скачать книгу бесплатно
Сааскытыйан барда, хаар үрдэ ууллан, суол кэлтэйдэ. Хаар барана илигинэ Дьөгүөрдээн отун тобоҕун тиэйэн ылаары, икки күн үлэлээн биэрэргэ Байбал Сэмэнэп диэн баай киһиттэн икки оҕуһу уларыста.
Кыһыҥҥы тымныыга тумнастан-тууйуллан сыппыт сир-дойду холкутук үөһэ тыыммыт, уоскуйбут, кэҥээбит. Алаас-хочо сиксиктэригэр дьэргэлгэн дьиримнии үҥкүүлүүр, күрүөлэргэ илим курдук иилистэр. Саҥа кэлбит тураах хааман маталдьыйар. Үөр туллук быыгыныы көтөн эриэн ирбинньик буолан ааһар халлаан түгэҕэр үрүҥ көмүс кыырпаҕынан ыһыллан сүтэр.
Сүөһүлэр күн диэки өттүлэрин түүтэ сып-сылаас.
Күн сылааһар сыламнаан нэһиргээбит оҕуһу мииммэккин, кымньыылаабаккын.
Оҕустары суолга киллэрэн үүрэн кэбиһэн баран, сыарҕалаах оттор кэннилэриттэн аргыый хаамсан иһэн Дьөгүөрдээн уолунуун арааһы сэһэргэһэр. Кини бултуур туһунан ордук таптаан кэпсиир.
– Утары ыстанан эрэр эһэни эр бэрдэ киһи ытан бытарытан арҕаһын сиирэ көтүппүт. Ол кыыла саба түһэн эрдэҕинэ, киһи туора ойбут да, саа тимириттэн тутан баран эһэ хоҥоруутун мииннэри охсон чаҕылыннарбыт. Эһэ умса хоруйа түспүт, саа маһа тосту баран ыраах эһиллэн хаалбыт, тимирэ өҕүллүбүт. Умса хоруйа түспүт эһэ, чыпчылыйыах бэтэрээ өттүнэ «өйдөнөн», үрдүгэр түһэн эрдэҕинэ, киһи хаҥас харытын эһэ аппаччы аппыт айаҕар батары биэрбит да тылын төрдүттэн харбаабыт. Эһэ хам ытыран кэбиһэр кыаҕа суох буолан, туора илгиэлэнэн, аһыыларын төбөлөрүнэн киһи харытын тоҕута сиэлийтэлээбит. Киһи ыыппатах. Ыыттар эрэ, өлүө буоллаҕа. Ол курдук киһи уонна эһэ үрэх халдьаайытын тэлгэҕэр күөдүлгэхтэһэ-күрэстэһэ сылдьыбыттар. Онтон киһи мөлтөөн барбыт. Олоро түспүт. Эһэ тиэрэ аттаан эрдэҕинэ, киһи өлөр мүччүргэннээх кэмигэр уҥа сототун таһыттан быһаҕын сулбу тардан ылан, эһэ хонноҕун аннынан батары саайбыт. Ынырык кыылы киһи ол курдук кыайбыт. Харытын быччыҥнарын эһэ аһыылара быһыта соппуттара бүччүрүтэ оспут этилэр.
Оннук эрдээх дьону хайгыыллар, умсугуйаллар.
– Көҕүллээх кус дьэҥкэ ууга түһэр, бэйэтэ наһаа нэс кус, үөмпэккэ эрэ киирэн саба тэптэрэн ылыахха сөп. Арамаан Дьөгүөрэп сайылыгын аннынааҕы көлүйэҕэ түөрт көҕүллээх кус түспүт. Үс-түөрт ааттаах сааһыттар умуһах хаһа туралларын үрдүнэн, бэрдимсийэн киирэн, Арамаан тыйдаах биэ сыаналаах икки уостаах сынтарааккатынан тоҥ күөс быстыҥа кыҥаан кынчыатаан олорбут эбээт.
Кэтэһэн турбут дьон тулуйбатахтар.
– Доҕоор, ытыаҥ буоллар ыт, муҥнаама! – диэбит биир киһи.
Саа тыаһа өрө хабылла түспүт. Түөрт көҕүллээх этэҥҥэ көтөн барбыттар. Арамаан саатын илгэн кэбиспит, этэрбэстэрин сулбурута тэппит уонна көлүйэтигэр көтөн түспүт да, манчаары оту арыйа-арыйа, көрдүү сылдьыбыт.
– Доҕоор, тугу көрдүүгүн? – диэн хаһыытаспыттар.
– Кус-кус! Табыллыбыта-табыллыбыта! – дии-дии, Арамаан эргичиҥнии сылдьыбыт.
Сыгынньах атаҕын балыктар, баҕалар араастар таарыйан аастахтарын аайы «һок, бу кэллэ!» диэн хаһыытаабытынан уу түгэҕин харбыалаһа түһэр үһү.
Оннук «быстыбыт» булчуттары күлэллэр, кинилэртэн кэлэйэллэр.
Микиитэ хаһан үөрэҕин салгыырын туһунан уонна хаһан сынтараалка саа булунарын туһунан кэпсэтиэҕин олус баҕарар. Аҕата ол туһунан кэпсэтиини тумна сатыыр. «Чэ бэйи, от-бурдук үүннүн, сир-дойду көннүн», – диэн кэбиһэр.
Ыспатах бурдук хантан үүнүөй, дулҕанан бүрүммүт отуттуу бугул арычча кэлэр хочо хаһан көнүөҕэй? Ол туһунан эрэммэтин Микиитэ эттэҕинэ, аҕата саҥата суох испэхтээн баран, аргыый этэр: «Бар дьон киэнин этэбин. Бар дьоҥҥо баар буоллаҕына, тииһиниллиэ буоллаҕа дии… Чэ, тыл буолбаты тыллаһымыах, кэпсээн буолбаты кэпсэтимиэх… Көр, кыталыктар уураһаллар, куустуһаллар уонна үҥкүүлээн дыабахаччыһаллар ээ…»
Сыарҕалаах от кэннигэр иһэн, үөрэнэн хаалбычча кини сотору-сотору «һай-һай!» диэн муннун анныгар саҥарар, харыстан эрэ ордук иирэ төбөтө кымньыытын өрүтэ ууммахтыыр уонна кыталыктар үҥкүүлүүллэрин кэпсиир.
Сир-дойду «быыһаммытынан» дьахтар курдук наҕылыйбыт, налыйбыт. Өссө да күүс-уох суох, сэниэ эстибит, ол эрээри бүтүннүү сырдыы мичээрдээбит… Ууллан эрэр хаар ыылаах, уоскутуулаах сыта охсуллар. Суйдаммыт тамалҕаннар быыстарыгар кыһыҥҥы курупааскылар таарбайа хаампыттара сиритэ ууллан эрэр…
Киэҥ, холку.
Отторун тобоҕун бүтүннүү тиэйэн аҕалан, үөрэн-көтөн, оҕустары булгутан окко баайдылар.
– Маннык оҕустаах буолбут киһи! – Салдьыр муостаах сүүнэ улахан хара оҕус ойоҕоһугар Микиитэ иэдэһинэн сигэнэр.
– Дьэ, кырдьык, биир маннык оҕонньордоох киһи, дьэ кырдьык… – диэмэхтиир аҕата, баһаам улахан сылгы тыһа үтүлүктэрин өттүктэригэр сууралаамахтыыр.
Балаҕаннарыгар киирэн чэйдээн тахсыбыттара, салдьыр муостаах хара оҕус илин уҥа атаҕынан дугуммат доҕолоҥ буолан тоһуйда…
Аһыы туран туохха эрэ тиҥилэҕин илдьи үктээбитэ дуу, сытан баран, тураары халты үктээн, иҥиирэ хоҥнубута дуу, эргэ дьарҕата көппүтэ дуу – тугун билиэхтэрэй?
Оҕус атаҕа салҕалыыр, туйаҕын төбөтүнэн эрэ сири таарыйар, дугуммат. Оҕус күөҕүнэн күлтэччи көрөн баран, буугунуу-буугунуу, илгистэр. Туора ыал оҕуһа…
Саадьаҕай оҕуһу соҕотохтуу илдьэн биэрэртэн Микиитэ дьулайда. Аккаастаата. Мөҕүлүннэ. Барда.
Амма мууһунан нэлэһийбит суол устун саадьаҕай оҕус дьиэтигэр тиэтэйэн кындыаланан истэ. Уол кини үрдүгэр ытыы истэ. Харах кыаҕа ылбат маҥан тумарыкка, Амма иэнигэр ырыых-ыраах туох эрэ хара көстөр: кини оҕустаах киһи да, суол ыта да, суор да буолуон барыта сөп. Улахан-кыра холобурдара сүтэллэр. Ону көрө сатаан аралдьыйан, уол арыый уоскуйан тиийдэ. Сүрэҕин ханнык эрэ уобуруччу бобута туппахтыыр. Ыал оҕуһа эбээт. Салдьыр муостаах сүрдээх улахан хара оҕус… Оҕуһу кыбыыга баайан баран дьиэҕэ киирдэ. Чэй иһэллэр. Ыалдьыттар бааллар.
Дьиэлээх тойон үрдүк сүүстээх, торум курдук хара бытыктаах, улахан муруннаах, лааһарыйбыт намыһах Байбал Сэмэнэп түргэн саҥатынан тугу эрэ кэпсэтэн чалыгырыыр. Кини ойоҕо Настааччыйа, хоп-хойуу ыас хара хаастарынан оонньуур, түөһүн түгэҕиттэн таһаарар кэрэ саҥатынан дөрүн-дөрүн тыл кыбытан чаҕаарыйталыыр.
Дьиэ айаҕар балачча өр тэпсэҥнии турбутун кэннэ, Байбал кыһыл тымырдардаах киэҥ харахтарынан уол диэки дьэргэлдьитэн кэбистэ уонна ойоҕор эттэ:
– Ыл, ити уолга чэйдэ кут. Оҕустары аҕаллаҕа буолуо.
Мүччүргэннээх кэм кэллэ, Микиитэ нэк бэргэһэтин түөһүгэр ыга баттанна, таһырдьа диэки сыҕарыҥнаата.
– Но, Сэргэх сиэнэ эрээри туох буолан чугуруҥнаатыҥ? Хайа, нохоо, бу сирэйиҥ-хараҕыҥ туох буолан салбаҕыра сытыйда?
Сэргэх Мэхээлэ диэн Микиитэ ийэтин аҕата, сүрдээх сытыы үгүс тыллаах уонна күүстээх киһи эбитэ үһү. Ол сиэнэ «салбаҕырыа» суоҕа эбитэ үһү.
– Оҕустары аҕаллыҥ дуо, нохоо?
– Ээ, оттон оҕустары аҕалбакка, кини бэйэлээх туох улахан наадаҕа кэлбит үһүө! – диэн Настааччыйа лыҥкыныы чаҕаарыйда. – Кэл, нохоо, чэйдэ ис…
– Биир оҕуһу аҕаллым… – Микиитэ кэннинэн сыҕарыс гынна.
– Но, биирдэрин аара сиэн кэбистиҥ дуо?
– Биирдэрэ хаалла… Атаҕа ыарыйда…
– Но!
Оҕус хайдах доҕолоҥ буолан соһуппутун сатыырынан кэпсээтэ. Байбал күлэ-үөрэ олорбута уурайда, ол-бу диэки көрүөлээтэ, саҥата улам кытаата-кытаата ыйытта:
– Дьиэҕитигэр тиийиэххитигэр диэри үчүгэй этэ?
– Үчүгэй этэ.
– Дьиэҕититтэн тахсыбыккыт атаҕа суох буолбут?
– Атаҕа суох буолбут.
– Ким итэҕэйиэн сымыйанан кэпсии тураҕын, нохоо! Сааппаккын даҕаны! Хайа сүөһү туран эрэ атаҕа суох буолар баҕайытай? Өрүсүһэн олус тиэйэн баран сыырга халтарыттаххыт дии…
– Суох, бэйэтэ…
Микиитэни балыйдахтарына эбэтэр кырдьыгын итэҕэйбэтэхтэринэ, кыайан саҥарбат муҥнаах.
Саас тухары көлө уларсыһан, үлэ үлэлэһэн «эпсибэтэх» туһунан, туох эрэ куһаҕан төрүөккэ, тэһэ астарбыт курдук быйыл кэлэн кинилэри «булбут» туһунан, итинник үтүө оҕуһу туохтарынан да төлүүр кыахтара суоҕун туһунан бэрт наҕыллык, бэрт өйдөөхтүк, саас-сааһынан уурталаан Настааччыйа саҥара олордо.
– Ээ, чэ түксү! Соруйан өлөрбөтөхтөрө буолуо, – диэтэ кэмниэ кэнэҕэс Сэмэнэп.
– Оччоҕо оҕуһуҥ өллүн дуу?
– Ээ, чэ өллүн… – Кэпсэтэ олорор кэпсэтиини салҕаары биир ыалдьыкка хайыста: – Чэ, бэйи ол туох буолбут киһиний?
Микиитэҕэ анаан аспыт чааскылара остуолга угуйан, кыһыл көмүс сэбирдэх ойууларынан имнэнэ турда. Тэриэлкэҕэ аҕыйаан эрэр кырбаммыт баахыла баар.
Уол тыаһа суох ньылбыйан таһырдьа таҕыста уонна Амма мууһунан дьиэтин диэки сиэлэ турда.
Икки ыйтан ордук ыарыйда ол оҕус, үгүс кутталлаах хонугу аһарда, элбэх эрэйи таһаарда. Амма сыырын өрө дабайан элбэхтик кырынан уу баһан таһааран уулаталлар. От дулҕаны буһаран баран быһаҕынан хайа баттаан буруолаппытынан оҕус тобугар баайан угуттууллар. От саамай ньамчытынан, сэбирдэҕинэн аһаталлар. Оҕус атахтаммата.
Дөрүн-дөрүн Сэмэнэп кыбыыга сылдьан ааһар, балаҕаҥҥа киирбэт.
– Хайа, Байбаал, тугу иһиттиҥ? – диэн баран, Дьөгүөрдээн мичээрдээбитэ буолан, бэрт аҕыйах тиистээх айаҕын ньамньыччы туттар уонна килбигийэн, эрбэҕин көхсүнэн муннун туора сиэлийэн соттумахтаан өрүтэ сыҥсыйар.
Сэмэнэп «тугу истибитин» туһунан кэпсэппэт, кинилэр да «тугу истибиттэрин» кэрэхсээбэт, оҕуһун диэки супту хааман бааһарыйан иһэн ордоотоон ыйытар:
– Хайа, оҕуос?
– Оҕус арыычча буолуох курдукка дылы ээ, – диир Дьөгүөрдээн сүрдээх улгумнук.
– «Курдукка дылы!» – Байбал дьаҕырыйа үтүктэр.
Оҕуһун таһыгар сото кэбиһэн, быар куустан дьиппинийэн турар. Лэглээриннэр кини сирэйин-хараҕын одуулаһаллар, тугу этэрин кэтэһэллэр. Ол курдук балачча турбахтаан баран, эргичис гына түһэр да, Байбал кыбыы айаҕын диэки хаампытынан барар.
– Хайа, Байбаал, хайыахха баҕайыный? – диэн хаалар Дьөгүөрдээн.
Байбал кыбыы сүллүгэстэрин быыһынан тахсан махчарыс гынаат, сарыы биристээҥкилээх илиитинэн үөһээ сүллүгэһи харбыыр, аллараа сүллүгэскэ аҥаар атаҕын тумсунан үктэнэр уонна бардьыгыныыр:
– Хайаары гынаҕын?! Сиэ!
Ыҥыыр атын сүр чэпчэкитик миинэн баран быһа кымньыылыыр.
Кини оҕуһун төлөтөн хаамтарыах буоллар, үҥэн хаайыыга уктарыах буоллар, өлөрөн сиэри соруйан оҕус атаҕын дэҥнээбиккит диэн баайыллан ыктар-түүрдэр барыта «сиэр быһыыта» буолуо этэ. Ол суоҕа ордук суостаахха, ынырыкка, таайтарыылаахха дылы.
– Дьэ өлүү да буолар эбит… – диэн баран, Дьөгүөрдээн үөһэ тыынан кэбиһэр уонна оҕус кутуругар иилистибит салаа оту сыыйа тардан ылан быраҕар.
Сөдүөччүйэ уу баһан таһааран ыаҕаһын оҕус иннигэр уурар уонна этэр:
– Мэ, нохоо, чэ үтүөрбэхтээ, өлөрөөрү гынныҥ ээ…
Оҕус күөҕүнэн күлтээриччи көрөр: өйдүүргэ, аһынарга дылы гынар.
– Байбал кэлэн барда эбээт, – диир Микиитэ ийэтигэр.
– Тугу эмэ саҥарда дуо?
– Суох.
– Дьэ өлүү, доҕоор, тоҕо тугу эмэни саҥарбат киһи буоллаҕай…
Онтон оҕус улам-улам дугунар буолан истэ, Лэглээриннэр харахтара сырдаан истэ. Бэрт өр дьиэ кэргэнигэр бүтүннүүтүгэр ыарыылаппыт оҕус көөһөччү уойда. Кыратык да доҕолоҥнообот буолтун кэннэ тойоҥҥо көрдөрөн, көҥүллэтэн, күөх толооҥҥо сиэтэн илдьэн, имэрийэн-томоруйан ыытан кэбистилэр уонна үөрэнэн хаалан, оҕустарын өргө дылы суохтуу, ахта сырыттылар.
– Оҕуспун бүгүн арҕаа алааска көрдүм. Түөкүн баара, тохтуу түһэн таптаппата ээ, – диэтэ биирдэ Дьөгүөрдээн.
Киһиэхэ дылы кини эмиэ киһини аанньа ахтыбат буоллаҕа. Аҕаларын туһугар бары өһүргэннилэр. Ол эрээри, этэҥҥэ сылдьарын истэн бары үөрдүлэр.
Нөҥүө сааһыгар аҕалара улаханнык ыарытта. Байбал Сэмэнэп Микиитэни сир тиэриитигэр оҕус сиэтээччинэн кэпсэттэ. Байбал оҕуһу сулламмыт хахыйаҕынан быһыта биэрэр, өттүктээн тардарын иһин, суха ураҕаһыгар тимир тоһоҕолору саайталыыр. Микиитэ иһигэр көмүскүүр да, утарылаһар кыаҕа суох.
Биир киэһэ дьиэлээн истэхтэринэ, Сыллай – Луха Бэһиэлэйэп – баай соҕотох уола, дьаарбаҥ киһитэ, ыҥыыр атынан өрө көтүтэн ситэн ылла:
– Байбал, бу оҕуһуҥ өлбүтэ буоллар, бу дуусалар туохтарынан төлүөхтэрэ этэй? – диэтэ.
– Ээ, сатаналар, с…. төлүөхтэрэ дуо?!
– Бу уолу уон сыл хамначчыт гынан боруостатыаҥ суоҕа этэ дуо?
– Пыа! Бу сүөһү сиэбит лэппиэскэтин боруостаабат сүөһү! Кинини уон сылы мэлдьи иитэн-аһатан алдьаннаҕым ол дии!
Сыллай Луха ат үрдүттэн оҕуһу кымньыылаан «куус» гыннарда, оҕус сиэлэн, Байбал күөх сукуна сэлээппэтэ тэллэрэҥнээтэ. Кыһыл сирэйдээх, суон киһи былҕаччы олорбут көҕөччөр ата, бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, айаннаан хойуу кутуругун сахсыйда. Микиитэ кэннилэриттэн сүүрэн кулупаайданан истэ.
– Бэйи, хата бу уолу мин оҕус сиэттэрииһикпин дуу… Кыайан сиэтэр дуо? – диэтэ Сыллай.
– Ээ, сымнаҕас оҕуһу сиэппэккэ бачча үөдэн. Хата өһүргэһэ-ордуоһа бэрт быһыылаах. Мантыкаҥ сылдьан иһэн кыыһыран үллэн хаалар.
– Кини ордуоһар мин сыыҥтыахпын не зелай гыммаппын. Посуол дураак кини, онон бүтэр.
– Чэ, сиэттэр. Мин үлэм сарсын бүтэр.
– Сукин сын, кини өссө өһүргэстээх! Туоҕар тирэнэр ытый!
Хамнас
Сыллай – Луха Бэһиэлэйэпкэ Микиитэ оҕус сиэтэ сылдьар. Бэһиэлэйэптэр иитиэх уоллара бэрт элбэх хос ааттаах, малаҕар сирэйдээх, халыҥ Өлөксөй; Бэһиэлэйэптэр бырааттарыгар иитиллибит уһун синньигэс хатыллаҥнаабыт Мииппээн; Бэһиэлэйэптэр тастыҥ бырааттара үгүс оҕолоох Сиидэркэ уола Сэмэн оҕонньор көйгө уола ньаллырҕай саҥалаах, улахан истээх Уйбаан уонна Микиитэ – түөрт урааҥхайдар үлэлииллэр.
Үс уол бииргэ үөскээбиттэр. Бары «куомуннара» биир. Бары Микиитэттэн быдан аҕалар.
Атаҕастыыллар.
Туойдаах диэн улуу Эргиттэ алаас биир үрүйэтэ. Сүдү тииттэр сиҥнэриттэн түспүт ньамахтаах күөллээх, талах быыһыгар бүкпүт кыараҕас үрүйэ. Онно түөрт ыал олороллор. Үс Бэһиэлэйэп уонна үрүйэ уҥуор Сахаар Масчыт – кинилэр тастыҥ убайдара, ытык кырдьаҕас бүгэн олорор.
Микиитэ тойонун аҕата Сүөдэр Бэһиэлэйэп хобдьугураабыт түргэн саҥалаах, кыра уҥуохтаах, сытыы-хотуу киһи, сааһын тухары айаҥҥа, эргиэҥҥэ сылдьыбыт. Саҥардыыҥҥыта кини хараҕа суох буолбут. Сүөдэр алталаах-сэттэлээх кыра кыыһын сирдьиттэнэн чугас эргин ыалларга дьаарбайан кэлэ-кэлэ, дьиэтигэр кими эмэ быртахтык элэктээн, үөҕэн хобдьоорор. Эдэр тойон Луха Бэһиэлэйэп быллаҕар уостаах, хотостугас кыһыл сирэйдээх, ыыс араҕаһынан чөрбөччү көрбүт, отутугар тиийэ илик киһи. Кини бэрт кыра үөрэхтээх, онон түҥ-таҥ нууччалаабыта буола-буола бастыҥ аты миинэн муҥунан көтүтэ сылдьан арыгылыыр-хаартылыыр, содурдуур, содуомнуур, ыллыыр-туойар. Быһата, баай соҕотох уол оҕото.
Элбэх ыалдьыт-хоноһо сылдьар.
Ыалдьыт-хоноһо мааны дьон буоллахтарына батараак Өлөксөйү уонна Микиитэни туспа остуолга хаҥас диэки аһаталлар. Орто соҕус дьон буоллахтарына биир остуолга гынан баран, аһылыктара туспа буолар. Ким да туора киһи суох кэмигэр бары бииргэ аһыыллар.
Киэһэ чэй кэнниттэн Сүөдэр оҥостон олорон удьурҕай холтуунтан боруоска табах тардан ытырдан баран, киһи кыайан үтүктүбэт тылларынан батараак Өлөксөйү ыстырыыстыыр. Уол сааһын тухары истэ үөрэммит тылларыттан кыһаммат, иһиллии да барбат быһыылаах. Онтон уолуттан салҕан оҕонньор Микиитэҕэ халбарыйар:
– Чэ, доҕоор, атаһым Микиитэ суруксут, кэпсээ эрэ.
