Mövcudluq mübarizəsi

скачать книгу бесплатно


Fadimə bacı taxta qapını açanda yüngül qıcırtı qaranlıqda səs-küy saldı. Məzarların arası ilə yeridilər. Burda əsən külək, sanki yad iqlimlərdən qopub gəlirdi. Alov əlinə yaxınlaşdıqca yeni qatran yandırır, azalanı tələsik yelləyərək söndürüb ayağının altında əzirdi. Söyüd ağacının dibinə çatıb qəbirin baş tərəfinə keçdilər. Fadimə bacı bir əliylə torpağı oxşamağa başladı, şirin bir istiliyin ürəyinə dolduğunu hiss etdi. Murad burnunu çəkirdi. Fadimə bacı o biri əlindəki alovu yuxarıya qaldıraraq göz yaşlarını Muraddan gizlətməyə çalışırdı. Bildiyi duaları oxuduqdan sonra az da olsa, rahatladı.

– Atanı unutma, oğlum.

– Baş üstə, ana.

Qalxdılar. Havada səhərin ilk işıqları görünürdi. Qarşılarını görə bildiklərindən Fadimə bacı çırağı söndürdü.

Fadimə bacı tövlədən çıxardığı camışların üstündəki gübrələri təmizləyərkən Molla İbrahimin Süleymanı gəldi. Muradın torbalarını, Süleymanın yatacağını arabaya yüklədilər. Fadimə bacı ilə Murad yan-yana oturdu. Süleyman dəyənəyi əlinə aldı, “Haydi, balam” deyərək atları dəhmərlədi.

Fadimə bacının ruhunda iki cür fırtına əsirdi. Murad oxuyacağı üçün sevinirdi, həsrətinə dözə bilməyəcəyindən də qorxurdu. Gözucuyla oğlunu süzürdü. Təzə paltarı ona yaraşırdı, amma təəssüf ki, boynu bükük idi. Gözlərini ondan çəkə bilmirdi.

* * *

Sübh namazına qalxmayan Molla İbrahim qapının qarşısına çıxardığı kətildə oturmuş, qollarını çırmalayıb, günəşin çıxmağını gözləyərək düşünürdü. “Yuxu idimi?!” Başını yelləyir, “Yox, canım, oyanmışdım” – deyirdi. Onun bu halı bağçada olan Veysəlin diqqətini çəkdi.

– Salam-əleyküm, İbrahim əmi.

Molla İbrahim ona tərəf çevrildi, başıyla salam verdi.

– Fikirlisən, xeyirdimi?

– Xeyirdi, Veysəl, sabaha yaxın su tökməyə çölə çıxmışdım. Qəbiristanlıqda bir alov gördüm. Atəş gah böyüyüb, gah da kiçilirdi. Diqqətlə baxdım: söyüdün altında gah yüksəlir, gah enirdi. Qorxdum. Nə də olsa, insanoğluyuq. Oxuyaraq evə girdim. Belə başa düşdüm ki, Yusifun qəbrinə nur enmişdi.

– Allah, allah, İbrahim əmi!

– Eh, Veysəl, kimin nə olduğu bilinməz. Kasıbdı, amma əliaçıq idi, təmiz ürəkliydi. İbadətini də eləyərdi. Öləndə də belə, oğlunun oxumasını fikirləşirdi. Bu Məhəmməd ümmətinə xidmət deyilmi? Nur onun qəbrinə enməyəndə, kimin qəbrinə enəcək?

Molla İbrahimin sözləri tezliklə kəndə yayıldı. Başqa görənlər də çıxdı. Kənddəki söz-söhbətlər zühur edən nurun ətrafında fırlanırdı, hamı bu nuru xəyal edirdi.

* * *

Tezdən məktəbin həyəti qələbəlikdi. Getdikcə adam çoxalırdı. Yolda bir maşın dayanan kimi baxışlarını o tərəfə çevirərək düşənin kim olduğunu bilmək istəyirdilər. Yaxınları qaçır, sevinc dolu qışqırıqlarla bir-birilə qucaqlaşırdılar.

Otuz yaşlarında olan, ortaboylu, qaraqaşlı, gülərüzlü Emin müəllim məktəbin həyətinə gələn kimi keçmiş şagirdləri o saat ətrafına yığışdılar. Təzə şagirdlərsə durduqları yerlərdə kölgə kimi səssiz idilər, amma ürəkləri həyəcanla dolub-daşırdı. Emin müəllim gülümsəyəndə süd kimi ağ dişləri görünürdü. Baxışlarını şagirdlərində gəzdirib tək-tək hal-əhvallarını soruşurdu; sual verdiyi şagird başını önünə əyərək, ancaq eşidilə bilən sözlərlə hörmətini göstərirdi. Aralarında olan azacıq söhbətdən sonra:

– Hə, uşaqlar, siz danışın, – dedi.

Bir azdan zəng vuruldu. Pilləkənlərin başında direktor köməkçisi göründü. Qolları qoynunda, sıraya düzülən şagirdlərə baxırdı. Səssizlik içində və sürətlə siniflər yerlərini alır, boy sırasını da gözdən qaçırtmırdılar. Siniflər üç-üç sıraya düzüldülər, yalnız təzə şagirdlər səliqəsiz şəkildə dayanmışdılar. Direktor köməkçisi pilləkənləri düşüb yanlarına gəldi. Qısaboyluları qabağa gətirdi; sıralamağa başladı, çiyninə toxunduğu şagird bir daha yerindən tərpənmirdi.

Pilləkənlərin başında müəllimlər yığışmışdı, direktor da aralarında idi. Direktor köməkçisi yuxarı sinifdən bir şagirdə bayrağı çəkməsini tapşırdı. Qalın səslə:

– Hazır ol! – dedi

Gözlərini gəzdirdi: tərpənən yox idi.

– İstiqlal Marşını oxuyacağıq. Başladıq! “Qorxma!..”

Ürəklərdən coşquyla yüksələn səslər İmam-Xətib məktəbinin divarlarında əks-səda verib Halicə tərəf süzülürdü. Gənc üzlər qızarır, boğaz damarları şişir, müqəddəslərin əbədi olaraq bu torpaqlarda sönməyəcəyini sirli maviliyə – səmaya qışqırarkən, göyün bəzəyi ay-ulduz insanlığı salamlayaraq yüksəlirdi.

Direktor köməkçisi:

– Direktor bəyimizin sözü var, – dedi.

Ağsaçlı direktorun səsi məktəbin həyətinə hakim oldu.

– Başlayan yeni məktəb ilimizin kollektivimizə və millətimizə xeyirli olmasını diləyirəm. Sevimli gənclər, böyük mübarizənizin hazırlıqlarını burada edəcəksiz. Elmlə, irfanla beyinlərinizə tükənməz aydınlıqlar dolacaq. Qızıl üzüyün qırılmaz bir hissəsi olaraq, ölkəmizin uzaq əyalətlərində tər tökən qardaşlarınızın sıralarına qoşulacaqsınız. Buradan aldığınız biliklər həyatda həm işığınız, həm də sərmayəniz olacaq. Məktəbinizi bu gözlə görün, bu sevgiylə sevin, müəllimlərinizə hörmətiniz bu duyğu ilə olsun. Əli öpüləsi müəllimlər həyatın nemətlərinə üz çevirib sizə yönəldilər. Bura eyni zamanda sevgi yuvasıdır. Analarınızın, atalarınızın yoxluğu ilə çırpınan ürəkləriniz müəllimlərinizin sevgilərində sakitliyə qovuşacaq. Boranlı, fırtınalı həyatda tezliklə ayaqda durmaq, yaşaya bilmək burada bir-birinizə yaxşıca bağlanmağınıza bağlıdır. Bu da ancaq bir-birinizi sevməklə mümkündür. Böyük çətinliklərə sinə gərərək, izdihamın iniltisini dindirən neçə nəfərsiniz? Bir-birinizi fəda etməyin, özünüzü fəda edin. Qaranlıqlar işığınızda boğulsun!

Gözlərində diri bir ruh alovlanmışdı. Çuxura düşmüş gözlərini dəsmalıyla quruladı. Həyəcanını gizlətməyə çalışaraq davam etdi:

– Anadolum! Bu günün qaranlıqlar diyarı… Nemətlərinlə böyüdük; təəssüf ki, sənə bir şey verə bilmədik. Aclar, yoxsullar məmləkəti… Qarşımda artıb sıralanan səfi görərək, ölkəm, sənə cəsarətlə qışqırıram: ölməyəcəksən! Böyüyəcəksən! Bağrından qopan Mövlanələrin, Yunislərin insanlığa yenə yol göstərəcək.

Astaca əyilərək bir addım geri çəkildi. Direktor köməkçisi yuxarı sinif şagirdlərinə:

– Birinci siz, – dedi.

Şagirdlər səssizcə məktəbə daxil oldular. Çöldən içəriyə yalnız ayaq səsləri gəlirdi. Təzə şagirdlərə sıra gəldikdə, direktor köməkçisi qarşılarına keçdi. Zala daxil olan kimi cibindən çıxardığı siyahını oxuyaraq onları siniflərə böldü.

Ürəkləri şübhə ilə dolu idi. Sinifdə səs yoxdu. Gözucu bir-birini süzür, qorxaq baxışlarını aşağı əyirdilər.

Sinifdə ayaq səsləri canlandı. Qapıdan Emin müəllim girdi. Gülümsəyərək baxışlarını sinifdə gəzdirdi; hamısı ayaq üstdə idi.

– Sabahınız xeyir, uşaqlar.

– Sağ ol.

– Siz də sağ olun. Oturun.

Sinif səssizliyə qərq oldu. Emin müəllim kresloya oturdu. Gülümsəyən gözlərini şagirdlərdə bir-bir gəzdirərkən öz uşaqlığını, bu sıralara ilk gəlişini, ürkək hərəkətlərini xatırladı.

– Çoxunuz Anadolunun müxtəlif yerlərindən gəlmisiniz, demək olar ki, hamınız ilk dəfədir evinizdən ayrı düşürsünüz. Ata-analarınız, qardaşlarınız üçün indidən darıxırsınız. Kəndiniz, qonşularınız, mal-qaranız gözlərinizin qarşısındadır. Necə kədərləndiyinizi bilirəm: mən də sizin kimi idim. Bu məktəbə ilk gəlişimi, bu sıralara ilk oturuşumu xatırlayıram; gözlərimin qarşısında anam, yaxınlarım, kənd canlanır, heç cürə yadımdan çıxmırdı. Dözə bilməyəcəyimi düşünürdüm. İlk günlər mənim üçün çox çətin olmuşdu, amma qısa vaxtda məktəbimə, müəllimlərimə, dostlarıma öyrəşdim və onları çox sevdim. Gözümü açıb-yumunca ilin axırı gəlib çatdı. Kəndə qayıdanda qoyub gəldiyim hamını, hər şeyi yerində gördüm. Buradakı narahatlıqlarımın əbəs olduğunu başa düşdüm. Yay aylarının tez bitməsini, məktəbi, dostlarımla görüşməyi istəyirdim. Məktəbimiz ikinci il mənə daha isti gəldi və günlər sürətləndi… Hər ötən il məktəbimizə daha çox bağlanır, hər il mənim üçün daha gözəl olurdu. Və nəhayət, bu məktəbi bitirdim. İllərcə darıxdım. Buraya müəllim olaraq təyin olunmaqla məktəbimə qovuşdum, amma o illərin həsrətindəyəm. İndi hamınızın içində qorxu var: görən, bir şey olmadı ki? Atam, qardaşlarım necədi? Heç narahat olmayın, hamısı qoyub gəldiyiniz kimi yaxşıdılar. Hər şeyin başlanğıcı çətindir, hələ ayrılığın ilk günləri çox dözülməzdir.

Emin müəllimin ağzından çıxan bu sözlər uşaqlara rahatlıq gətirir, özlərini toplamalarına kömək edirdi. Murad əlini gicgahına dayayıb, gözlərini müəlliminə zilləmişdi.

Şübhələrlə dolu ilk günü dərindən yaşayaraq düşünürdülər: “Görən, necə bir müəllim gələcək?” sualı ilə ürəkləri döyünürdü. Müəllim sinfə daxil olan kimi, onu ürkək baxışlarla süzür, dəqiqələr irəlilədikcə öyrəşirdilər. Hər dərsin bitməsi ilə, elə bil, dünya dəyişirdi.

Səhərin son dərsinin bitmə zəngi səslənən kimi müəllim:

– Siz təzəsiz, – dedi, – Yeməkxananı tanımaya bilərsiniz. Digər şagirdlərin ardınca gedin.

* * *

İzdiham səssizcə pilləkənlərdən aşağı axırdı. Murad da aralarına qoşuldu. Qorxurdu: belə bir kütlənin içində yeməyə, yaşamaya öyrəşməmişdi. Necə bacaracaqdı?! Birdən üstünə dağıdardısa?! Hər addımı onu həyəcanlandırırdı. Bir an içindən geriyə qayıtmaq keçdi. Acmışdı, hara gedəcəkdi?! Yeməkxanaya girdi. Masalar düzülmüşdü: ağ süfrələrin üzərindəki boşqablar, çəngəllər, bıçaqlar tər-təmiz idi. Şagirdlər sıra ilə yerlərinə əyləşdilər; bir masa dolduqdan sonra ikinci masada yerlərini almağa başladılar. Qapının kənarındakı beton dirəyin dibində dayanan Murad titrəyirdi; sırada dayanmağa utanmışdı. Ürəyində, “Deməli, belə olacaq” – deyirdi; təəssüf ki, özünü heç cürə sıraya sala bilmirdi. Gözləri bir anlıq yaşla doldu. Çölə çıxmağı düşünsə də, bacara bilmədi. Emin müəllim gülərək yanına gəldi.

– Vay, balaca, adın nədir?

Üzü qızardı, ağlamsınaraq kövrək bir səslə:

– Murad, – dedi.

Murad başını aşağı əydi. Emin müəllim saçlarını oxşayanda əlinin içində kiçik bir ürəyin çırpıntısını hiss edirdi. Əlindən tutanda yuxarı sinifdəki şagirdlərin birləşdiyi masada boş bir oturacaq gördü. Emin müəllim gələndə masadakı şagirdlər ayağa qalxdılar.

– Məhmət, Murad sənə əmanətdir. Hər yeməkdə yanına alacaqsan. Bir ehtiyacı olarsa, maraqlanacaqsan. Ehtiyac olarsa, məni də xəbərdar edəcəksən.

– Baş üstə.

Emin müəllim Muradın qoltuqlarının altından tutub oturacağa oturtdu və getdi. Başını əyən Murad qulaqlarına qədər qızarmışdı. Məhmət ona tərəf əyildi.

– Murad, haralısan?

Başını qaldırmadan:

– Təpəköydən, – dedi.

– Atanın adı nədir?

– Atam yoxdu.

– Nə oldu atana?

– Ölüb.

– Allah rəhmət eləsin! Yenə də bir adı vardı, yəqin?!

– Çoluğun Yusif.

Masalardan qaşıq, boşqab səsləri gəlirdi. Muradın həyəcanı yavaş-yavaş ötürdü. Məhmət çömçə ilə şorbanı boşqablara çəkdi.

– Hə, Murad, “Bismillah” deyib başlayaq.

Murada elə gəlirdi ki, hamının nəzəri ondadı. Qaşığını əlinə alanda birtəhər oldu; şorba qaşığından masaya dağılanda nə edəcəyini bilməyərək donub qaldı. Məhmət gülümsədi.

– Fikir eləmə, Murad, biz balaca olanda nələr etmirdik… İndi də dağıdırıq. Sən tərbiyəli, diqqətli uşaqsan, qısa vaxtda necə öyrəşdiyini görəcəksən.

Məhmətin sözlərindən Muradın gərginliyi azaldı. Şorbanı üfürərək içirdi. Masanın ab-havasına öyrəşir, danışanlara qulaq asırdı. Növbə çərəzlərə çatmışdı. Məhmət yeməkləri boşqablara bölüşdürdü. Kəndlərində belə yeməyə az rast gəlinirdi. Tulumba şirniyyatını heç vaxt görməmişdi. Məhmət qardaşını gözlədi. Çəngəlin ucuyla bölür, bölünən hissəni çəngəli ilə götürürdü. Murad da eynisini etdi. Məhmət şirniyyatı bitirən kimi bir stəkan su içdi. Murad da içdi. Məhmət masadakılara “Nuş olsun” – deyərək qalxdı.

– Gedək, Murad.

Murad Məhmətin arxasınca gedirdi. Yuyunma yerinə gəldilər. Əllərini sabunla yuyub quruladıqdan sonra çölə çıxdılar.

* * *

Şagirdlərin əksəriyyəti kənddən idi. Bu ərəfələr İstanbuldan və başqa şəhərlərdən gələnlərin sayı azalmışdı. Çoxu kimi o da məktəbə öyrəşməmişdi. Bir səhv edərsə, məktəbdən qovulacağını düşünürdü. Hara gedərdi? Molla İbrahimin Süleymanı bura gələndən ona bir daha baş çəkməmişdi. Sağollaşanda, “Səni tez-tez yoxlayacam, atamın əmridir” – demişdi, amma o gündən bəri bir dəfə də görünməmişdi. Bir də pulunu itirərdisə, halı necə olardı? Yavaşca əlini sinəsindən qabırğasına doğru sürüşdürdü, pencəyinin astarındakı cibinə barmaqlarının ucuyla toxundu. “Oldu” deyərək rahatca nəfəs aldı və içinə şirin istilik yayıldı. Fadimə bacı Muradın cibinə xərcliyini qoymuş, ayrıca əlli lirə də bir bezə bürüyüb iç cibinə tikmişdi. “Heç vaxt buna əl vurma; pulun qutaranda, məktub yaz, göndərərəm. Nə olar, nə olmaz. Yollar qar olar və ya pulunu itirə bilərsən, onda heç kimin görmədiyi yerdə bu cibi sökərsən. Pulu xırdalayandan sonra da bir qismini yenə ora qoyarsan” – deyə bərk-bərk tapşırmışdı. Murad gündə bir neçə dəfə heç kimsəyə bildirmədən iç cibini yoxlayıb rahatlaşırdı.

Yatağa girəndə, sanki anasıyla göz-gözə gəldi: dərin baxışları məyus halda ürəyinə dolurdu. Göz yaşları axmağa başladı. Hıçqırdıqca çarpayı cırıldayırdı. Axşam vaxtıydı; Qarabaş çöldə yallanırdı… Sonra özünə gəldi. Tərləmişdi; yorğanı üstündən atdı. Məhmət qardaşını düşünərək rahat olurdu. Qısa vaxtda ona öyrəşmişdi… Necə də yaxşı insandı! Səssiz-səssiz içindən gələn hıçqırıqları boğduğunu hiss etdi. Yatağında dikəldi; yanındakı çarpayıya gözlərini zillədi. Boğuq bir hıçqırıq sinəsini deşirdi. Yorğanın altına girən kimi göz yaşları yenə axmağa başladı.

* * *

– Oyanın, saat yeddi olur.