyin «chu» deb otga qamchi urarkan, Yo‘lchiga qichqirdi.
– Hov, yigit, kechagi chopiqni bitirib qo‘ying! Yo‘lchi chopiqqa tushmasdan avval soch oldirish uchun guzarga chiqdi. Mo‘ysafid sartarosh uni bequvvat shalaq kursiga o‘tqazib, kirdan qatirmalanib yaltiragan lungini bo‘yniga ilib, boshini ishqalay boshladi. Qattiq suyak panjasi bilan uzoq ishqaladi. Atrofda g‘uv-g‘uv pashsha oyoqlarga yopishadi, burun kataklariga suquladi, quloqni uzadi, bir zum tinchlik yo‘q. Yo‘lchi soch oldirib bo‘lguncha, qiynoq ichida toqatsizlandi. O‘rnidan turgach, bir «uh» tortib, yengillandi. Mo‘ysafidning kaftiga yarim tanga qistirib, choyxonaga o‘tdi.
Choyxonachi ellik yoshlarda bo‘lgan yumaloq – «girdigum» odam, harakati juda sust, qarashlari yalqov. Bir so‘zni o‘n bo‘lib bazo‘r chiqaradi. Qarshidagi choyxonachi uchqun tegishi bilan guv alangalanuvchi qirindi bo‘lsa, bunisi alangani so‘ndiruvchi ho‘l to‘nka, choyxonada odam ko‘p. O‘rtada davra qurib, bir to‘da yigitlar o‘tiradi. Aksarining qo‘lida bedana. So‘zlar ham bedanabozlar ustida.
Yo‘lchi zerikdi. Choy chaqirmasdan tashqari chiqdi. Choyxonadan nariroqda, ko‘cha sathidan bir oz baland turgan va chirik taxtalari o‘rniga yo‘g‘on-ingichka xodalar yotqizilgan ko‘prik oldida qovun ortgan arava to‘xtaganini va dehqonning behuda urinishini ko‘rdi. Aravakash yelkasini gubchakka tirab itarsa ham, ot to‘rt oyog‘i yerga mixlanganday, qimir etmasdi. Ko‘maklashuv uchun Yo‘lchi yugurib bordi. Otning jilovidan tortdi, aravakash g‘ildirakdan turtdi. Ot siljimadi. Ot qari va benihoya oriq edi, dumini qimirlatishga ham erinar, boshini quyi solib, chirkinlashgan ko‘zlarini ojiz javdiragan edi. Arava ham ko‘hna, yamoq-yasqoq, g‘ildirak temiridan unda-munda parcha-purcha qolgan, kegaylari shaloq…– dehqon aka, ehtiyot bo‘ling, aravangiz nobop… – boshini chayqab gapirdi Yo‘lchi.
– Bilaman, lekin iloj yo‘q, uka, shaharga borish kerak, – dedi dehqon arava orqasidan.
Yo‘lchi otning jilovini bir bolaga ushlatib, o‘zi bir gubchakka o‘tdi. Ikkinchi tomonda dehqon. Yo‘lchi:
– Oling, dehqon aka!..– kuch bilan itardi-da, otga: «chuh, jonivor!» deb qichqirdi. Orqadan itargan ikki kuchning ko‘magi bilan ot oldinga intildi, tirisha-tirisha aravani ko‘prikka olib chiqdi. Lekin shu onda, nimadir, «qars» etdi. Ot to‘xtadi. Yo‘lchi aravaning nimasi shikastlanganini payqamay, hayron bo‘lib turar ekan, aravaning tagidan dehqonning ayanchli tovushi eshitildi:
– O‘qi ketibdi, ish pachava…
Dehqon tuproqqa botib arava ostidan chiqdi. Ko‘ziga tushgan katta eski qalpoqni ko‘tardi, juldur choponning etagi bilan burushiq peshonaning terini artdi. Yo‘lchi uning ichiga botgan, chuqur ko‘zlarida chorasizlik qayg‘usini, mashaqqat og‘irligini ko‘rdi. Uning oftobda kuyib pishgan, etsiz, yirik yonoqli yuzida ko‘z yoshimi, termi, har holda tomchilar yumalanar edi.
– Xafa bo‘lmang, aka, – dehqomning yelkasini qoqib yupatdi Yo‘lchi, – falokat emas, arava sinadi, tuzatiladi.
– Ot-arava o‘zimniki bo‘lsaydi, jarga qulab ketsa ham mayliydi. Kishiniki, uka. O‘zimda ulov yo‘q. Qovunim pishib chirib ketdi… Qo‘shnimdan ot-aravani bir kunga tilab olgan edim. Jilla bo‘lmasa, bitta chetanda olib tushay-da, sotib, bolalarga kiyimlik olay, deb xayol qilgan edim. Bola-chaqa qipyalang‘och, uh… Falokat kutib turgan ekan.
Atrofda odam to‘plandi. Ba’zilar achinadi, ba’zilar tomoshabin. Mana, shu guzarning o‘spirin baqqoli ham yetib keldi, och itday alanglab, qovunlarni ko‘zdan kechirdi.
– Qani, dehqon aka, savdoni qilaylik, qo‘lni bering… Otingizning dumi ostidan yulduz ko‘rinib qolibdi. Arava bo‘lsa almisoqdan qolgan, yana sinibdi. Shu ot, shu arava bilan shaharga yuk olib borarmidingiz? Shahar qayda!.. Uylamabsiz-da. Necha pul beray? – baqqol bidirlab, dehqonning qo‘lini ushladi. Es-hushini yo‘qotib, garanglangan dehqon dastlab indamadi. Yosh baqqol vaysayvergandan so‘ng bir uh tortib, sekingina dedi:
– O‘n to‘rt so‘m berasiz…
– E? O‘n to‘rt so‘m? Tushingizni suvga ayting.
– Shaharda o‘n sakkizga «g‘ing» demay oladi. Noilojlikdan deyman-da. Qovunga qarang. Har biri tuyaning kallasiday. Juda saralangan.
– Shaharga bora olmaysiz, – bidirladi baqqol, – qovunni ham ko‘rdim. O‘rtacha. Agar yaxshi bo‘lsa, xalq yeb, sizni duo qiladi, men o‘zim yemayman. Keyin, kim biladi, bir palakdan har xil qovun yetishadi. Dehqon bo‘lmasak ham, buni fahmlaymiz. Uch so‘lkovoy beraman, xo‘p deng!..
– Saksonta qovunga-ya? Uch so‘m? – dehqon teskari burildi.
– Insof qiling, baqqolaka! – qichqirdi Yo‘lchi. Yana birmuncha odamlar Yo‘lchining so‘zini tasdiqladilar: «To‘g‘ri, insof qiling-da!» Baqqol, bu so‘zlarni eshitmaganday avrayverdi:
– Men sizning foydangizni o‘ylayman. Arava kishinikimi? Qovunini tushirib olaman shu yerda. Anov yerda usta Toshpo‘lat bor, bilarsiz. Arava ishida farang! Qovunning puliga aravani tuzattirasiz. Egasi xafa bo‘lmaydi. Iloji bo‘lsa, yamatganingizni aytmang, koyib-netib yurmasin tag‘in. Tuya ko‘rdingmi, yo‘q, vassalom…
Ilojsiz qolgan dehqon bahoni sekin kamaytirib, yetti so‘mga tushdi. Boshqa bir raqib ilmasin degan andisha bilan baqqol ham bir tangalab oshaverdi. So‘z bilan dehqonning boshini qotirib, nihoyat, to‘rt yarim so‘mga ko‘nishga majbur qildi…
* * *
Yo‘lchi chopiqqa tushdi. Kunning issig‘ida ketmon tashlarkan, fikri xayoli haligi dehqonda bo‘ldi: «Ajab dunyo ekan! Har yerda dehqonning ishi chatoq. Yeri bo‘lsa, ulovi yo‘q. Ulovi bo‘lsa, yeri yo‘q. Ko‘pida ikkisi ham yo‘q. Mana, men!.. Hozir qayoqqa qarasang, menga o‘xshashlar… Haligi dehqon qovun ekibdi. Qancha mehnat, qancha mashaqqat! Yolg‘iz o‘zi emas, butun uy-ichi bilan ishlagan, albatta. Dastlabki sotish bu xilda bo‘lib chiqdi. U molini sotmadi – suvga oqizdi. Yo‘q, suvga oqizgandan battar bo‘ldi. Loaqal o‘n besh so‘m turadigan qovunni to‘rt yarim so‘mga sotsin, buni ham birovning aravasini tuzatishga to‘lasin. Foydani tulki baqqol urdi. Voy haromi, nrinsof! Men bunday mo‘ltonini sira ko‘rganim yo‘q edi… Endi dehqon, o‘z otasining shahardan qaytishini to‘rt ko‘z bilan kutgan bolalari oldiga qanday boradi. Ularga nima deydi? Qip-yalang‘och bolalar: kiyim qani desa, nimani ko‘rsatadi? To‘y o‘rniga aza!..»
Keyin o‘z ahvoliga, qishloqdagi oilasiga qayg‘urdi: «Men chiqqanimda uy qoq edi. Na bir siqim un, na bir qoshiq moy! Nima bilan tirikchiliq qilishadi? Ukam ishlaydi. Lekin yosh bola xo‘jayinnikida o‘z qornini to‘ydirsa bunga ham xursandman… Kuzda tog‘amdan pul olib yuboraman-da. Lekin qarindoshlarimiz o‘lgunday pishiq odamlarga o‘xshaydi. G‘irromlik qilishmasa mayli-ya…»
Chopiqni tugatib, boyning bog‘iga keldi. Tashqaridagi supada bir qancha vaqt cho‘zilib yotdi. Yo‘lchining kelganini bilib, Hakimboyvachchaning to‘qqiz-o‘n yashar o‘g‘li Rafiqjon non olib chiqdi. Bir ayol qo‘rg‘on eshigida, betini ko‘rsatmay, bir choynak choy uzatdi. Yo‘lchi uni tog‘asining qizi ekanini faraz qildi.
U supada choy icharkai, Rafiqjon u bilan so‘zlashib o‘tirdi. Bu bolani, esli deb uyda qoldirib ketgan edilar. U juda zerikib, nima o‘yin o‘ynashni, kim bilan o‘ynashni bilmas edi. Yo‘lchi uni ovutish uchun toldan bir novda kesib olib kichkina hushtak yasadi-da; «Ma, chal, mirshablarning hushtagidan ham yaxshi bo‘ldi», dedi. Rafiq puflagan edi, juda qattiq churilladi. Bola benihoya suyundi. Uni ko‘proq quvontirish uchun, Yo‘lchi yo‘g‘on qamish topib, ichini tozalab, bir qarichdan mo‘lroq qirqib oldi-da, unga no‘xat sig‘adigan bir necha teshiklar yasadi: «Mana bu nay», dedi. Nay ham durustgina chalindi. Lekin Rafiq buni darrov sindirib tashladi.
– Uyda yaxshi nayim bor, – bolalarcha maxsus maqtanchoqlik bilan boshini sarak-sarak qilib gapirdi Rafiq.
– Rostmi? Olib chiq, ko‘raman.
Rafiq ichkariga yugurdi, bir zumdan so‘ng nayni olib chiqdi. Nay chinakam, chiroyli nay edi Kumushdan ishlangan bezaklarini Yo‘lchi diqqat va zavq bilan uzoq tomosha qildi.
– Dadang sotib olib berdimi? Necha pul turadi, bilasanmi?
– Bir marta allaqancha dutorchilar kelib, kechasi bilan bu yerda chalishdi. Keyin bittasi menga shu nayni berib ketdi. Chalishni bilmayman. Katta dadam: «Chalma, sen naychi bo‘lasanmi, yomon ko‘raman» deydi.;.
– Ha, men chalib beraymi? – kulib dedi Yo‘lchi.
– Bilasizmi?
– Oz-moz.
Yo‘lchi nayni labiga qo‘yib, butun zavqi bilan chala ketdi. Nay sadosining mayin to‘lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go‘yo hamma yoq jonlangan kabi tuyuldi.
Hayratdan Rafiqning ko‘zlari taka-puka edi: «Bu mardikor qanday qilib chaladi!» deb o‘yladi shekilli u.
Yo‘lchi chindan ham nay chalishni bilar edi va yaxshi chalar edi. Yoshlikda poda boqib yurgan chog‘larida, qamishdan, har xil tog‘ yog‘ochlaridan nay yasar va poyonsiz dalalarda, qoyalar ostida, suvlar bo‘yida chala-chala vaqtini o‘tkazar edi. Ilgari katta naychi bo‘lgan, keyin ko‘zdan qolib, uyga qamalgan bir ko‘knori hamqishlog‘idan ham bir oz ta’lim olgan edi.
Yo‘lchi bir kuyni bitirib: «durustmi?» deganday Rafiqqa kulib qarar ekan, qo‘rg‘on eshigidan qizning ovozi yangradi:
– Rafiq, nayni kim chaldi?
– Yo‘lchi akam…
– A!.. Rostdanmi! Aldama!
– Rost, mana qarang, boshqa hech kim yo‘q-ku.
Qiz bir ozdan so‘ng, boshini ikki-uch topqir eshikdan chiqarib, yana yashirinib, allaqanday erka ovoz bilan dedi:
– Ayt, yana chalsin…
Yo‘lchi bir nafas taraddudlanib, boshqa bir kuyni chaldi-da, keyin nayni bolaga berdi.
U boshiga qo‘lini qo‘yib, supaga cho‘zildi. Kelgandan buyon har kuni ilk sahardan ishga tushar, kun qorayganda bo‘shar, uyquga sira qonmas edi. Bir chimdim uxlash uchun ko‘zini yumdi. Faqat, bir nafasdan so‘ng yana ochishga majbur bo‘ldi, uzoqdan qiz qichqirdi:
– Hoy, boqqa suv toshib ketdi, tez kirib bo‘g‘ib qo‘ying!
– Hozir-hozir…– Yo‘lchi irg‘ib o‘rnidan turdi va ketmon olib yugurdi. Boqqa tashqaridan kiriladigan eshikchaga yetganda, qizning bolaga xitobini eshitdi: «Rafiq, sen supada o‘tir, o‘tkinchilar yana bir nimani ilib ketmasin!..»
Yo‘lchi bog‘ ichida aylanib, «quloqlar»ni ko‘zdan kechirdi, hech yerda suv toshish alomatini ko‘rmadi. Hayron bo‘lib, alanglab yurganda, ishkom orasi shitirlab, qizning titroq, hayajonli ovozi keldi:
