скачать книгу бесплатно
Яшь наратлар арасында алай ук салкын түгел икән. Урман – тун шул. Алай да дөньяда суык бар икәнен онытырлык түгел. Нарат башлары аксыл-зәңгәрме, әллә җиңелчә шәмәхәме булып күренәләр. Бу бәс төсе түгелдер, бәлки суык үзе шулай зәңгәрләнеп – зәһәрләнеп утырадыр кебек.
* * *
Кар ява башлады. Кар бөртекләренең мондый салмак, саллы хәрәкәтен ява дип әйтү урынсыз да сыман. Берәм-берәм генә, җайлап, үз бәяләрен белеп кенә төшәләр. Һәр бөртек үз матурлыгын, салмаклыгын күрсәтеп коела.
Ак кар фонында булса, болай күренмәсләр иде, ә монда, куе урман эчендә, кара-соры агач кәүсәләре, куе яшел ябалдашлар арасында алар аеруча ак, үтә нәфис булып тоелалар.
* * *
Агач – гайрәтле пәһлеван. Әмма аның үзен якларга коралы юк. Без яклыйк! Аның кардәшләре.
* * *
Шәһәрдә бер мәче үз квартирына һава морҗасы буйлап кайтып кергән.
* * *
Шпалдан шпалга йөгереп… күгәрченнәр җим эзләп, чүпләнеп йөри. Күгәрчен урынымы инде. Нишләмәк кирәк, ашау дигәндә яраклашасың, җайлашасың инде – тамак тәмугка кертә.
* * *
Малай чакта кычыткан, шайтан таягын чыбык белән «кыйный» идек, дошманнар белән сугышабыз, янәсе. Кычытканның файдасын ашын ашап, мунчада чабынып тиз тойдык анысы, ә менә шайтан таягы чәчәген «адмирал» дигән иң матур күбәләкнең гусеницалары ашап үскәнен әле күптән түгел генә белдем.
* * *
Яшь юкә корый башлаган. Нигә икән? Җентекләп карыйм.
Үзәк кәүсәсенең очын кискәннәр.
Юкә тал яисә америка өрәңгесе түгел, әрсезләр рәтендә йөрми, ул нәфис, нәзберек.
Ул әле горур да. Башын кистерүгә риза түгел, үлем белән булса да җавап бирми калмый.
* * *
Кибеттә кеше күп иде. Тик кенә торганда, аяк астында бер эт чинап җибәрмәсенме! Тайпылыштык. Карасак, койрыгын кыскан бер йонлач әрнепме-әрнеп ишеккә таба ашыга. Ник дисәк, аны, әрсез ырылдап, йоннарын кабартып, койрыгын тырпайтып мәче куа килә икән.
Хуҗа шул! Урамда никадәр генә көчле булсаң да, монда, кибет эчендә койрыгыңны кысарга мәҗбүрсең. Монда синең мохит түгел, ярдәмгә өерең дә юк. Монда мәче хуҗа.
«Теге алан»
Урманның бу төшенә мин «Теге алан»ны күрер өчен генә керәм. Аңымда, гомумән дә, «Теге алан» дигән төшенчә истәлекле, кадерле бер урын исеме буларак яшәп ята. Быел да ул үзенә тартып китерде. Танымам, эзләп йөрермен, башкалары белән бутамагаем дип курыккан идем. Күңел үзе таныды, әллә нинди – күзгә бәрелми торган тамгалары калгандыр, ахры, әбиләр әйтмешли, язган ризыгың булсамы…
Читләтеп кенә, сак кына якынаям. Кырыенда ук әле бер усак гөмбәсе очрамасынмы. «Нихәл, син дә аланыбызны читтән күзәтәсең, ахры, иптәшләрең анда җыелып әйлән-бәйлән уйнаганда, син үпкәләп читкә тайпылдыңмы? Юктыр ла, берәр чит-ят күз карамасын дип, әллә сакка чыктыңмы? Үпкәләмә, мин чит-ят түгел, мин үз кеше, мин дә сезнең аланны күптән беләм, анда кәрзин-кәрзин гөмбә җыйган чаклар бар иде; әйдә, аның уртасына бергәләп керик әле.
Эх, буш бит алан, картая башлаган ике-өч кенә гөмбә калган. Ах, хәйләкәр, әллә син сакчы-хәбәрче, минем якынайганны иптәшләреңә җиткердең дәме, алар яшеренеп тә өлгердеме? Менә бу ике-өч олы гөмбә үзләрен корбан итеп, күз буяр өчен генә калганнармы?
Ә монысы нәрсә тагын? Элпә капчык?! Ә-ә-ә, узган ел минеке төшеп калган булгандыр. Шулайдыр, шулайдыр, бу бит минем алан, минеке генә, башка кешенең монда аяк басарга хакы юк!
И-и-и, хыялый да инде мин. Үрелмим дә мин ул капчыкка. Минеке түгел ул. Капчык төшереп калдырганым юк минем, урман чүпләргә мин дивана да, табигать дошманы да түгел. Әнә бит капчык калган урында үлән кыяклары ничек зәгыйфьләнгән, төссезләнгән. Бер юньсезе ташлап киткән инде, үзен чын гөмбәче дип, урман, табигать яратам дип йөргән буладыр әле, юньсез!
Ярар, ярар, йөрсеннәр. Алан бит барыбер мине көткән. Мине әнә эчкәрәк чакыра сыман. Әллә кереп тормаска инде, юк бит гөмбә, күренми.
Ә китәсе килми, ничек инде шулай сагынып кил дә тиз генә китеп бар! Күңел нидер сизә, кер, кер, булмый калмас, күңелгә шулчаклы якын, онытылмас хис нәрсәгәдер бәйләнгән булырга тиештер ләбаса.
Һәй, һәй, булган шул, булган. Матур гына, яшь кенә бер гөмбә кызы үлән арасыннан серле генә, хәйләле генә елмаеп утыра түгелме? Мондыйлар бәйләсә дә бәйли инде…
Ә караш ул арада комсызланып алга текәлә, өмет дигәнең бер чибәркәй белән генә риза түгел…
Пар канат талмый
Сибелә чәчем, сибелә чәчем,
Сибелсә дә үрелсен,
Тау җимерелсен, таш ярылсын,
Ташлар ярым түгел син.
Халык җырыннан
Гомерлек дус – «Муромец»
Кирәкмәгән әйберләрне бакчага-дачага илтергә булдык. «Ташларга әрәм, – дим шофёр егеткә дә, ярарга тырышкандай, – ташыйбыз инде шунда төрле иске-москы».
Кулымда иске радиоалгыч «Муромец» икән. Үз сүзләрем үз кулларыма ук китереп суккандай булды. «Муромец» чак төшеп китмәде. «Аһ, дускай, берүк, гафу ит, иске-москы дигәндә, мин һич тә сине уйламаганмын».
«Муромец»ны кысыбрак тоттым. Күз алдыма аны беренче тапкыр өйгә менә шушылай кочаклап алып кайткан минутлар килеп басты. Өйләнешеп, яшь хатыным белән фатир эзли башлагач, безгә кыш чыгарга гына дип өр-яңа зур бер агач өй биреп тордылар. Эче – шыр дала. Фатирлы булу шатлыгыннан утырып сөенергә ник бер сыңар утыргыч булсачы, дулкынланудан су эчеп алырга ник бер стакан кисәге булсын. Аның каруы алда бербөтен гомер, янда шуны синең белән бергә үтәргә риза булган хатыным.
Шул өйдә беренче булып аяк баскан җиһаз син булдың бит, «Муромец»! Без сине тере җан дип, иптәш дип хис иттек. Сап-сары нарат өйнең сап-сары киң тәрәзә төбендә утырып, безне дөнья хәлләре белән таныштырып тордың, җыр-музыка белән күңелләрне алга әйдәдең.
Ул безгә бик озак тугры хезмәт итте. Безнең белән яңа квартирларга күчте, үзенә атап ясаган матур тумбочкаларда утырды. Телевизор, магнитофоннар, тагын әллә нәрсәләр алынды, шулай да аның урыны түрдән булды.
Юк, «Муромец» дус, яңа урында да син түрдә булырсың!
Хис – мәңгелек
Хиссез кеше булмый. Яралганда ук ул хис белән өртелгән була. Монысын табигать кайгырта. Аллаһы кушканча. Шуннан соң инде аның хистән аерылмавы кешеләргә бәйле.
Туачак кешенең беренче хәрәкәте күңелнең иң төптәге кылларын да тибрәтеп җибәрә. Кара син аны, селкенә диген, ә! Тизрәк якты дөньяга чыгарга, безнең белән яши башларга тели.
Әле әнисе, әле мин, аннары икебез бергә, бер-беребезнең кулын кулга тидереп, аны сыйпыйбыз, дулкынлана-дулкынлана, тын алмыйча, аның хәрәкәтен тыңлыйбыз. Кызык! Рәхәт! Өстәвенә җанны серлелек тә кытыклый. Шикләнү, курку да юк түгел – исән-сау, хәвеф-хәтәрсез туармы? Шул ук вакытта әле бер-беребездән, туасы баладан сәер бер оялу, тарсыну кичерәбез. Әни буласы кешенең кичерешләре безнеке ише генәдерме! Кыскасы, без хис дөньясында. Изге теләкле, куаныч белән өртелгән, өметле, сәламәт хис дөньясында. Бу хис әле карында яткан адәм затына да, һичшиксез, рухи азык булып күчәчәк.
Без аны шундый ук хисләр белән кабул итәрбез, дөнья буйлап хисле кеше атлап китәр.
Шөкер, бөтен гомере буе ул хистән аерылмас.
Мизгел
Әллә ни гомерләр үтсә дә, күңелдә һич уңмый, тутыкмый торган мизгелләр кала.
Командировкадан кайтып төштем. Нишләптер бу юлы сәер бер тынгысыз сагыну белән сагынып кайттым әле. Ишекне дә үз ачкычым белән сак кына ачтым. Башка вакытта төн булса да кыңгырауга басып, сине уята-уята, шаярып, көлдереп кайтып керә идем.
Өйдә тып-тын. Син юк?! Өйдә булырга тиешсең бит – ике айлык озын ялдасың. Аяк очларына гына басып түр бүлмәгә үтәм. Ә-ә-ә, менә кайда икәнсең! Диванда ятасың. Бала кебек кулыңа битеңне куеп яткансың. Йөзеңә, гәүдәңә тәрәзәдән якты төшкән. Җиңел ситсы күлмәгеңнең вак-вак зәңгәр чәчәкләре дә тередер, җемел-җемел киләләрдер төсле. Иреннәрең нидер тәмләгән кебек селкенеп-кысылып куя. Йокламыйсыңдыр, әлерәк кенә үткән ләззәтле бер хәлне искә төшереп, уйланып кына ятасыңдыр кебек.
Сагынудан, сокланудан телсез калып, мин алдыңа тезләнәм. Әкрен генә, бик әкрен генә иелеп, тере кебек җемелдәгән зәңгәр чәчәкләргә битемне тидерәм. Син дә әкрен генә, бик әкрен генә мине җылы чәчәкләргә кысасың, кайнар пышылдыйсың:
– Рәхмәт кайтуыңа. Бүген теге йортка барып кайтырга да вакыт җитә бугай, – дисең.
Бергәлеккә мәдхия
Төнлә уянып киттем. Нигә уяндым әле?
Башка вакытта да уяныла: йә берәр җир авырткан була, йә колакка читтән тавыш бәрелә, йә хатынның кулы тиеп китә. Ә бу юлы? Сәбәпсез берни булмый бит бу дөньяда.
Мөгаен, туып килгән көннең мәшәкатьләре безнең бүлмәгә килеп кергәндер дә, мин шуларның авырлыгын тоеп уянганмындыр.
Башка көнне дә кергәннәр ич алар.
Башка көнне алар хатын белән икебезнең өскә төшкәннәрдер. Бүген бит мин берүзем ятам. Хатынны больниска салган идек.
Йа-а-а, дөнья, гомер буе йорт, гаилә мәшәкатьләрен берүзе күтәреп, төннәрен шуларның буласы авырлыгыннан уянып китүче тол хатын, тол ирләргә көч, сабырлык һәм дә өмет бир.
Йа-а-а, дөнья, синең мәшәкатьләреңне гомер буе икәү бергә күтәреп яшәсәк иде.
Тугрылык
Су буенда, колмак баскан тал, зирекләр арасында карлыган эзлим. Әнә көлтәдәй күпереп, тагын бер төп… кычыткан утыра. Хәйләле генә елмаеп, аңа бармак яныйм да янына киләм. Таяк белән аралап, эчкә карыйм. Сиземләвем рас: кычыткан ышыгында – карлыган. Эре-эре кап-кара тәлгәшләр.
Кычыткан һәм карлыган. Берсе кайда, икенчесе дә шунда. Уйлый китсәң, бер-берсенә һич тә тиң түгелләр инде. Нинди уртаклыклары бар, йә? Әмма алар мәңге аерылгысыз, табигать кочагында гел бергә. Җитмәсә әле, файдалылыгы, сихәте ягыннан да бер тирәдә йөриләр.
Белгечләр бу ике үсемлекнең бер-берсенә ни өчен кирәклеген фәнни аңлатып бирәләрдер, әлбәттә. Әмма мин аларга кешечә карап уйланам, шундый дуслыкка, тугрылыкка кешечә сокланам. Тиңлек таләп итеп кыланучылар да, көнчеләр дә, аптырап шаккатучылар да – аларның арасына салкын җил булып бер генә тапкыр кермәгәннәрдер, тиң түгел сез дип, әле берсен, әле икенчесен яманлап, гайбәтләрен аз сатмаганнардыр.
Ә алар һаман бергә…
Канат
Мәгънәле сүз. Очар кош күз алдына килә. Канат ул – хәрәкәт билгесе. Димәк, яшәү билгесе. Гаиләне пар канат диләр, хыялны канатлы уй диләр. Бар да – яшәү билгесе.
Канат пар була. Шуңа күнегелгән. Әмма пар булмаган, ялгыз канат та була икән.
Ике ботак арасына кысылган нарат күркәсен алдым. Кояш күзендә утырып җылынган. Җылысы учта да тоела. Үзе, кысмасам да, эчтән черт-черт итә. Эчендәге орлыгы шулай куба икән, селеккән идем, өч-дүрт орлык очып чыгып, җиргә талгын гына җилпенеп төшә башлады. Канатлы орлыклар икән. Тизрәк җиргә очып төшәргә, дым алырга, тамыр җибәрергә, мәгърур нарат булып үсеп чыгарга омтылдылар.
Берсен учка алып, карап тордым. Бер генә канатлы үзе, ә ничек дәртле, өметле оча, ә яшәргә ничек омтыла.
Парсыз канат та яшәү билгесе, тереклек билгесе икән.
Хатынмы, ирме баш?
Дәрәҗәле генә җитәкчегә яшьләр җыелышында сорау бирделәр: «Гаиләдә ирме, хатынмы баш булырга тиеш?» Бер генә сүз белән җавап бирмәде. Грек галимнәре алай дигән дә, рим галимнәре болай дигән дип, ир дә, хатын да баш була ала дигәнрәк нәтиҗә чыгарды. Әмма мондый икеле-микелелек аның, чын татарның асылына туры килми иде, үзенә дә ошамады бугай, азактан сүзен:
– Ире тиле булса, әлбәттә, хатыны баш була инде, – дип бетерде.
Фәридә + Мансур
Кайтыр юл куе урман аша үтә. Монда әле кояш нурлары хуҗа була алмаган – салкынча. Көртләр биек, чаңгы эзләре дә тирәндә.
Зур карама төбендә тукталып калам. Кар өстендә «Фәридә + Мансур» дип язылган. Аптыраудан башны чайкап, уйланып торам. Аптыравым бу кешеләрне белмәүдән түгел, беләм мин аларны.
Моннан өч ел элек шушы юлларда танышып киткән идек. Икесе дә яшь, икесе дә чибәр. Бер заводта эшлиләр. Һәр ялны диярлек чаңгы шуарга чыгалар.
Алар белән танышканнан бирле мин, шушы урман авызына кергәч тә, зур карама төбенә күз ташлый торган булып киттем. Анда йә «Фәридә», йә «Мансур» дигән язу һәм алга төбәлгән ук сурәте була. Яшьләрнең кайсы алдан чыга, шунысы үзенең киткәнлеген белдереп, иптәшенә тамга калдыра. Озак та үтми арттан йә Фәридә, йә Мансур куып җитә, минем белән баш кагып кына исәнләшә дә кар бураны уйнатып, узып та китә.
Очрашкач, алар әле җай гына шуып, сөйләшеп баралар, әле көлешә-көлешә куышырга тотыналар, аннан кеше күзеннән дә, җилдән дә ышыграк урын табып, серләшеп торалар.
Менә өч кыш рәттән инде шулай дәвам итте. Ә бүген язу әнә ничек үзгәргән: икесе бергә, җитмәсә әле, «+» дип тә өстәлгән. Ни хикмәт икән бу? Аптыравымның сәбәбе менә шул «әдәпсезлек»не аңламауда иде. Әмма ул сер дә озакламый чишелде.
Урман эчендә берничә якты алан бар. Җәй көне аларда куе үлән үсә, күрәсең. Чөнки кышын алан саен берәр печән богылы салынган була. Әле менә шул аланнарның берсенә, яртылаш калган богыл-кибән янына килеп чыктым. Ни күрим: Фәридә белән Мансур чаңгыларын салганнар да сыенышып печән өстендә утыралар.
Кеше килгәнне ишетеп, яшьләр җәһәт кенә тордылар да, уңайсызлануларын күрсәтмәскә тырышып, өсләрен каккандай, чаңгыларын рәтләгәндәй иттеләр. Мин аларга артык текәлеп карамыйча, баш кагып кына үтмәкче идем, булмады, чаңгыларын эләктереп, каршыма чыгарга да өлгерделәр.
– Котла безне, абзый, кичә туебыз булды, – диде Мансур, Фәридәсен карашы белән иркәләп, ә тегесенең бит алмалары күз алдында кызара башлады, карашы чаңгы очларына ук төште.
Котлау сүзләремне аннан-моннан гына алдылар да куыша-куыша китеп тә бардылар. Чыннан да, дөнья җәннәт иде аларга бу минутта.
Ә мин нигәдер карама төбендәге язуларны, гел алга әйдәп торган ук сурәтләрен янә күз алдына китердем. Күңел түренә сизмәгәндә генә сәер моңсулык шуышты. Киләсе кышта алар чаңгы шуарга икесе бергә чыгарлар инде, агач төбендә тамга-фәлән калдырып тормаслар. Ә бит ул язулар миңа кызык бер юаныч иде.
Бәлки, мин юкка пошынамдыр. Шушы сихәтле юлларда яңа Мансурлар, Фәридәләр танышмаслар да карама төбендә серле тамгаларын калдырмаслар дип кем әйтер. Яңа кышлар да яңа танышлар, яңа бәхетләр китерер дигән җылы өмет белән үтәм мин бу юллардан.
Оя күрке – бала
Төн дә килде менә җир йөзенә,
Йоклый улым, кочып мендәрен.
Син сөйләгән әкиятне, әнием,
Үз улыма бүген сөйләдем.
Әхмәт Гадел
Кеше
Ирек бүген дә автобуста кайтты. Көне буе аягүрә торып кирпеч салган дип кем әйтер, күңеле көр, хәрәкәтләре җиңел. Унҗиде яшь шул: беләкләрендә – көч, йөрәгендә дәрт кайнап торган чагы. Менә шундый көч-дәртен яраткан шөгыленә биргәнгә күрә дә, үзен бәхетле хис итәдер ул, көне буе эшләп талчыккан тәненең авыр сулкылдавына да кәефе кырылмыйча кайтып киләдер. Баласын күтәреп кергән яшь хатынга да, ялт кына торып, урынын бирде, йоклап яткан баланың нәрсәдер тәмләгән кебек авызын чупылдатып алуы кызык тоелды, ахрысы, елмаеп куйды.
Тукталыш. Шуны гына көткән кебек, бала уянып китте һәм тынычсызланып кыймылдый башлады. Автобус кузгалгач кына тынды.
Икенчесендә инде сабый авызын зур ачып елап ук җибәрде. Әнисенең иелә-бөгелә әлли-бәлли юатуы да ярдәм итмәде. Кузгалып китмичә тынмады.
Менә хикмәт! Һәр тукталуга бала ризасызлык белдерде, шофёрны ашыктырган кебек, көчле тавышы белән автобусны яңгыратты. Кайберәүләр йөзләрен чытты. Шофёр агай да, башын борып, тавыш ягына карый да тизрәк кузгалырга ашыга.
Ә Ирек баланың мондый кыланышына һич тә ризасызлык күрсәтмәде, киресенчә, ошый иде аңа бәләкәй генә кешенең дәү шофёрны шушылай куалавы.
– Кара син аны, нәкъ кеше кебек, йөргәнне, хәрәкәтләнгәнне ярата, ә, – дип куйды ул үзалдына бертөрле канәгатьлек белән.
