Төлкө

– Хайа, Маайа, тойоммут мин сордоох тириибин хастыыр ини? – Сүөдэр куттана-куттана ыйытар.

Маайа тугу да саҥарбат, аргыый хааман, оронугар кэлэр. Сүрэҕэ, айаҕынан тахсыах курдук, сүр күүскэ тибиргэччи тэбиэлиир. Мэйиитэ эргийэр… Кулгаахтарын тыаһа куп-куугунас.

– Оҕом Маайа киирээхтээтэ дуо?.. Тоойуом, хотунуҥ Огдооччуйа обургу кутаа уотунан көрүстэ ини? Кэпсээ, төһө кыымнана-төлөннөнө олороллоруй? – Сөдүөччүйэ эмээхсин ыйыталаһар.

Балаҕан иһигэр баар хамначчыт уолаттар, кыргыттар бары, Маайа тойонун аахха тахсан тугу кэпсэппитин истээри, көһүтэн өрөһөн-чөрөһөн тураллар.

Сүөдэр, Маайа арбы-сарбы буолбут дьүһүнүн көрөн, сүрэҕэ ытырбахтаан ылар. Кини, саҥата суох кэлэн, кэргэнин төбөтүн имэрийтэлиир.

Маайа хараҕын соттор.

– Хайа, туох дэһэллэрий? Мин сордооҕу өлөрөр-сүтэрэр санаалаах олороллор ини? – Сүөдэр ыйытар.

– Эн тускунан тугу да саҥарбатылар…

– Хайдах?.. Оччоҕо тоҕо миигин ыҥыттарбыттарай? – Сүөдэр улаханнык соһуйа түһэр.

– Ол туһунан миэхэ тугу да эппэтилэр, бадаҕа… Кинилэр тугу да саҥарбатахтара, – Маайа дьэ өйүн-төйүн булан сиһилии кэпсиир.

Сөдүөччүйэ эмээхсин, бэркэ сэргээн истэн олорон баран, үөрбүт куолаһынан этэр:

– Чахчыта оннук этэ… Оҕом Сүөдэр дьонун уонча ынахтарын, дьиэлэрин барытын кини, «Сүөдэри иитиэх» буолан, уоппустатан ылбыта.

Бу курдук кэпсэтэн эрдэхтэринэ, ааннара аһылла түһэр. Халлаан төһө да киэһэрдэр, аан аһыллыбытыгар дьиэ иһэ сырдыыр, онтон, ким эрэ ааны бүөлээн, эмиэ хараҥардар. Дьиэ иһигэр олорооччулар өйдөөн көрбүттэрэ: Дьаакыбылап кулуба бэркэ диэн үөрбүт-көппүт көрүҥнээх киирэн кэлэр. Тойонноро, дьиэ иһин кэрийэ көрөн баран, Сүөдэргэ супту хааман кэлэр. Сүөдэр: «Уолун охсубутум иһин кырбыы истэҕэ», – дии саныы олорор. Ол эрээри, сирэйиттэн көрдөххө, Дьаакыбылап киһини кырбыы иһэр дьүһүнэ суохха дылы.

Сөдүөччүйэ эмээхсин, аан аһыллыбытыгар дьон ах баран хаалбыттарын дьиктиргээн, ким киирбитин билээри, олорбохтуу түһэн баран, ыйытар:

– Оҕолоор, хайалара киирдэ?

Ким да саҥарбат. Уолаттар, охсуһуу буоллаҕына онно кыттыыны ылымаары, дьиэ иһиттэн ээр-сэмээр таһырдьа тахсан бараллар. Кыргыттар эмиэ биирдии-биирдии тахсаллар. Төрдүөйэх эрэ буолан хаалаллар.

– Оҕолоор, ким киирэ сырытта дуу, хайдах дуу? – Сөдүөччүйэ эмээхсин иккистээн ыйытар.

– Соххоор, мин киирдим, – диир Дьаакыбылап.

Сөдүөччүйэ эмээхсин тойонун саҥатын истибэтэҕэ бэрт өр буолла. Онон ким киирбитин билигин даҕаны билбэккэ олорор.

– Мин диэхтиигин да, кимҥин билбэккэ олоробун ээ, – диир эмээхсин, хайдах эрэ куттаммыт курдук, төбөтүн эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ.

– Ээ-э, өлөрүҥ чугаһаабыт, миигин билбэккин дуо, кулубабын эбээт! – Дьаакыбылап күлэн күрдьүгүнүүр.

Сөдүөччүйэ эмээхсин дьик гынар: «Билигин айдаан бөҕөнү тардара буолуо», – дии санаан, ах баран хаалар.

– Хайа, оҕом Сүөдэр, үлэҕин бүтэрэн кэллиҥ дуо? – диэн Дьаакыбылап кулуба бэрт намыын бэйэлээхтик ыйытар.

Маайалаах Сүөдэр, тойонноруттан итинниги эрэ көһүппэккэ олорор буолан, бэркэ дьиктиргииллэр, сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр.

– Бүтэрэн, – диир Сүөдэр, саараан олорбохтоон баран.

– Үчүгэй!.. Оҕом, Сүөдэр, киһи буолаҥҥын кэргэннэммитиҥ үөрүүтүгэр! – Дьаакыбылап ыстаанын сиэбиттэн биир иһит арыгыны таһааран остуолга туруорар. – Миигин мөҥө, саҥара киирдэҕэ буолуо дии санаатаххыт… Суох, ол акаары уол куһаҕан быһыытыгар охсуллубута – хата үөрэх буолуо…

«Эттэҕэ-саҥардаҕа тугун минньигэһэй?.. Туохха эрэ үөннүрэн кэлэн олорор быһыылаах… Кини киһи саҥарара-иҥэрэрэ тосту уларыйбыта түргэнин!» – дии саныы олорор Маайа. Оттон Сүөдэр туох да диэн булбат. Баҕар, Дьаакыбылап кырдьыгын этэрэ буолаарай? Ама да кини баайын иһин, кыраларын-хамначчыттарын атаҕастаабытын иһин, уола куһаҕаннык быһыыламмытын билбэт бэйэлээх буолуо дуо?!

– Оҕом, Сүөдэр, баҕар, атаҕастаммыт-баттаммыт курдук саныырыҥ буолуо да, оннооҕор төрөппүт аҕа-ийэ оҕолорун үөрэтэр, өйдөтөр куолулара… – диэн Дьаакыбылап кулуба ньамааттыы олордо. – Мин эйигин киһи буолаарай диэн үлэҕэ мускуйбутум… Дьон да билэринэн, суут-сокуон да ыйыытынан, билигин сокуоннай сааскын сиппитиҥ, кэргэннэнэн ыал буолбутуҥ кэннэ, дьонуҥ аах бокуонньуктартан туох хаалбытын барытын тутуоҥ, бэйэҥ ыал буолуоҥ!.. Оттон эн, Маайа, кэлэргин кытта киһилии көрсүбэтэхпитин баалаама. Били, былыр кэргэн кэпсэтэ кэллэхтэринэ, кийиит кыыһы үтүлүктэринэн быраҕаллара үһү диэн сэһэн баарын курдук, биһиги: «Туох-ханнык үлэһит кыыс кэлбит эбит?» – диэммит, кырдьык, ыарахан, баҕар, куһаҕан да үлэни үлэлэтэ сылдьыбыппыт буолуо… Ону бырастыы гынаргар көрдөһөбүн… Мин эн аҕаҥ бараллаата саастаах киһибин, тылбын ылыныа дии саныыбын.

Маайа, бэйэтэ эмиэ биир баай ыал кыыһа, аҕата дьону тылыгар киллэрээри гыннаҕына ити курдук кэпсэтэрин бэрт үгүстүк истэр буолара. Онон кини Дьаакыбылап тугу эрэ албыннаары тыла минньийбитин өтө сэрэйэр. Оттон Сүөдэр, урут тойонуттун итинник сиэрдээх, итинник киһилии тылы истибэтэх буолан, барытын бэркэ диэн кырдьыктанар.

– Чэ, тоойуом, эһиги ыал буолан эрэргит аатыгар… Оҕом, Сүөдэр, бүгүн биһиги быйылгы бурдукпут ыһыытын бүтэрбитиҥ үөрүүтүгэр, биирдии чааскыта амсайыаҕыҥ! – Дьаакыбылап арыгытын аһар.

Маайа истибэтэх курдук олорор. Сүөдэр, тойонун тылын итэҕэйэн, арыгы иһээри, долбуурдарыттан үс чааскыны аҕалан туруорар. Маайа кэргэнин улаханнык сэмэлээбит хараҕынан көрүтэлээн кэбиһэр.

Дьаакыбылап бытыылка түгэҕин ытыһынан охсон аһар. Арыгы, өр соҕус кыынньан эрэрдии кырылаан баран, ырааһынан дьэҥкэрэр. Оҕонньор аргыый аҕай ыстакааннарга кутуталаан бычалытар.

– Чэ, оҕолорум, кэлиҥ, олоруҥ. Туох-ханнык иннинэ, эһиги инники дьолгут иһин маны иһиэҕиҥ! – Дьаакыбылап ыстакааны өрө тутар.

Сүөдэр биир ыстакааннаах арыгыны Маайа диэки ылан уунар. Маайа саҥата суох баһын быһа илгистэр.

– Тоойуом, эһиги дьолгут иһин иһэбит, истэҕиҥ дии! – диэн Дьаакыбылап Маайаттан көрдөһөр.

Маайа ыстакааннаах арыгыны ылар уонна Сөдүөччүйэ эмээхсиҥҥэ аҕалан биэрэр. «Тугу аҕаллыҥ?» – диэбиттии эмээхсин маҥнай сытырҕаан көрөр уонна арыгытын билэн, иһэн кэбиһэр.

– Бу аска кимиэхэ баһыыбалыыбыный? – диэн кини ыйытар.

– Оҕолоргор, Сүөдэрдээххэ, соххор! – диэн Дьаакыбылап хобдьоорор. Ону Сөдүөччүйэ эмээхсин саҥата суох истэн эрэ кэбиһэр.

Сотору иһит арыгы тобоҕолонор. Дьаакыбылап уонна Сүөдэр биллэр буола холуочуйаллар.

– Чэ, оҕолорум, биһиэхэ барыаҕыҥ… Дьонноргутун-сэргэлэргитин кытта билсиһиэххит, – диэн Дьаакыбылап оҕонньор ыҥыртыыр.

Сүөдэр сип-сибилигин барсаары таҥнар. Маайа саҥата суох оһох аттыгар баран турар.

– Чэ, тоойуом, тахсыаҕыҥ! – дии-дии Дьаакыбылап Маайаҕа тиийэр.

– Суох, мин тахсыбаппын! – Маайа киэр хайыһар.

Дьаакыбылап кулуба, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түһэр:

– Тоҕо тахсыбаккыный?

– Эһиэхэ тахсан, билсиһэр киһим суох, барыларын бэрт үчүгэйдик билитэлиибин… Хотунум Огдооччуйа ынах сааҕын тылбынан ыраастатыах буолан саанар, оттон эһиги уолгут Сүөдэркэ «хамначчыт эргин бырах, миэхэ кэл» диэн сордообута… Суох! Тахсыбаппын!

– Ээ, ити барыта ааспыт суол… Ол мин ойоҕум, ол акаары уол лахсыйбыттарын аахсыма!.. Мин бэйэм эһигини ыал оҥортуубун диибин буолбат дуо?! Чэйиҥ, хата, тахсан дьонноргутун кытта эйэлэһиҥ, иллэһиҥ, – диэн Дьаакыбылап көрдөһөр.

– Чэ, тахсыах, Маайа! – дии-дии Сүөдэр Маайаны тоҥоноҕуттан тардыалыыр.

– Тахсыһыма, албыныгар үктэтээри гынар, – Маайа кэргэнигэр Сүөдэргэ сибигинэйэн этэр.

Маайа тахсыбатын көрөн, Дьаакыбылап аан аттыттан төннөн уҥа ороҥҥо баран олорор.

– Чэ сөп, тахсыһыма даҕаны… Билигин Сүөдэр миигин кытта тахсан дьиэтин, малын тутан киириэ… Сүөдэри миигин кытта ыытар инигин?

Маайа: «Кырдьык да, Сүөдэр дьонун аах дьиэлэрин, малларын биэрээри гыннаҕа дуу?» – дии санаан, улаханнык саарыыр. Дьаакыбылап ону бэлиэтии көрөн:

– Чэ, Сүөдэр, тахсыах! – диэн баран, аан диэки барар уонна ааны тутааҕыттан тутан туран аргыый аҕай эргиллэр. – Сүөдээр, били быгыһын Бүлүүгэ бараргар оонньуу оҥостон биэриллибит «биэксэл» кумааҕыларыҥ ханнаный?

Сүөдэр өс киирбэх Маайа диэки көрөн баран:

– Маайа ылбыта, – диир.

– Сүөдээр, ол кумааҕылары ылан таҕыс, – диир Дьаакыбылап.

Сүөдэр, төһө да холуочугун иһин, тойоно тоҕо бу курдук сымнаан, тыла минньийэн киирбитин, арыгынан тоҕо күндүлээбитин дьэ өйдүүр. «Ити аата Маайа маарыын тахса сылдьан кинилэри куттаабыт эбит буоллаҕа, – дии саныыр. – Дьонум дьиэлэрин, сорох баар малларын кырдьык төннөрөр буоллахтарына, ол сымыйа кумааҕылары биэрэн да кэбиспэккэ?»

– Маайа, ол кумааҕылары аҕал эрэ, – Сүөдэр кэргэниттэн көрдөһөр. Маайа кини диэки уоттаммыт хараҕынан көрөн кэбиһэр:

– Дьиэҕин, дьонуҥ малын, сүөһүлэрин туттардахтарына биэриэхпит, билигин биһиги баайбыт эрэ диэн – ол сымыйанан оҥоһуллубут «биэксэл» кумааҕылара… Биэрбэппин!

Дьаакыбылап кулуба, уордайан, хатыылаах баҕайытык көрүтэлиир.

– Ол кумааҕылары биэрбэт буоллаххытына, мин эһиэхэ тугу да биэрбэппин!.. Сарсын үрээнньик тойон кэлэн ол кумааҕылары ылан биэриэ!

– Баһыыба, ити курдук саҥараргын көһүппүтүм өр буолла, – диир Маайа эҕэлээхтик.

– Оҕом сирэйин быһа охсубуккар хоруйдуу түһэриҥ буолуо! – диэн Дьаакыбылап Сүөдэри саанар.

Маайа, кини сирэйин супту көрөн туран, улаханнык абарбыт-сатарбыт куолаһынан этэр:

– Эһиги уолгут сирэйин Сүөдэр охсубатаҕа, мин кини сирэйин быһа охсубутум, мин хоруйдуом!.. Ол эрээри хоруйдуур да күн кэллэҕинэ, тоҕо сирэйин быһа оҕустарбытын эһиги да уолгут эппиэттиир ини!

Дьаакыбылап кулуба, туох да диэн хоруйдуон булбакка, богдоччу кыыһырар, харса суох үөхсэн барар:

– Аанньа дьахтар, ийэлээх аҕатын быраҕан, ыал хамначчытын батыһан барыаҥ дуо?

– Хамначчыт эһигиннээҕэр ыраас санаалаах, киһилии сүрэхтээх эбит, – Маайа эбии тууһаан биэрэр.

Дьаакыбылап кулуба, ыксаан, таһырдьа ойон тахсар уонна балаҕан аанын күүскэ быраҕан «лап» гыннарар.

* * *

Балаҕан иһигэр өр соҕус ким да саҥарбат. Сөдүөччүйэ эмээхсин иһиллээн эрэрдии төбөтүн кыҥнаҥнатан ылыталыыр. Маайа оһох аттыгар хайдах турарай да, ол курдук хамсаабакка турар. Сүөдэр, тойоно кыыһыран тахсыбытыттан соһуйан, аан аттыгар саҥата суох туран баран, кэмниэ-кэнэҕэс дьэ саҥа таһааран ыйытар:

– Ити кини тоҕо «биэксэл» кумааҕыларыгар наадыйдаҕай?

– Мин үҥсүөм диэн куттаабытым. Кини да буоллар куттанар эбит ээ, – диир Маайа.

– Баҕар, кырдьык мин дьонум малын, дьиэлэрин биһиэхэ биэрээри гыммытын, эн кыыһырдан таһаарбытыҥ буолаарай? – Сүөдэр мунаарар санаатын ыйытар.

– Дьиэ-уот биэрэр киһи ити курдук сылдьыбат, – Маайа киэр хайыһар.

Сөдүөччүйэ эмээхсин кинилэр кэпсэтэллэрин саҥата суох истэн олорор. Кини хапсыччы хатан хаалбыт иэдэһинэн хараҕын уута сүүрэн мөлбөрүйэн түһэр.

– Сарсын, үрээнньик тойону аҕалан, күүһүнэн былдьатан ылыах буолар буолбат дуо? – Сөдүөччүйэ эмээхсин санаатын этэр. Сүөдэр үөһэ тыынар: «Мин сордооҕу хаайаллара буолуо», – диэн санаа киниттэн арахпат.

– Сүөдээр, биһиги манна хааларбыт сатаммат… Ол үрээнньиги аҕалан күүстэринэн ылыахтарын иннинэ куоттахпытына сатанар, – диир Маайа эригэр.

– Оҕом бэрт сөпкө этээхтиир, – диир Сөдүөччүйэ эмээхсин. Бу Дьаакыбылап баайдаахха кини бэрт өр үлэлээбитэ. Кинилэр утары көрөн мөккүһээри гыммыт киһини киһи гымматтарын эмээхсин бэркэ диэн билэрэ. Манна Сордоҥ Уйбаан диэн хамначчыт киһи баара. Ол киһиэхэ үлэлээбитигэр буут сиэмэ бурдугун биэриэх буолан баран, Дьаакыбылап кулуба саас үлүйбүт бурдук сиэмэтин биэрбит. Ол сордоох, ону ыһан баран, ый кэриҥэ кэтэһэн көрбүт да, туох да бытыгыраабатах. Ол эрэ кэнниттэн кини үлүйбүт сиэмэни ыспытын өйдөөбүт. Абаккатыгар тойонун бааһынатыгар хотуурдаах киирэн, саҥа сүһүөх анньан эрэр бурдук отун охсон килэтэн кэбиспит. Дьаакыбылап кулуба дьыала оҥорторон Уйбааны хаайыыга ыыппыта. Ол охсуллубут бурдук сотору, уруккутунааҕар ордук хойдон, торолуйан, үүнэн тахсыбыта. Сордоҥ Уйбаан сордоох хаайыыттан төннүбэтэҕэ. Ханна тиийэн өлөөхтөөбүтүн ким билиэ баарай? Сөдүөччүйэ эмээхсин Сүөдэри, эмиэ ол сордоох курдук, хаайыыга ыытан сытытыахтара диэн олус куттанан олорор.

– Ханна баран куотуохпутуй? Кини биһиги эрэйдээхтэри, ханна да баран куоппуппут иһин, булуо, туттаран ылыа, – диир Сүөдэр.

Маайа эмиэ санаарҕаан олорор. Дьаакыбылап кулуба кинилэри, ханна да барбыттарын иһин, булара биллэн турар. Ол эрээри кини атын сиргэ, туора дьон көрөн турдахтарына, кинилэртэн биэксэл кумааҕыларын былдьаан ылар кыаҕа суох буолуо.

– Ама биһиги буолбуппут иһин, хайдах барар сирбит баҕана үүтэ, кэлэр сирбит кэлии үүтэ буолан бүппүт үһүнүй? – диир Маайа абаккаран.

– Тукаларыам! Икки атахтаахха барар суола баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбута диэн суох. Киэҥ Өлүөнэ эбэ хотун, былыр харахтаах-сирэйдээх эрдэххэ киирэн көрдөххө, үрүҥ халлааны кытта ситимнэһэн, холбоһон турар курдук буолан көстөр этэ. Оннооҕор киэҥ халлааны, сири сырдатар аламай маҥан күн кини уутуттан төрөөн тахсарга дылы буолара. Онтукам, сылдьыбыт, билбит дьон кэпсээннэринэн, киһи хараҕа ылар сирэ диэн бэрт чугас буолар үһү. Өлүөнэ өрүс, ханан да халлааны кытта силбэспэккэ эрэ, Хотугу Муустаах муораҕа тиийэн түһэр үһү. Оттон үрүҥ күн, төһө да ыраах барбытыҥ иһин, хантан төрөөн тахсара биллибэт дэһэллэр. Ол курдук буолбат дуо суол даҕаны? Киэҥ алааска киирэн көрдөххө суолуҥ, бүтэй тыаҕа тиийэн, үүтүн-аанын булумуна, сүтэн-оһон хаалар курдук көстөр буолбат дуо? Суолу батыһан тыа саҕатыгар тиийдэххэ – суол, син мас быыһынан үүтү-хайаҕаһы булан, быстыбакка бардар бара турар. Манна, бу балаҕан иһигэр, олороҥҥут эһиги ханна барыаххытын билбэккит, таһырдьа тахсыҥ, киэҥ сиргэ үктэниҥ, оччоҕо барар-кэлэр сир хайдах көстүбэт буолуой?! Тукаларыам, тойоҥҥут обургу, ити курдук кыыһыран баран, киһи оҥортуо суоҕа, барыҥ, мантан куотуҥ! – диэн сүбэлиир Сөдүөччүйэ.

– Эмээхсин сөпкө этэр, – Маайа Сүөдэргэ сибигинэйэр. – Били эйигин ойуур иһигэр көрсөрбөр, мин төрөөбүт Төгүрүк алааспыттан ураты сир-дойду суоҕун курдук саныырым. Эн биһикки ситим курдук синньигэс суолу батыһан барбыппыт, кини бүтүөхчэ бүппэтэҕэ, быстыахча быстыбатаҕа. Ол суолу батыһан бачча ыраах сиргэ кэлбиппит…

Ити курдук кэпсэтэ олордохторуна Малаанай Ньукулай балаҕан иһигэр көтөн түһэр.

– Туох айдаанын тардаҥҥын, тойоммут үрээнньиктэннэ? – диэн кини Сүөдэртэн ыйытар.

– Ким барда?

– Ким барыай, миигин ыытар… Бу үрээнньиги мииннэрэр аты тута баран иһэбин.

– Хаһан бараҕыный?

– Аты тутан аҕаллым да, барабын… Тойонум: «Сарсыарда ыал туруута үрээнньиги манна баар гын!» – диэтэ.

Ол киэһэ Сөдүөччүйэ эмээхсин от тэллэҕэр бэрт өр утуйбакка сытар. Сотору-сотору ыар бэйэлээхтик үөһэ тыынар, ынчыктыыр, ардыгар ытамньыйан да ылар. Кини Сүөдэри, кыра эрдэҕиттэн бэйэтин оҕотун курдук көрөн, дьон атаҕастыырыттан-баттыырыттан көмүскэһэн-харыстаһан баччатыгар тиэрдибитэ. Сөдүөччүйэ эмээхсин бэйэтэ ыал буолар, кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн олорор дьолун билбэтэҕэ. Былыр кыра кыысчаан эрдэҕинэ бу Дьаакыбылап кулуба аҕата баай Баһыкка оҕонньор хамначчытынан ылбыта. Онтон ыла икки хараҕынан көрбөт буолан хаалыар диэри хараҥа хотон иһиттэн тахсыбакка хамначчытынан сырытта. Кини маҥнай утаа Сүөдэри мин курдук тулаайах сордоох диэн аһынара, көмүскэһэрэ. Онтон хойут кинини бэйэтин оҕотун курдук таптыыр буолбута.

Түүн ортото ааһыыта, дьон кытаанахтык утуйа сытар кэмнэригэр, Сөдүөччүйэ эмээхсин аргыый аҕай туран, Сүөдэрдээх оронноругар кэлэн сибигинэйэр:

– Сүөдэ-эр… Маайа-а!.. Туруҥ!

VIII

Сөдүөччүйэ эмээхсин туруортаары ыҥырар саҥатыттан уһуктан, Маайа оронугар олоро түһэр. Сүөдэр сылайбытыттан, кыыһырбытыттан, охсуспутуттан, куттаммытыттан – барытыттан, өлбүт киһи курдук, кытаанахтык утуйа сытар. Маайа Сүөдэр хара баттаҕын имэрийэ-имэрийэ:

– Турабыт… – диэн эмээхсиҥҥэ сибигинэйэр.

Сөдүөччүйэ эмээхсин саҥата суох оннугар барар.

Балаҕан иһэ им-ньим. Малаанньыйа хабырынан кычыгыратара Маайа кулгааҕар хайдах эрэ: «Абатыан!.. Абатыан!» – диэх курдук иһиллэр.

Ити кыыс сордоох, кыһын ынах сааҕын күрдьэ сылдьан, Маайаҕа бэрт кистэлэҥинэн бу курдук кэпсээн турар:

– Сүөдэркэ күүһүлээн оҕо оҥорон кэбиспитэ. Мин, саатаммын, кимиэхэ да биллэрбэккэ сылдьыбытым. Сотору иһим биллэр буолбута. «Кыыһынан сылдьан хат буолбут», – диэн кыргыттар сиилээн-сэмэлээн барбыттара. Арай биирдэ хотунум Огдооччуйа миигин көрөн:

– Хат буолан ырҕайан, үлэттэн куота сатыыгын… Хайа ыттан оһоҕоһуҥ соноото? – диэн ыххайбыта. Саатан хааламмын, ытыы эрэ турбутум.

– Саҥалаах, тыллаах буолан, оҕо оҥорторбутуҥ буолуо?.. – диэн кини миигин ыкпыта-түүрбүтэ. Быстыам дуо, төһө да куттаммытым, сааппытым иһин, кини уола оҕо оҥорбутун эппитим.

– Бу си… көрбөккүн дуо? Аны баайсан, биһиэхэ кийиит буолаары оҥостор эбит дии?! – диэн баран, Огдооччуйа атырдьах угунан иһим түгэҕэр аспыта. Онтон ыалдьан, хас да хонукка тэллэххэ-суорҕаҥҥа сыппытым. Оҕом түспүтэ.

«Кэбис, бу дойдуттан түргэнник куоппут ордук буолсу», – дии санаан, Маайа кэргэнин Сүөдэри уһугуннараары тардыалыыр:

– Сүөдэр, тур!.. Чэ, түргэнник барыах!

– Ханна?.. – Сүөдэр, уутугар аҥаарыйан, Маайа диэки көрүтэлиир.

– Уһугун! Тур!

Сүөдэр дьэ уһуктар. Дьааһыйа-дьааһыйа туран, этэрбэһин кэтэр. Маайа утуйар таҥастарын сыыһын суулаан, ынах быатынан баайар. Ол туран, уйадыйан кэлэр. Бачча тухары дьиэ оҥостон олорбут балаҕаннарыттан арахсаллара хайдах эрэ ыарахаҥҥа дылы. Маайа хараҕын уута тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. «Саатар, чопчу, онно баран олоруохпут диир сирдээх буолларбыт, эмиэ да ама буолуо этэ», – дии санаахтыыр.

Сүөдэр хагдаҥ отунан көрө сытар оронугар ытыһынан сирэйин саба туттан олорор. Кини ханна барарын быһаара, тобула сатыыр быһыылаах. Маайа оһох кэннигэр, Сөдүөччүйэ эмээхсин оронугар барар.

– Сөдүөччүйэ-ээ! Мин бу балаҕаны булуохпуттан эбэлээтэр эбэм, ийэлээтэр ийэм буолбут эн эрэ бааргын… Биһиги бараары гынныбыт, – диир кини уонна Сөдүөччүйэ эмээхсин хатан хаалбыт түөһүгэр төбөтүн уурар.

– Оҕом, Маайа эрэйдээх… – Сөдүөччүйэ эмээхсин Маайа төбөтүн имэрийэр. – Оттон Сүөдэр ханнаный?

Сүөдэр туран эмээхсин аттыгар кэлэр. Кини эмиэ төрөппүт ийэтинээн арахсан эрэр курдук уйадыйар.

– Хаһан аны эһиги саҥаҕытын истэбин… Уһаабакка, анараа дойдуга аттанан, сынньанарым буоллар… Бу дойду түбүгүттэн тэйэн, уһун уубун утуйарым буоллар, сынньанаахтыа этим…

Маайа Сөдүөччүйэ эмээхсини мыччыстаҕас иэдэһиттэн сыллаан ылар.

– Быраһаай, тукаам, Сүөдэргин үчүгэйдик көрө-истэ сырыт Кини бэрт көрсүө майгылаах эйэҕэс оҕо… Тапталгытынан бэйэ-бэйэҕитин өйөстөххүтүнэ, үчүгэйдик сылдьыаххыт. Мин сордоох икки харахпын бу ыал хотоннорун ыыта тэһэ сиэбэтэҕэ буоллар, эһигини кытта барсыа этим… Чэ, барыҥ, баҕар, атын сиргэ дьоллонуоххут… Ыалдьымаҥ-сүтүмэҥ!

Маайалаах Сүөдэр, санаалара айманан, ыар сүгэһэри сүкпүт курдук буолан, балаҕан үрдүк модьоҕотун атыллаан, таһырдьа тахсаллар. Тахса илик күн кыыһаана халлаан илиҥҥи иитигэр курдуу түһэн сытар күөх былыты кыһыл көмүс дуйунан соппут.

Маайалаах Сүөдэри сарсыардааҥҥы сөрүүн салгын тыбыс-тымныынан кууһа охсон ылар. Кинилэр, даллары туораан, айан суолугар киирэн тохтууллар. «Ханна барабыт?» – диэн санаа кинилэр иннилэригэр, сабыылаах аан курдук, туора түһэн кэбиһэр.

Сүөдэр, бу туран, били Дьаакыбылаптаахтан күрээн баран олоро сылдьыбыт Лэгиэнтэй атыыһыттааҕын өйдүү түһэр:

– Маайа, биһиги Лэгиэнтэй атыыһыттаахха барыах.

Лэгиэнтэй атыыһыт туһунан Маайа былырыын Намҥа кэлэн иһэн Сүөдэртэн истибитэ. Онтон ыла кыккыраччы умнан кэбиспит эбит. Оттон Сүөдэр, били сымыйанан «атыыһыт уолабын» диэн ааттана сылдьыбытын санатарын иһин, Лэгиэнтэй атыыһыттаах ааттарын урут биирдэ да ахтыбатаҕа.

– Ол ханна олорор атыыһытый?

– Мантан ыраах… Киллэм дэриэбинэтигэр…

Кинилэр, барар сирдэрэ биллибититтэн үөрбүт курдук, айан суолугар тахсан тус илин хаамсан бараллар. Ити икки ардыгар күн былыт алын кырыытынан кылбайан тахсар. Оттуун-мастыын, көтөрдүүн-сүүрэрдиин бука бары уһуктан, үөрэн-көтөн чөрөһөллөр, ыллаан-туойан лыҥкынаталлар, айаатаан-мөҥүрээн айдаараллар.

Маайалаах, халыҥ соҕус тиит арыыны туораан, киэҥ киллэм хонууга киирэллэр. Суоллара кырдал үрдүнэн барар. Аллараа хотоолго уһун-инньигэс элгээн уута кылбайар. Элгээн үрдүнээҕи кырдал хааһыгар бэрт элбэх киһи уҥуоҕа көстөр. Манна Сүөдэр аҕалаах ийэтин уҥуохтара эмиэ баара. Кинилэр, ханнык эрэ дьаҥтан бииргэ өлбүт буоланнар, биир ииҥҥэ көмүллүбүттэр.

– Маайа, мин дьонум манна көмүллэ сыталлар, – Сүөдэр дьонун уҥуохтарын аттыгар кэлэн тохтуур.

Маайа саҥата суох хараҕын уутун соттор. Кини бу туран бэйэтин төрөппүттэрин санаан кэлэр: «Оо, дьонум, миигин сүтэрэн, төһө эрэ айманнылар буолла? Ийэм эрэйдээх төһө эрэ ытаата-соҥоото буолла».

Ол курдук аттакылар олорор Ньукуолускай диэн дэриэбинэлэрэ көстөр. Аллара, өрүс боротуокатын кыйа, Хамаҕатта ыалын дьиэлэрэ тураллар. Сүөдэрдээх Маайа, утуйар таҥастарын сүгэн иһэллэриттэн саатан, дьон хараҕар көстүмээри, суолтан туораан, хонуу устун бараллар.

Маайа, хонуу устун хааман иһэн, ньургуһуну хомуйар, ханнык эрэ ырыаны көхсүн иһигэр ыллаан киҥинэйэр.

– Сүөдэр, ол Лэгиэнтэй атыыһыттааҕыҥ төһө кэргэннээх ыалларый?

– Кэргэннэрэ диэн – иккиэлэр эрэ этэ.

Сотору соҕус, ооҕуй оҕус ситимин курдук, эргиччи тардыллыбыт остоолбо бүтэйтэн тахсаллар. Бу манан Дьаакыбылап кулуба бас билэр сирэ бүтэр. Мантан антах атын нэһилиэктэр сирдэрэ кэлэр.

Күн үөһэ ойор. Сүөдэрдээх киэҥ киллэм хонуу ортотунан баран иһэллэр. Били күн тахсарыгар халлаан илин иитин хаххалаан, хараара барыаран көстөр былыт иинэн-сүтэн хаалар. Билигин, халлааҥҥа ханан да былыт тохтооботоҕун курдук, кылбаа ыраас. Күн сып-сылааһынан күөх хонууну, киэҥ хочону барытын кууһар. Ыраах Өлүөнэ өрүс үрүҥ көмүс суол буолан кылбаҥныы устара көстөр. Өрүс нөҥүө өттүнээҕи буор хайалар, ситиини тардыбыт курдук, күөх торҕо дьураа буолан торумтуйаллар эрэ. Ханна эрэ бэрт ыраах субан туруйалар көтөн иһэн хаһыытаһар саҥалара иһиллэр.

– Тоҕо киһи аймахха баай, дьадаҥы диэн араарыы үөскээбитэ буолуой? Көр, сүүрэр атахтаахха да, көтөр кынаттаахха да баай, дьадаҥы диэн араарыы суох буолбат дуо? – Маайа Сүөдэртэн ыйытар.

– Айылҕа айбыта оннук буоллаҕа дии.

– Тоҕо киһи аймах, көтөр-сүүрэр курдук, көҥүл-босхо олорбото буолуой? Ама орто дойду уйгу быйаҥа аҥаардас баайдарга эрэ ананан оҥоһуллубута буолуо дуо?

Сүөдэр үөһэ тыынан ылар. Кини сүгэн иһэр тэллэхтээх суорҕана улам ыарыыр, эҥил баһын быһа баттыыр. Березкин үрээнньик олорор Ньукуолускай дэриэбинэтин утарытыгар тиийэллэр. Кинилэр баран иһэр киэҥ нэлэмэн хонууларын уонна дэриэбинэ икки ардыларыгар уһун элгээн туора түһэн сытар. Дэриэбинэ уулуссатынан икки аттаах киһи төбөлөрө хороҕоччуйан көстөр. Аттаах дьон, түргэн соҕустук сиэллэрэн, дэриэбинэ арҕаа баһыгар ыраас сиргэ тахсаллар. Сүөдэр онно өйдөөн көрбүтэ: Малаанай Ньукулай Березкин үрээнньиктиин Дьаакыбылаптаах диэки тэптэрэн эрэллэр эбит.

Ону көрөн, Сүөдэр кэлиэх-барыах сирин булбат, аны көрүөхтэрэ диэбиттии, түҥнэри хайыһар. Маайа Сүөдэр тоҕо тохтообутун, тоҕо киэр хайыспытын билбэт буолан:

– Сүөдэ-эр!.. – диэн ыйытан эрдэҕинэ, Сүөдэр икки илиитинэн: «Саҥарыма!» – диэн сапсыйар.

Малаанай Ньукулай уонна үрээнньик Березкин көстүбэт буолбуттарын эрэ кэннэ Сүөдэр тоҕо куттаммытын Маайаҕа этэр:

– Малаанай Ньукулай Бэриэскин үрээнньиги илдьэ барда дии.

Сүөдэрдээх Маайа, күрээн иһэр дьон быһыытынан, саҥата суох тиэтэйэ-саарайа хаамсан иһэллэр. Ол баран истэхтэринэ эмискэ кынат тыаһа сырылыыр уонна кинилэр аттыларыгар чыычаахтар кэлэн олоро түһэллэр.

Айанньыттар: «Чыычаахтар туохтан бу курдук куттаннылар?» – дии санаан көрө түспүттэрэ: бороҥнуҥу өҥнөөөх кырбый, кырдыргыы-кырдыргыы, үөһэ эргийэ көтө сылдьар эбит. Маайалаах Сүөдэр көрөн турдахтарына, хонууттан көтөн тахсыбыт биир чыычааҕы кырбый обургу, икки кынатын кыптыыйдыы туттан, супту сурулаан түһэр да, харбаан ылар уонна дулҕа үрдүгэр олоро түһэр.

Кырбыйтан чыычааҕы быыһаары, Маайа хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэр. Кырбый кини чугаһаабытыгар өрө көтөн тахсар. Дулҕа үрдүгэр болоорхой өҥнөөх күөрэгэй чыычаах төбөтүн көтөҕө сатыы сытар. Маайа чыычааҕы ытыһыгар ылан олордор. Чыычаах, тумсун атытан, салгыны эҕирийэ сатыыр. Кини көхсүттэн Маайа ытыһыгар кып-кыһыл ыраас да ыраас хаан таммалыыр.

Сүөдэр кэлэн, кырбый туппут чыычааҕын көрөн турар Маайаҕа аргыый аҕай этэр:

– Аан дойду үрдүгэр бары-барыта ити курдук…

Маайа өлөөрү сытар чыычааҕы улаханнык аһына саныыр. Чыычаах сордоох, төбөтүн көтөҕө сатаан баран, хамсаабат буолан хаалар. Маайа күөрэгэйи дулҕа быыһыгар буорга көмөн кэбиһэр.

– Мин чыычаахтарга ымсыырар этим: көтөр кынаттаах буоланнар, туох да күрүөтэ-хааччаҕа суох киэҥ халлааҥҥа көҥүл көтө сылдьаллар дии санаан, – диир Маайа мунчаарбыттыы. – Онтукам баара, кинилэр эмиэ кыраларын, кыамматтарын тутан сииллэр эбит…

– Баайдар, мин санаабар, эмиэ ити кырбый курдуктар, кинилэр кыра-дьадаҥы дьон хара көлөһүннэрин супту уулууллар, – диэн Сүөдэр ис санаатын Маайаҕа кэпсиир. Кини урут хаһан да бу курдук киэҥник ырыта санаабат этэ. Ити санаа кини Маайаны кытта кэпсэппититтэн хайдах эрэ бэйэтэ үөскээн таҕыста. Кини «баттанабын», «атаҕастанабын» дии саныыра урут да элбэх этэ. Ол гынан баран урут ону барытын «оҥоһуум оннук буоллаҕа» диэн быһаарара.