Төлкө

Маайа бу Сөдүөччүйэ эмээхсини хайдах эрэ аан бастааҥҥыттан сөбүлүү көрдө. Суол устатын тухары Сүөдэриттэн бу эмээхсин кэпсээннэрин истибит буолан, кинини бэрт өрдөөҕүттэн билэр курдук санаата.

Балбаара кыыс уокка туруорбут чаанньыга саҥа сылыйан сыыгынаан эрдэҕинэ, эмискэ тас аан аһылла түһэр да, тойоннорун илдьиккэ сылдьар уола Малаанай Ньукулай сирэйэ мылтас гынар:

– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар. Бэрт түргэнник, сип-сибилигин киниэхэ тахса охсуоҥ үһү!

– Бэйи, чэйдээн тамахпын сиигирдэ түһэн баран… – диэн Сүөдэр этэн эрдэҕинэ, Малаанай ситэ этиппэт.

– Эн өссө чэйдии олорууһуккун дии?.. Тойонуҥ көһүтэн олорор, тахса оҕус!

Дьаакыбылап кулуба Малаанай Ньукулайы, ыгымын, түүрэ тутарын иһин сөбүлээн, сорук-боллур уол оҥостубута. Баайдар маннык уолларын «бөтөспүт» диэн киһиргэтэн ааттааччылар.

– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар буолтун кэннэ таҕыстаҕыҥ дии, – диир Маайа.

Сүөдэр Малаанайы кытта барсаары дьиэ иһиттэн тахсар. Кини кэнниттэн аан сабыллан «лап» гына түһэр. Маайа, соҕотох хаалан, кэри-куру буолан олорор. Кыргыттар хаҥас диэкиттэн дьэ тахсаллар, Маайаттан харахтарын араарбаттар.

– Сүөдэри… кулуба мөҕөрө буолуо.

– Ол тоҕо мөҕөрүй?

– Атын илдьэ бара сылдьыбытын иһин, – диир Балбаара кыыс.

– Э-э, баҕар, мөҕүө суоҕа. Кэргэн аҕала барбыт киһи ыраах сиргэ сатыы барыа дуо?! – диир Малаанньыйа кыыс.

Балбаара чаанньыгы уоттан таһааран, остуолга уурар, долбууртан биир үрүҥ чааскыны аҕалар, хаппыт лэппиэскэни, тоһута тутан баран, ылтаһын тэриэлкэҕэ уурар.

– Чэ, Маайа, чэйдээ!

Маайа, аччык буолан, аһыан баҕарар да, хайдах Сүөдэрэ суох соҕотоҕун аһыы олоруой?

– Бэйи тохтооҥ, Сүөдэр киирдин, бииргэ чэйдиэхпит.

Маайа кэргэнин Сүөдэри көһүтэ сатыы олорор. Оо, көһүттэххэ, өр да буоллаҕа!

* * *

Сылгыһыт Сүөдэр тойонун аах дьиэлэригэр киирбитэ – Дьаакыбылап оҕонньор аан хоско кинини көһүтэн соҕотоҕун олорор.

Сүөдэр киирэн, «тойонум туох диир» диэн, саҥата суох көһүтэн турбахтыыр. Дьаакыбылап, күрдьүөттээбит оҕус курдук, кыыһыран богдойбут, тугу да саҥарбат.

Сүөдэр өр тулуйан саҥата суох турбат. Тэпсэҥнээмэхтээн баран:

– Кэллим… Туохха ыҥыртардыҥ? – диир.

– Ноко-о, ойох сүгүннэрэн кэллэ дэһэллэр, ол кырдьык дуо?

Сүөдэр эмискэ көлөһүн алла түһэр, сирэйэ, чоххо баттаабыт курдук, кытарар.

– Кырдьык, – диир аат эрэ харата.

– Ол ким диэн бэйэлээҕи сүгүннэрэн аҕаллыҥ? – Дьаакыбылап ыараан, иҥиэттэн ыйытар.

– Харатаайаптаах кыыстарын, – Сүөдэр иһиллэр-иһиллибэттик хардарар.

– Туох да-а?!. Хара түөкүн, тугу эппиккиний «кэпсэппэтим» диэн? Ол аата, сымыйалаабыт буоллаҕыҥ дии?! – Дьаакыбылап өрө баргыйан турар.

Сүөдэр тугу да саҥарбат, кэннинэн чугуруҥнуур.

Дьаакыбылап кинини тула хаамар, абааһы баҕайытык көрүтэлиир. Сүөдэр тойонун хас хамсааһынын кэтэһэр.

– Аҕа кынныҥ, Харатаайап кулуба, суос-соҕотох кыыһыгар тугу энньэлээн-сэтиилээн ыытта? – Дьаакыбылап кулуба күлүү гыммыт курдук ыйытар.

– Суох…

– Ол хайдах? Кини киһи, баай муҥутаан дуу, тот муҥутаан дуу, соҕотох оҕотугар тоҕо тугу да биэрбэтэ?

– Мин кинилэргэ сылдьыбатым.

– Ол аата – кыыстарын уоран аҕаллаҕыҥ дии?!. Ыал кыыһын уорбуккар сибииккэҕэ олороргун билэҕиэн?

– Мин уорбатаҕым, бэргэһэлээх сокуоннай кэргэммин аҕаллым, – диир Сүөдэр хайдах эрэ тойонун утарсар курдук тэтимнээх соҕустук.

Дьаакыбылап кулуба сип-сибилигин кэлэн сутуругунан сырбатыах курдук көрүтэлиир:

– Түөкүн, мааны таҥаспын таҥна сылдьыбытыҥ, билигин миинэр миҥэбин уоран илдьэ сырыттыҥ!

Сылгыһыт Сүөдэр чахчы кырдьыгы эттэрэн, тылыттан матан, буруйдаах киһи быһыытынан умса көрөн турар.

– Түөкүн, тугу да үлэлээбэккэ олорон мааны аспын аһаабыккын, мааны таҥаспын элэппиккин, бастыҥ көлөбүн көлүнэн сылаппыккын тугунан толуйаҕын? Аахсар кэм-кэрдии дьэ кэллэ. Аахсыах!

Сүөдэр саҥата суох турар. Кини, икки илиититтэн ураты туох да баайа суох киһи, тугунан итини барытын толуйуой, төлүөй!

Түгэх хостон аны хотуна Огдооччуйа тахсан кэлэр.

– Баай киһи күтүөтэ баардаах аҕай буолуо, оҕонньоор, хара ыттан барытын ыга үктээн ыл! Биэрбэт буоллаҕына, дьыалата оҥорторон «сибииккэҕэ» уктар! Ыраахтааҕы бэлэм аһын аһаатаҕына билиэ!

Сылгыһыт Сүөдэр, туох да диэн хоруйдуон булумуна, илбирийбит эргэ кыл сэлээппэтин мускуйа турар. Кини иһигэр саныыр: «Кэргэнэ суоҕум эбитэ буоллар, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕа баарай – бу хара батталлаах дьонтон атын сиргэ күрүөм этэ», – диэн. Билигин кини, Маайаны батыһыннаран, ханна барыай, тугу гыныай?!

– Чэ, туруоҥ дуо, харчыгын ууран кулу уонна ханна баҕарар дьүгэлий, киэр буол!

– Харчым суох.

– Харчыҥ суо-о-ох!.. Хара түөкүн, харчыта суох буоллаххына, эттээх хааҥҥытынан, хара көлөһүҥҥүтүнэн толуттарыам.

Оҕонньоругар хос сыҥаах буолан Огдооччуйа обургу, өттүк баттанан ырҕаллан туран, ыххайар:

– Хара түөкүнү, ыспараанньык тойоҥҥо этэҥҥин, хараҥа хаайыыга, түүнүктээх түрмэҕэ уктар… Муннун сиирдэхтэринэ, сүүһүгэр бэчээт уурдахтарына билиэ…

Инньэ диэт Огдооччуйа, куһаҕан баҕайытык көрө-көрө, хос иһиттэн тахсан барар. Дьаакыбылап кулуба, утаа соҕус тыын ылан турбахтаан баран, этэр:

– Чэ, ноко, иккиттэн биирин тал: биэс сыл устата таҥас-сап көрдөөбөккө, хамнас аахсыбакка, иккиэн айаххытыгар эрэ аһаан үлэлиигит… биитэр – дьыала оҥорон суукка биэрэбин.

Сүөдэр саҥата суох сукуллан турар. «Биэс сыл хамнас аахсыбакка үлэлиир… Оо, тугун өрөй!.. Тугу таҥнан дьон буолабытый?.. Маайа итини хайдах истиэй?» – диэн санаалар, сайыҥҥы бырдах киһиттэн арахсыбатын курдук, өйүгэр кэлэн киирэ тураллар.

– Икки киһи биэс сыл үлэлээн толуйарын курдук элбэҕи эһигиттэн хороппотоҕум буолуо… Алыс элбэҕи көрдүүгүт, – диир Сүөдэр.

– Эт, үлэлиигит дуу, суох дуу? – тойоно ыгар.

Сылгыһыт Сүөдэр ханна да барбытын иһин үлэлээн эрэ аһыыр кыахтаах. Бачча улаатыар диэри кини Дьаакыбылаптаахха үлэлээтэ да, биир да харчыны аахсан ылбатаҕа. Сайын сыгынньах сылдьыбатын диэн, кыһын тоҥон өлбөтүн диэн таҥыннараллара, хоргуйан өлбөтүн диэн аһаталлара. Онтон атын олоҕу кини көрө, билэ илик.

Сүөдэр, өр соҕус санаарҕаан туран баран, аат эрэ харата хардарар:

– Үлэлиэхпит…

– Өйдөөн кэбис, биэс сыл иккиэн үлэлиигит… Чэ, итиэннэ, икки харахпар көстүмэ, киэр буол! – Дьаакыбылап кулуба хамнаһа суох икки хамначчыттаммытыттан иһигэр бэркэ үөрэ саныыр.

Сүөдэр саҥата суох тойонун аах дьиэлэриттэн тахсар. Ыксаабытыттан, ыгылыйбытыттан эбитэ дуу, кини хараҕар халлаан хайдах эрэ кып-кыһыл хаан өҥнөнөн көһүннэ. «Биэс сыл үлэлээн!» – диэн Дьаакыбылап эппит тыла уол кулгааҕын чуҥкунатарга дылы. Ол курдук баран иһэн Маайаны утары көрсө түһэр.

– Сүөдээр, тойонуҥ аахха олордоҕуҥ тугун өрөй! Кэтэһэ да сатаан кэбистим ээ.

Сүөдэр тугу да саҥарбат.

– Тоҕо саҥарбаккыный?.. Тойонуҥ тоҕо ыҥыртарбытый? – диэн ыйыта-ыйыта, Маайа Сүөдэри тоҥоноҕуттан тутан тохтотор. Кини тойоно «мөхпүт» буоллаҕына, ону дьон истэр сиригэр кэпсэттэриэҕин саатан, кыбыстан, бу утары тахсыбыта.

– Биэс сыл устата эн биһикки кинилэргэ хамнаһа суох үлэлиир үһүбүт, – диэн Сүөдэр кэргэнигэр кэпсиир.

– Ол тоҕо? – Маайа кыайан өйдөөмүнэ ыйытар.

– Тоҕо диэн… Мин кинилэр көлөлөрүн көлүммүтүм, таҥастарын таҥныбытым, астарын аһаабытым иһин.

– Санаарҕаама, үлэлиэхпит буоллаҕа дии, бииргэ эрэ сылдьыах, – Маайа кыһамматах курдук этэр.

Кырдьыга, Маайа, ыал хамначчытын сордоох-муҥнаах олоҕун билбэт буолан, бу сураҕы ити курдук чэпчэкитик иһиттэ. Кини санаатыгар, үлэ диэн көр, оонньуу курдук. Үлэ ыараханын, кытаанаҕын урут хаһан үлэлээн билбитэ баарай, дьэ билэригэр тиийдэҕэ…

IV

Аҕыйах хонон баран Бөтүрүөп таҥара кэлэр. Ол күнтэн ыла от үлэтэ саҕаланар: сорохтор Бөтүрүөп таҥара күн, сорохтор ол ааспыта үһүс күнүгэр маҥнайгы хотуур суолун таһаараллар.

Маайа Дьаакыбылап кулубалаахха кэллэҕин нөҥүө күнүгэр хотуна Огдооччуйа: «Ынахтары ыатын!» – диэн илдьиттээбит этэ. Маайа хамначчыт кыргыттары кытта ынах ыаһа барсыбыта. Ол да буоллар кини билигин даҕаны бэйэтин «ыал хамначчытабын» дии санаммат. Кини быйыл саас дьиэтигэр, Сүөдэри көһүтэ сатаан тэһийиминэ, ынах ыы үөрэммитэ манна улаханнык туһалаата. Хамначчыт кыргыттар Маайа ынах ыырын көрө-көрө:

– Биһиги эйигин ынаҕы сатаан ыабата буолуо дии саныырбыт, – дэһэллэр.

– Быйыл саас үөрэммитим.

– Биһиги хотуммут эппитэ: «Сатаан ыабат буоллаҕына, миэхэ этээриҥ», – диэн.

– Ол тоҕо кини мин сатыырбар-сатаабаппар кыһанна? – Маайа кыргыттартан ыйытар.

– «Үөрэтээри», – дэһэллэр кыргыттар. Кинилэр үгүстэрэ билэллэрэ Огдооччуйа хайдах «үөрэтэрин»: сатаан ынаҕы ыабат кыыһы кини илиитигэр туох түбэһэринэн быһыта сынньара.

Малаанньыйа кыыс киэһээҥҥи ыам үүтүн киллэрэн биэрбитигэр, хотуна Огдооччуйа өттүк баттанан ырҕаллан туран:

– Хотуок, Сылгыһыт ойоҕо ынаҕы сатаан ыыр дуо? – диэн ыйытар.

– Биһигиннээҕэр ордук ыыр.

– Харатаайап кулуба суос-соҕотох кыыһа, ыал хамначчытыгар дылы, ынаҕы ыырга ол хаһан үөрэммитэй?

Малаанньыйа кыыс ону хантан билиэй, тугу да саҥарбат. Ити курдук, Маайа ыал хамначчыта буолан көрсүбүт маҥнайгы күчүмэҕэйин мүччү түспүтэ.

Сүөдэр от үлэтэ саҕаланарын кытта от охсо барбыта. Сотору кыргыттары, дьахталлары от мустара таһаарбыттара. Маайа онно эмиэ барсыбыта. Күһүн от кэбиһиитигэр Маайа Сүөдэрдиин бииргэ үлэлээбиттэрэ. Кинилэр дьиэҕэ тахсыбакка эрэ отууга хоноллоро. Аһыыр астарын дьиэҕэ тахсан хонооччулар киллэрэллэрэ.

Өлүөнэ өрүс өлгөм үүнүүлээх арыылара, илибирии турар сэбирдэхтээх иирэ талахтар, курупчаакы бурдук курдук кылбаа маҥан кыычырҕас кумах, ыраас салгын Маайаны олус абылаабыттара. Кини бу сири төрөөбүт Төгүрүк алааһыттан ордук үчүгэй курдук көрөр. Ол, баҕар, кини манна таптыыр кэргэнин кытта бииргэ сылдьарыттан эбитэ буолуо.

Ол үлэлии сырыттахтарына үөһэнэн хотуттан хаастар үөрдэрэ айманан соҕуруу ааһаллара… Арыт кинилэр оттуур арыыларын чыыбаайылаах кумаҕар түһэн аһыыр, хонор буолаллара.

Хаас киириитэ хаһыҥнаах түүннэр буолуталаан барбыттара. Маайа, аҥаардас сиидэс эрэ ырбаахынан сылдьар буолан, сарсыарда эрдэ турдаҕына тоҥоро, титириирэ. Кини дьэ өйдөөн барбыта хамначчыт олоҕун сорун-муҥун.

Үрдүк сир ото хагдарыйарын, сүмэтин сүтэрэрин кытта, аны арыы элгээннэрин атахтарыгар, ууларын кытыытыгар үүнэр борууну оттуур буолбуттара. Хамначчыт уолаттар, ытаһа-ытаһа, муустаах ууну, бадарааны кэһэ сылдьан борууну охсоллоро. Хамначчыт кыргыттар эрэйдээхтэр ону киирэн мунньаллара. Маайа сототун от хадьымала хайыта кэйэн, атаҕа хаанынан устара. Муустаах бадараан тымныыта сүрэҕин хаарыйара. Кини, тулуйа сатаан баран, киһи көрбөтүгэр ытыыра.

Оо, ыал хамначчыта буолбатаҕа буоллар, ама, кини бу курдук сору-муҥу көрүө этэ дуо? Суох, кини урут дьон олоҕун букатын билбэт эбит. Дьэ, кини ону саҥа билэн-көрөн эрдэҕэ. «Үлэҕэ туох улахан эрэйэ баар үһүө», – дии саныыра. Суох, үлэ эрэйдээҕин, мускуурдааҕын кини дьэ биллэ. Кыраабыл угугар ытыһын тириитэ хабыллан бүппүтэ билигин муос курдук чэрдийэн хаалла. Атах сыгынньах сылдьарыттан, икки атаҕа хатыран, хайыта баран хааллылар. Ол үрдүнэн Дьаакыбылап тойон киирэ-киирэ:

– Күөх сүрэхтэр, аһаабыт аскытын боруостуур гына үлэлээбэккит! – диэн мөҕөр.

Уһун сайын устата от бөҕөнү оттоон, бугуллаан кэбиһэн бүтэрэллэр. Ити курдук, сааллар этиҥнээх, сылаас-сырдык күннээх самаан сайын ааһан, тымныы тыаллаах, курас күннээх, өксүөннээх ардахтаах күһүҥҥү күннэр буолаллар.

Ынах-сүөһү далтан арахпат, кыбыылаах оту маныыр кэмэ, дьон балаҕан иһигэр хаайтарар, оһоҕу быыстала суох оттон иттэр күннэрэ кэлэр. Хотуннара Огдооччуйа Маайаны аны, «ынах сааҕын күртүн» диэн, хотоҥҥо үлэлииргэ анаабыта.

Күн кылгаатар кылгаан, халлаан тымныйдар тымныйан, кыһын тиийэн кэлэр. Маайа түөрт уон ынах сааҕын киэһэ хараҥа буолуута күрдьэн, эһэн бүтэрэр. Күнү күннүктээн хотон иһигэр сылдьар буолан, ыраас салгынынан тыыммат. Киэһэ хотонун үлэтин бүтэрэн дьиэтигэр киирэригэр, таһырдьа салгыҥҥа таҕыстаҕына сүрэҕэ өлөхсүйэр, мэйиитэ эргийэр буолбута.

Саас, сайын устата санныттан түһэрбэккэ кэтэ сылдьыбыт сиидэс ырбаахыта тырыттан бүтэр. Кини дьонноох сиргэ көстүөҕүн да саатар буолла. Сөдүөччүйэ эмээхсин – ону кыргыттартан истибитэ эбитэ дуу – биирдэ Маайа хотонуттан киирбитигэр:

– Тоойуом, Маайа киирдиҥ дуо? – диэн ыйыта тоһуйбута.

– Эбэ-э, мин.

– Кэл эрэ бэттэх, – эмээхсин кинини ыҥыран ылар. Кууһан олорон, туппахтаан, имэрийэн көрөр.

Маайа бу балаҕан иһигэр олорор Сүөдэриттэн ураты атын дьонтон бу эмээхсини ордук улаханнык таптыыра. Кини хайдах да санаарҕаан, ытаан-соҥоон киирбитин иһин, эмээхсин кэпсээнинэн, сэһэнинэн кини санаатын аралдьытара. Сөдүөччүйэ Маайаны бэйэтин оҕотун курдук таптыыра, аһынара, көмүскэһэрэ. Бу эмээхсин манна суоҕа эбитэ буоллар, Маайа олоҕо уон төгүлүнэн кытаанах, куһаҕан, ыарахан буолуох быһыылааҕа.

– Оҕом, Маайа, уҥуохтаах тирииҥ эрэ хаала дьүдьэйбиккин. Үчүгэйдик аһаан-сиэн иһиэххин. Аһы хото аһыыр эрэ киһи баай ыал үлэтин кыайар-хотор, – диэн баран, эмээхсин хоонньуттан биир эргэ ырбаахыны ылан, Маайаҕа туттаран кэбиһэр.

– Эбээ, маны тоҕо миэхэ биэрдиҥ?

– Тоойуом, мин өлөрүм чугаһаабыт эмээхсиммин. Бачча сааһым тухары баай ыалга үлэлээн-үлэлээн ордоруммут эрэ таҥаһым ити. Кэтэн кэбис… Эн эдэргин!..

Кырдьык, бу баайга хамначчыт буолан баай Дьаакыбылаптар хотоннорун сааҕын күрдьэн, икки хараҕын хотон ыытыгар быһа сиэтэн бу көрбөт буолбут Сөдүөччүйэ эмээхсин, үлэлээн-үлэлээн, ордоруммут эрэ таҥаһа диэн ити ырбаахы этэ. Кини урут харахтаах эрдэҕинэ саас биирдэ эмэтэ ити ырбаахытын кэтэн чугас ыалларыгар баран кэлэрэ. Билигин, көрбөт буолан баран, бу ырбаахытын кэппэт этэ.

Таҥаһынан тутаан сылдьар Маайа эмээхсиҥҥэ улаханнык баһыыбалыыр, махтанар. Кини бу ырбаахытын кэтэн, дьон баар сиригэр көстөр буолбута. Онтон, кыһыҥҥы тымныылар түспүттэригэр, аны хотонуттан дьиэтигэр кыайан киирбэт буолар. Сүөдэр, үлэтиттэн кэллэҕинэ тахсан, кулун сонун кэтэрдэн киллэрэрэ.

Суунар-тараанар бокуойа суох буолан, Маайа уһун хара солко курдук суһуохтарын, өрүммэккэ, бүк-тах эрийэн, кирдээх былаатынан саба баанан сылдьара.

Кылгас күннээх, уһун түүннээх, туманнаах тымныылаах кыһын Охонооһойоп таҥараҕа тиийэн аҥаар муоһа тостон, күн уһаан, халлаан сырдаан, күнүс дьыбар тахсар буолан барар. Ол да буоллар хотон иһэ син биир сырдаабат. Онон-манан эркини дьөлүтэ аспыт курдук, муус түннүктэр бааллара халлаан сырдыгын кыайан киллэрбэттэр. Хотон аана аһылыннаҕына, Маайа хараҕа саатар, сөрүүн, ыраас салгынтан мэйиитэ эргийэр, сүрэҕэ өлөхсүйэр.

Хотуннара Огдооччуйа, хотон иһигэр киирэ сылдьыбатар да, күнүс далга тахсыбыт ынахтары көрө-көрө:

– Хотоҥҥутун ыраастаабат буолаҥҥыт, ынахтарым өттүктэрэ лаҥха буолбут. Хотону үчүгэйдик ыраастаабат буоллаххытына, ынахтар өттүктэрин кирин тиискитинэн кирдэриэм! – диэн хамначчыт дьахталлары, кыргыттары ыххайар, мөҕөр.

Кыһын ааһан, саас илэ-бодо кэлэр. Дьиэ таһыгар чалбахтар халыйбыттар. Ынахтар түүлээн бараллар, сарсыарда, таһырдьа тахса охсоору дьүккүһэн, быаларын эрэ быспаттар, киэһэ бэрт эрэйинэн хотонноругар киирэллэр. Хотон муус түннүктэрэ дьөллүбүттэринэн күн уота чаҕылыйан, Маайаны таһырдьа ыҥырар курдук.

Арай биир маннык күн, Маайа ынахтарын сааҕын эһээри түннүктэр анныларыгар чөмөхтүү сырыттаҕына, хотуна Огдооччуйа хотоҥҥо киирэн кэлэр. Ол киирээт:

– Баай ыал кыыстара буолан бараҥҥын, ынах сааҕын сатаан күрдьүбэт эбиккин дуу? Тылыҥ-өһүҥ сытыыта бэрт дии, илиигинэн сатаабат буоллаххына, тылгынан салатыам! – дии-дии ыххайар.

Маайа, күрдьэҕин ынах сааҕар батары анньан баран, саҥата суох турар. Кини сааскы сииктээх, таммалыы турар үрүттээх хотону мантан ордук ыраастыыр кыаҕа суох. Онуоха эбии билигин таһырдьа чалбах тахсан, сүөһү чалбахтан уулуур буолан, үгүстэрэ сыптарыйаллара.

– Хаарыс-солко таҥаһым киртийиэ диэн, бу курдук үлэлиириҥ буолуо!

– Хотоҥҥут кыараҕас, билигин саас кэллэ, – диир Маайа, тулуйа сатаан баран.

– Эн кэлэҥҥин миэхэ киэҥ хотону тоҕо тутан биэрбэтэххиний? «Хотоҥҥут кыараҕас» диэбит буола-буола! Саатта, баай, үчүгэй ыал оҕолорун сирэ олорбут сурахтааҕыҥ… Мин оҕобун Сүөдэркэни сирэ оонньообуккун – хотоҥҥо сытытарым буолуо!

Маайа дьэ манна өйдүүр: кини кэллэ-кэлээтин кытта хотуна тоҕо силбиэтэнэн көрсүбүтүн уонна тоҕо киниэхэ кырыктаахтык сыһыаннаһарын. Суох, кини билигин даҕаны таптыыр доҕорун, Сүөдэрин, бу баай ыал сылластыгас сирэйдээх уолларыгар биэримээри турар!

– Сааппаккыт даҕаны, хамначчыт дьахтаргытын, «биһиги уолбутугар эргэ тахсыбатаҕыҥ» диэн, бу курдук накаастыы, үөҕэ сылдьаҕыт, – диир Маайа абатыйан.

Огдооччуйа, сирэйгэ бэрдэрбит курдук, сирэйдиин-харахтыын кубулуйа, хаана-сиинэ алдьана түһэр:

– Мин, саатар сирэйдээх, тэбэр сүрэхтээх буолан, бачча байан олоробун. Эн бааргын саатар сирэйэ, тэбэр сүрэҕэ суох! Ханнык баай ыал кыыһа ыал устун сылдьар хамначчыты батыһыаҕай?

Хотуна тахсыбытын кэннэ Маайа, ынаҕын сааҕын хотон түннүгүнэн таһырдьа эһэ-эһэ, олус кыһыйан-абаран ытамньыйан ылар. Бу үлэлии туран кини санаата төрөөбүт-үөскээбит Төгүрүк алааһыгар, дьиэтигэр тиийэр.

«Икки харахтаах аата, хараҕа суох курдук, тугу да билбэккэ-көрбөккө иитиллибит эбиппин… Хамначчыт кыргыттар ытаһалларын көрдөхпүнэ, сүрэҕэ суохтарыттан ытыыллара буолуо, – дии саныырым… – Суох, кинилэр хара батталга, хараҥа түүн курдукка олороллоруттан ытаһаахтыыллар эбит».

Маайа күрдьэҕин ынах сааҕын чөмөҕөр батары анньар. Күнү быһа бөкчөйө сылдьарыттан ыалдьар синньигэс биилин бобо туттан, сынньанан турбахтыыр. «Хараҥа түүн курдук… хараҥа! – дии саныыр кини. – Оо, бу хаһан сырдыыр олоҕуй?..»

* * *

Хонууттан, сыһыыттан хомурах хаар хоҥнон, сыралҕаннаах күн уотугар сылгы, ынах сыламнаан сытар, сынньанар сааскы ичигэс күннэрэ кэлэллэр. Хотоол сирдэргэ уу тахсыбытыгар кустар, хаастар түһэллэр. Күн тахсыаҕыттан киириэр диэри күөрэгэй чыычаахтар, бэйэ-бэйэлэрин кытта куоталаспыт курдук, көмүс чуораан тойуктарын дьырылаталлар. Сир кырса халыҥ хаар өлгөм сиигинэн утахтанан, күн уотун сылааһыттан ирэн, күөх от көрөн турдахха көҕөрө үүнэн тахсарга дылы.

Лена өрүс сааскы халаанын уута күөстүү үллэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр сис кумахтары сабыталаан, намыһах арыылары үрдүлэринэн мэндээриччи охсуталаан, кэҥээтэр кэҥээн, килэйдэр килэйэн, сэттэ ый устата хам тута сыппыт халыҥ мууһун, тэбиэһирэ-тэбиэһирэ, тэлитэ тэбэн, халҕаһа-халҕаһа хайыта анньан, этиҥ тыаһыныы ньирилээн, сэлиик ат сиппэтинэн элээрдэн, Хотугу Муустаах муора диэки дьулуруйар. Оо, бу кэмҥэ Лена өрүс күүһүн кытта туох күүһэ тэҥнэһиэй!

Минньигэс сыттаах сэбирдэх-мутукча тыллыыта, ойуур, торҕону бүрүммүт курдук, көҕөрөн көстүүтэ, кэрэ тойуктаах кэҕэ көтөрдөр этэн чоргуһаллара, ой тыа аттыгар уолаттар-кыргыттар мустан үҥкүү тойугун туойан дуораталлара үчүгэйин даҕаны!

Маайа, саас буолан үлэтэ аҕыйаан, хотон иһиттэн тахсар, күн сырдыгар дьэ быгар. Сүөдэр ыраах бурдук ыһа барбыт буолан, Маайа кэпсэтэр киһитэ Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэ. Маайа дьиэҕэ олороруттан тэһийбэт. Кини били Сөдүөччүйэ эмээхсинтэн бэлэхтэппит ырбаахыта киртийэн хаалбытын сууйаары, бэйэтэ да суунаары, аргыый аҕай дьиэттэн тахсан барар.

Кырдал сир үрдэ саһархайдыҥы өҥнөөх ньургуһун отунан киэркэйбит. Маайа илиитин муҥунан тутар гына ол ньургуһуннартан үргээн ылар. «Бу бэйэлээх торҕо күөх саас барахсан ааһыах соро буоллаҕа», – дии саныыр. Кини, ньургуһуннаах кырдалы туораан, хотоол сиргэ төп-төгүрүк уу тахсан бычалыйан сытарыгар чугаһыыр. «Хата, мин манна таҥаспын сууйуом», – диэн үөрэ санаан, дьиэрэҥкэй тэбэн ууга чугаһыыр. Эмискэ атыырдаах тыһы көҕөннөр, маатыргыы-маатыргыы, көтөн сылыбыраһан тахсаллар. Маайа, хантайан, кустар хайдах көтөллөрүн көрөн турар. Тыһы көҕөн бастаабыт, кини кэнниттэн, сэгэрим куотаары гынна диэбиттии, күөх төбөлөөх атыыр көҕөн батыспыт.

«Барахсаттар, эһигини ким да бас билбэт, баттаабат- атаҕастаабат буолан, айылҕа өлгөм быйаҥын, үөрүүтүн, дьолун үөһэттэн, көтө-дайа сылдьан, көрөн эрдэххит, – дии саныы-саныы Маайа батыһа көрөн хаалар. – Киһи, ити көтөрдөр курдук, тоҕо көтөр кыната суоҕа буолуой? Өскөтө мин көтөр кынаттаах буолуум, оччоҕо тугу гыныа этибиний? Аан бастаан ийэбин баран көрөн кэлиэ этим… уонна мантан атын сиргэ, букатын ыраах сиргэ, баран олоруо этибит…» Кини ити санаатыттан хайдах эрэ чэпчиир, сүргэтэ көтөҕүллэр.

Маайа уу аттыгар тиийэн көрбүтэ: уҥуоргу ньургуһуннаах кырдал ууга умса ууруллан сытар. Халлаан, бу кыракый көлүйэ түгэҕэр түспүт курдук, түҥнэстэн көстөр. Маайа ытыһын муҥунан тута сылдьар ньургуһуннарын ууга киллэрэн умнастарын сиигирдэ уурар. Уу күн уотуттан сып-сылаас буолбут. Кини ууну илиитинэн таарыйбыт сириттэн төп-төгүрүк долгуннар тарҕанан, улам кэҥээн, улаатан бараллар.

Уу аттыгар турбахтаан баран, Маайа чугас соҕус сытар эргэ бүтэй остоолботун соһон киллэрэн далаһа уурунар. Ол үрдүгэр олорон ырбаахытын сууйар. Сотору-сотору тула өттүн көрүммэхтиир. Ким да суоҕуттан бэркэ наҕылыйан сууйбут ырбаахытын ыган, хонууга ыраас сири булан, тэниччи быраҕан куурда уурар.

Маайа баттаҕын өһүлэн намылытан түһэрэр уонна бастаан, оҕо курдук, баттаҕын ууга уга оонньуур. Төбөтүн суунар, хайдах эрэ хараҕа сырдыыр. Уһун суһуоҕун кууруор диэри намылыччы тараан баран мөлбөрүччү өрөн кэбиһэр.

Бу кэмҥэ Сылластыгас Сүөдэркэ дьиэтин таһыгар сылдьан били Маайа көтүппүт көҕөннөрө ааспыттарын көрөр. Кини манна чугас, хотоол уутугар, куруутун көҕөннөр түһэллэрин өйдөөн, дьиэҕэ киирэр.

– Ийээ, мин кустуу бардым, – Сүөдэркэҕэ аҕыйах сыллааҕыта аҕата атыылаһан биэрбит икки уостаах саатын ылар.

Огдооччуйа уола кустуу барабын диэбитин олус сөбүлүү, сэргии истэр:

– Тоойуом, бэркэ сэрэнэн сырыт, ууга түһэн хаалаайаҕыный! Таҥаскын уларытын. Уу кэһэр олооччута кэт!

– Ээ чэ, мин манна чугас хонууга баран кэлиэм, – диэт, Сүөдэркэ саа тутуурдаах таһырдьа тахсан барар.

Кини, кырдал кэтэҕэр баар хотоол уутугар кус олороро буолуо диэн сэрэнэн, аргыый аҕай быган көрбүтэ: Маайа баттаҕын суунан бүтэн, тараана олорор эбит. Итинтэн ыла Сылластыгас Сүөдэркэ күрүө остоолботунан сирэйдэнэн саһан сытар.

Маайа, ууга күлүгүн көрүнэ-көрүнэ, кэһиэҕэ суох ыраас, чэгиэн куолаһынан төрөөбүт дойдутун ахтарын туойан ыллыыр:

Мөһүүрэлээх хонуулаах,Бөлкөй-бөлкөй арыылаахБүтэй Бүлүү эбэкэм!Харыйа талах халдьаайылаах,Хаҥыллыыра сылгылаах

Хампалыыра алааһым!..

Сүөдэркэ, Маайа ырыатын истэ-истэ: «Итинник уран, үчүгэй уоһуттан уураабыт киһи!» – дии саныыр.

Маайа ыллаан бүтэн баран туран тула өттүн көрүнэр. Ким да чугаһынан көстүбэт. «Киһи суоҕуна эппин суунуум», – дии санаан, бэрт тиэтэлинэн таҥаһын устар уонна, ол-бу диэки көрө-көрө, ытыһынан сылаас ууну сомсон ыла-ыла, акымалларын, моонньун, түөһүн суунан барар.

Маайа этэ, Сүөдэркэ санаатыгар, күлүмүрдээн көстөргө дылы. Сүөдэркэ саатын быраҕар уонна, куска үөмэн эрэр курдук, ол-бу мастарынан сирэйдэнэн, хотоол уутун диэки сыыллар. «Кини – биһиги хамначчыппыт. Мин наадыйарбын күүспүнэн даҕаны ыллахпына, туох да боруок суох», – дии саныыр.

Сүөдэркэ урут хас да хамначчыт кыргыттары күүһүлэтэлээбитэ. Ол кыргыттар сордоохтор үҥүстэхтэринэ, хотуннара, хата, кинилэртэн сэттэлэрин ылара.

«Оҕо оонньоотоҕун аайы, ол-бу буола сылдьаҕыт. Кини тыыппытыттан сүтэрбиккит да кыра буолуо!» – диэн мөҕүтэлиирэ. Оттон хайалара эмэ хат буоллаҕына, ону дэлби сынньан оҕолорун түһэттэрэн кэбиһэрэ.

«Билигин ханна да куоппатах бэйэҥ ини!» – дии саныы-саныы, Сүөдэркэ, чугаһаан баран, туран кэлэр.

Маайа ону көрөөт:

– Уой! – диэн саҥа аллайбытынан сүүрэн тахсан, куурда уурбут ырбаахытын үрдүгэр түһэр. Кини тиэтэйэн, уолуйан хаалан, ырбаахытын кыайан кэтэ охсубат.

Сылластыгас Сүөдэркэ, сүүрэн кэлэн, ырбаахытын кыайан кэппэккэ булумахтана турар Маайаны кууһан ылар.

– Сааппаккын даҕаны, бу туох буола сылдьаҕыный?! – Маайа хаһыытыыр.

– Аргыый! Саҥарыма! Мин эйигин таптыыбын… Сылгыһыт Сүөдэр эйигин албыннаан ойох ылбыта… Кини биһиги хамначчыппыт… Миэхэ кэргэн кэл! Мин дьонум эйигин үчүгэйдик таҥыннарыахтара, – дии-дии Сүөдэркэ Маайаны сиргэ охторо сатыыр. Маайа, ырбаахытын уолугун булан, төбөтүн таһаарар. Аны Сүөдэркэ, Маайа төбөтүн кууһан ылан, уураан-сыллаан барар.

– Киэр буол! Туох буола сылдьаҕыный? – дии-дии Маайа сирэйин куоттара сатыыр.

– Манна биһиги хамначчыттарбытыттан ураты ким да кэлиэ суоҕа… Мин кинилэртэн куттаммаппын, кинилэр миигиттэн куттанныннар! Мин кинилэр тойоннорун оҕотобун… Ким эбит тыытан көрдүн эрэ! Мин тугу баҕарар гынарым көҥүлүм.

– Хамначчыттар да дьон буолбаттар дуо? Ол хайдах эн көҥүлгүнүй? – диэн баран Маайа Сүөдэркэни сирэйгэ сырбатар. – Бу баар эн көҥүлүҥ! Өйдөө, хамначчыт да киһи! Кини эһигиннээҕэр быдан ыраас сүрэхтээх киһи!

Сирэйгэ сырбаттаран соһуйан, Сүөдэркэ Маайаны ыһыктан кэбиһэр, хайдах эрэ кыра оҕо атаҕастаммытыттан хомойон көрөрүн курдук көрүтэлиир.

Маайа ырбаахытын кэтэ охсор. Кини иккис ырбаахыта сиргэ сытарын ылаары төҥкөйбүтүгэр Сүөдэркэ синньигэс биилиттэн кууһан ылар. Маайа, төлө көтөөрү, мөхсө сатыыр да, Сүөдэркэ кинини ыыппат.

– Ыыт диибин! – Маайа күүһүн муҥунан ыһыытаан бытарытар.

Сылластыгас Сүөдэркэ Маайаны эргитэ тардан кууһан ылар уонна сыҥааҕыттан, иэдэһиттэн, моонньуттан сыллыыр-ууруур.