скачать книгу бесплатно
Тик менә мондый тәртип вакыт-вакыт бозылып китә. Тәлинкәгә өерләре белән чыпчык килеп куна. Тотыналар таптый-таптый чүпләнергә, берничәсе берьюлы кереп тула, орлыкны капкач та песнәк кебек китеп бармый, шунда яра да икенчесенә тотына, бер-берсен чукышалар, таптанып пычратып бетерәләр, ниһаять, тәлинкәне чайкап-авыштырып, үзләре дә авып китәләр, орлыкны чәчеп әрәм итәләр. Шуннан инде тәртипле песнәкләр шул ук тәртип белән көнбагышны җирдән чүпләүне дәвам иттерәләр.
Соңлаган
2003 ел алмасыз ел булып истә калган. Һәрхәлдә, Казан артында. Нишләп булмады?
Беренчедән, узган җәйдә алма ифрат уңган иде: ул чиләкләп җыюлар, ул күтәрә алмаган ботакларның сынуы, ул терәкләрне җиткезеп булмау…
Икенчедән, әле кар да утырмаган килеш, декабрьдә салкын китереп бәрде. Бездә ул кырык икегә җиткән булган.
Өченчедән, инде быел май азагында янә салкыннар булып, алар алмагачлар яфрак та ярмаган, әмма чәчәккә өметләнгән көннәрендә янә аларга китереп бәрде – тыштагы ваннада су катты, виноград бәрчәләре бөршәеп төште.
Бу вакытта алмагачта чәчәк булмау бик күңелсез, шомлы хәл иде, күңел көтеп тә, ымсынып та өмет өзелү ул зур китеклек инде. Ә күз алдында мәскәү грушовкасының бөтен дөньяны балкытып, ап-ак өрфия булып, бер чакрым тирәлеккә хуш ис бөркеп торган чагы. Тик быел әнә лапас кыегы астында калган ботакларындагы берничә чәчәк кенә ак зәгыйфь сипкел булып ятим генә агарып тора.
Ә чәчәкне сагыну, тансыклау хисе әле бик озак җанны талкып торды. Шуны сизенгән кебек, менә беркөнне… июльнең егермеләреннән соң, мунча артындагы яшь алмагачта ике-өч чәчәк күреп, хәрәкәтсез-тынсыз калдым. Селкенсәм, тамашага якынайсам, чәчәк күз алдыннан гына түгел, бөтенләй дә югалыр кебек иде. Чын чәчәк микән?! Нәфис бит, матур бит, исе дә килми микән әле!
Берничә көннән икенче ботакта да берничә чәчәк җемелдәде. Алмагач чәчәк аткан! Аптыраган кешеләр кереп сокланды, тел шартлаттылар. «Өзәргә кирәк», – диделәр; йоласы шулай, тәртибе шундый икән. Тик моңа ничек кул күтәрелсен. Әмма нишлисең! Чөнки, ни әйтсәң дә, бу күренеш гайре табигый, күңелгә ятрак, сәерлеге белән шомландыра иде. Өзеп ташларга кирәк – соңлаган шул, соңлаган…
Миһербанлы булырмы?
Квартирда кыргый хайваннар тоту модага кереп бара. Керпедән алып агулы елан, хәтта арысланнарга хәтле асрыйлар. Эт, мәчеләрне әйтәсе дә юк. «Балаларны миһербанлы, кече күңелле итеп тәрбияләү өчен кирәк», – диләр.
Ышанмыйм! Кыргый җанварларны табигатьтән аерып, читлеккә – квартирга ябу үзе үк кешелексезлек ләбаса.
Аннары, бала чын кеше булып үссен өчен, аңарга үз тиңе – кеше белән аралашу кирәк, ә эт, мәче белән, елан, ташбакалар белән түгел, аның олыдан-кечедән туганнары, кардәшләре булу кирәк.
Кыңгырау түгел, чаң бу
Американың бер штатында шәһәрдә мәчесе муенына кыңгырау такмаган хуҗага егерме доллар штраф салалар, ди.
Шәһәреңдә кошлар тәмам кырылырга торса, көне буена бер тапкыр да кош сайравын ишетми башласаң тагарсың, шәт.
Исемең черер, Лазутин!
Железноводск. Үзәндә мәһабәт тирәкләр. Тик берсе корыган. Ә нинди матур, киң ябалдашлы булган ул. Кызганып, янына якынрак киләм. Кәүсәгә пычак белән зур хәрефләр тирәнтен уелган: «Лазутин. 1969». Моннан тыш та аслы-өсле тагын унлап язма-яралар.
– Кил, Лазутин, кара, нишләткәнсең агачны! – дип кычкырасы килә. – Син мәңгелеккә исемеңне калдырмакчы булгансың. Сиңа ияреп, башкалар да агач тәненә пычак кадаганнар. Тагын бер-ике елдан сезнең исемнәр чукылган агач авачак, череп чүпкә әвереләчәк, кешеләр ачудан утка якса, көлгә әйләнәчәк. Исемегез юкка чыгачак! Шушы да булдымы мәңгелек, Лазутин!
Тере чылбыр
Яр буеннан ерак та түгел, диңгез өстендә үк кара чылбыр сузылып киткән. Буыннары бар да бер кырма, аралары бар да бертигез. Үрдәкләр рәте ләбаса. Чылбыр телеграф чыбыгына ябышып оча диярсең, туп-туры булып сузыла да сузыла. Ерактан килгәннәр, ахрысы, диңгезгә төшәргә җыеналар бугай – теге очы инде суга тиям-тиям дип бара.
Кайталар! Туган якларына кайтып баралар! Монда калмаслар. Ял итеп алырлар да, янә шушындый чылбыр булып тезелеп, безнең якларга – безнең күл, тугайларга кайтып китәрләр…
Кыр казы
Безнең кодаларда озак еллар кыр казы яшәде. Әйе-әйе, кыр казы иде: аклы-каралырак, бәләкәйрәк, тавышы-каңгылдавы нечкә-үткенрәк, хәрәкәтләре кискенрәк. Һәр елны булмаса да, кайбер язларда мин, аның кардәшләре кайткан вакытта, шуларга өзгәләнеп дәшүен ишеткәнем булды. Ул моң, ул сагыш иде аның каңгылдавында!
Түзалмыйча кодагыйдан сораганым да булды:
– Шулчаклы өзгәләнүгә… Очып китмәсме?
– Кая инде, бер канаты бөтенләй диярлек күтәрелми. Очасы булса инде… Безнең белән картая бит…
Ә болай ул йорт казларыннан әллә ни аерылмый: язын күпләп күкәен сала, утырып бәбиләрен чыгара, җәй буе карап үстерә. Балалары нәкъ кыр казы булып җитлексә дә, көзен кыргый каннары уйнаган мәлдә канат кагына-кагына әллә кайларга очарга җыенгандай урам буйлап очып баралар-баралар да, әниләре бер каңгылдап куйгач, кире җиргә төшәләр. Кем әнидән аерылсын инде?!
Төпченгәләсәм дә, кода үзе, гаепле кеше сыман, кулын гына селки иде. Шулай да Сабан туенда аркан тарту ярышында гадәтенчә беренчелекне алып, кәефләнеп утырганда, нигәдер күңелсезләнеп китеп, менә бу күренешне тасвирлап бирде.
Фермадан сөт төягән машинасында чәй эчәргә өенә менеп бара. Көзге шыксыз иртә. Яңгырлы-карлы пычракны изә-изә, машина авыл буйлап көчкә менә. Тирән чокырларны чыкканда, улы кабинаның бер ягыннан икенче ягына атыла. Шофёр буласы килгән малай иртән гел әтисе белән. Үзе тәрәзәне туктаусыз «себереп» торган дворниктан күзен алмый. Менә шуңа күрә дә тәрәзәгә көтмәгәндә килеп бәрелгән нәрсәкәйне иң әүвәл ул күреп алды. Башта юеш чүпрәк бәргән кебек караңгы булып алды да аннан кош муены, канаты сурәте тоемланды, тавышы да ишетелде кебек – кый-йыйк!
– Әти, каз түгелме?!
Кабина ишегеннән атылып та чыкты, әрекмән арасына укталган нәрсәкәйгә дә ыргылды. Каз иде. Караңгы булса да, кара коймадай тигәнәк арасында аксыл канат барыбер шәйләнә. Ул кеше якынаюын тоеп тынсыз калды. Малай тизрәк аны кочаклап та алды.
– Безгә бәрелгәнче үк кайдадыр, ничектер зәгыйфьләнгән ие инде ул, – диде кода, – ярый әле безгә бәрелде, бер юньсезе таптап та киткән булыр ие… Иртән канатын бик җентекләп караган иек тә, төзәтерлек түгел ие, язга кадәр бик тәрбияләдек анысы… Кая инде, тәкъдире шулай язылган булгандыр.
Шагыйрь әйтмешли, кошларда да кеше язмышлары…
Табигать сабак бирә
* * *
Ул көнне безгә бер гөмбә дә очрамады. Ыстансага килгәч, бер яшь кенә хатынның алты-җиде ак гөмбә тапканын күреп, сорамыйча түзә алмадым:
– Әллә берәр серен беләсезме?
– Нинди сер ди. Сез соң гөмбә тапкач, аны үбеп аласызмы?
Мин дә, гөмбә тапкач, әллә нишләргә әзер – матур сүзләр әйтәм, аның янында биеп тә алам. Ә менә үпкәнем юк иде.
* * *
Песнәк агачның очына ук күтәрелә дә кинәттән карлы ботак өстенә куна. Ботактагы йомшак кар сибелеп китә. Шунда песнәк ялт кына аска атыла да шул кар тузаны астына керергә ашыга: йә кар астына кереп талпынып тора, йә, берәр ботакка кунып, кар күче үтеп киткәндә боргалана, сыргалана, кагына.
Песнәк шулай душта коена икән.
* * *
Без яшь чакта кура җиләге җыйганда арада ап-ак төстәгесе очрап куяр иде. «Айда пешкән җиләк», – ди торганнар иде. Серле, тылсымлы нәрсә иде ул.
Хәзер кайвакыт тик кенә торганда шул җиләк искә төшә дә, «фән моны ничек аңлата икән?» дип, белешмә-китапларга үреләм. Әмма… кире куям. Бик гади аңлатырлар да балачакның тылсымлы бер истәлеге төшеп ватылыр кебек тоела.
* * *
Монда, ахрысы, сазлык булган. Аяк асты юеш, йомшак мүк. Түмгәк арты түмгәк тезелеп киткән. Текәлебрәк карасам, алар җете кызыл төрткеләр белән чуарланган икән. Мүк җиләге ләбаса! Бик күптән күргән юк иде. Иелеп карагач, алар да, ягымлы күзләр кебек, җанланып киттеләр. Үзләре белән шулай кызыксынганга сөенешеп елмаялар кебек. Ә инде алырга дип үрелеп, түмгәк өстен каплаган чәнечкеле үләнгә бармакны чәнчеткәч, наян гына көлештеләр дә шикелле.
* * *
Мамык түшәк кебек йомшак, ямь-яшел мүк өстенә яттым. Баш өстемдә биш-алты нарат очы. Алар бер түгәрәк хасил иткәннәр – җитәкләшеп, яшь кызлар түгәрәк әйләнәмени. Ап-ак яулык та бөркәнгәннәр әле. Җилферди. Ап-ак болыт икән. Бирелеп тыңласаң, бу түгәрәкнең җыры да ишетелә сыман – наратлар биектә-биектә, яшел ябалдашларын чайкый-чайкый, талгын гына гүлиләр дә иде.
* * *
Быел сыерчык гаиләсендә фаҗига булды – балаларын чыгаргач кына әти-әниләренең берсе күл буенда нишләптер үле ята иде. Икенчесе балаларын берүзе үстерергә тотынды.
Хәтта безгә дә сизелә: аңарга бу эш ифрат та авыр иде.
Көннәрдән бер көнне бер сыерчык баласының җирдә чыраклавы ишетелде. Егылып төшкән.
Тик сыерчык үзе моңа хафаланмады, оядагыларын ашата бирде.
Берәр зәгыйфьрәк баласы идеме ул аның, әллә бөтен гаиләне саклап калыр өчен берсен үзе корбан иттеме?
Һай, бу дөньяның без белмәгән серләре күп шул әле.
* * *
Портта бетон яр. Өч рәт бетон плитәләр еракка-еракка сузылган. Рәт аралары яшел сызык. Шушындый гадәти булмаган шартларда – таш астыннан да үсеп утырган, үзенә күрә батырлык күрсәткән нинди тереклек ияләре икән алар? Каяле, күрик әле.
И-и-и, менә сиңа «могҗиза»: үзебезнең гап-гади әрем, акбаш, кузгалагыбыз икән. Менә кемнәр икән кырыс цивилизация белән бергә атлаучы, кыенлыкларга бирешмәүче кыюлар.
* * *
И-и-и, каен, адәм баласына бу кадәр дә тугры, файдалы булырсың икән!
Хәтта картаеп егылган кәүсәң дә кешеләргә кирәкле гөмбә – ча`га үстереп ята икән.
Хәтта төбеңә дә синең, таркалып, җиргә ашлама булып сеңеп беткәнче, кешеләр килеп йөреячәк, чөнки анда бик тәмле һәм файдалы гөмбә – баллы гөмбәләр үсеп утырачак.
* * *
Гөлҗимеш куагы. Берүзе кып-кызыл. Күршеләрен җыеп бетергәннәр. «Монысында нишләп калган, ник тимәгәннәр?» дип уйлап багарга кирәк иде дә бит, юк, мүкләк сыер кебек күзләрне алартып, куак эченә үк кереп, комсызланып умырырга тотынасың.
Күп тә үтми, бот тирәсен бик каты чәнчеп, чеметеп тә ала. Иелеп карасаң… Ай-яй-яй, кырмыска баскан лабаса, тешли дә башлаганнар.
Куак төбеннән атылып чыкканыңны сизми дә каласың, учка гына җыеп өлгергән гөләп бөртекләрен кырмыскаларга азык итеп куак төбенә чәчеп калдырганыңны да абайламагансың…
Шул кирәк сиңа!
* * *
Бер урманчы сөйләде. Зәңгәр чыршыны гади чыршылар арасына утыртканнар. Ун еллап та вакыт үтмәгән, чыршы әкренләп үз төсен югалта барган һәм ул, кешеләр еллар буе тәрбияләп аңарда барлыкка китергән яңа, нәфис сыйфатларын югалтып, гап-гади чыршы булып калган.
Кем арасында яшәп, кемгә иярәсең бит!
Гади чыршыны зәңгәр чыршылар арасына утыртып, аңардан шундый нәфис, үзгә агач ясарга ничә ел кирәк булыр иде икән?
* * *
Кышкы урман. Юл читендә ак бүрек күпереп утыра. Кар әле аны тәмам тигезли алмаган. Кырмыска оясыдыр. Нишлиләр икән кырмыскалар кыш көне? Йоклыйлардыр.
Түмгәк өстендә куян йөренгән. Үтеп кенә дә китмәгән, ә таптанып та алган. Ногыт борчагын да сипкән. «Җәй көне, без әле кечкенә чакта, яныгызга китермәдегез, килсәк тешләдегез, хәзер менә өстегездә рәхәтләнеп йөрибез, менә сезне, менә!» – дип, биеп-биеп алды микән куян?
* * *
Бүген бер үрмәләчкә игътибар иттем. Үтә дә сизгер, үтә дә елгыр кошчык инде. Агач буйлап выжылдап менеп китә дә ялт итеп төшә – зыр әйләнә диярсең.
Ул агач кайрысына яшеренгән корт-чебеннәрне чүпләп гомер итә. Ә бүген карыйм: моның томшыгында корт түгел, зур гына итме, маймы кисәге. Шуны кая кыстырырга белмичә мәш килә. Менә бер ботак тишеге табып, шуңа кертеп, чукып-чукып карады. Ошатмады, икенчесенә, аннан алып, кабык арасына кыстырды. Монысын ошатты, ахрысы, томшыгы белән басып, тәмам ныгытып куйды. Шуннан соң ул гел шул кисәк тирәсендә мәшәрә килде: чукып ала да ялт кына кәүсә буйлап менеп китә, кире төшеп, тагын ялт чукый да аска уктала. Үзе бертуктаусыз як-ягына карана.
Кыскасы, үрмәләч бу юлы корт чүпләгән булып уйный, әмма үзе башкалардан, хәтта үзеннән дә яшереп, корт чүпләгәнгә сабышып, теге май кисәген чукып кинәнә иде.
Ярый әле ул ярамаган эшенә ояла белә иде.
Ярый ла бу кисәге беткәч, икенчесе, өченчесе артыннан йөгермәсә, ярый ла шулай итеп үзенең төп шөгыленнән бизә бармаса.
Ит кисәге белән бергә оятыңны да чукып бетермә, кошчык!
* * *
Безнең алдан бик матур бер кошчык сикерә-сикерә йөгерә. Кардан арчылган тау сукмагында җим чүпли. Түше алсу, канатларында яшелле-кызыллы туры сызыклар. Матур!
Миннән башка аны тагын ике егет күзәтә икән. Алдагысы, фотоаппаратын юнәлтеп, кача-поса аңа якынаерга тырыша. «Тавышланма!» дип, икенче кулы белән арттагы иптәшенә ишарәли. Ә кош ул якынаям дигәндә генә очып китә дә ерак та түгел тагын җиргә төшеп, йөгерә башлый. Егет – аның артыннан.
И-и-и, кошчык, чибәркәй, нигә үз кадереңне үзең белмисең, төшерттер егеттән карточкага, даның еракларга китсен, шөһрәт кызыктырмыймыни соң сине?!
Тыңла сүземне, тукта бер генә секундка. Курыкма кешеләрдән!
Кош шунда туктаган кебек була. Нәкъ шулвакыт кулына таш тоткан икенче егет алдагысын тотып туктата: «Җитте сиңа, юк белән булашасың, кая әле мин аны!»
Ай, кошчык, нишләдек без…
Ярый әле кош мине тыңламаган, туктамаган икән. Очты да китте.
Ә мин уйга калдым: бу дөньяда әле һәр киңәшне тыңларга да ярамый, күрәсең.
Җанга ятыш манзара
* * *
Чал Уралның ефәк билбавы – чибәр Йөрүзән елгасы – үз сынына үзе соклана-соклана уйнаклап чапкан сылу колын кебек боргалана-сыргалана ашыга да очына. Нечкә билле гүзәлне саклагандай, елга үтәсе юлга таулар чыгып утырган. Икесе әнә елга ярына ук калыккан. Көзге йөнтәс болытлар арасыннан бик азга гына килеп чыккан кояш астында җылынып калырга теләгәндәй ачылып, күпереп торалар. Алар Җир-ананың саргылт-алсу төстәге юка атлас кына ябынган мәгърур күкрәкләредер, үзләре җанлыдыр, тыныч кына сулыйлардыр кебек тоела.
* * *
Таң җиле елга өстеннән җәһәт кенә йөгереп үтте. Су өсте чуарланды – көмеш тәңкәләр барлыкка килде.
Елга читенә басып, су өстен селкеп җибәрергә мөмкин булса, ул тәңкәләр җиңел генә күккә очып китәрләр шикелле иде.
* * *
Кышкы иртә. Салкын. Җил юк. Ә шулай да суыкны кемдер өреп тора кебек.
