скачать книгу бесплатно
Mövcudluq mübarizəsi
Məhməd Niyazi
Anası onu atasının əziz xatirəsi üçün nəyin bahasına olur-olsun, uzaq dağ kəndindən İstanbula təhsil almağa göndərmək qərarını verib. Utancaq və ədəbli uşaq olan Murad isə oxuyub millətinə, ölkəsinə faydalı olmaq üçün müəllim olmağı seçib. Amma həyatın gözlənilməz sürprizləri hələ qarşıdadır. Murad mövcudluq mübarizəsindəki yerini dərk etməklə hansı zəfər və məhrumiyyətlərə hazırdır? Bu kitab idealist bir gəncin – inandığı dəyərləri bəşəriyyətə hayqıran əzmli bir insanın hekayəsidir.
MƏHMƏD NİYAZİ
Mövcudluq mübarizəsi
roman
– Ay Murad, heey!
Nəfəs almadan qulaq asdı, qarşıdakı təpələrdə əks-səda verən “Ay Murad, heey” səsindən başqa bir şey eşitmədi. Deməli, yaxınlıqda deyildi. Qaçmağa başladı. Ətrafı çiskinli duman bürümüşdü, göz-gözü görmürdü. Ancaq evə qayıda bilməzdi. Murad səhər heyvanlarla çıxmışdı.
Dərəyə enərkən özünü gedər-gəlməz dünyaya düşürmüş kimi hiss etdi, duman burda qat-qat olmuşdu. Qaranlıq düşmədən Muradı çağırmalıydı. Dayandı, əks-səda verən səsi ruhunu titrətdi.
Titrəyişlər Anadolu qadınının qismətiydi. Uşaqlığını dadmayan, titrəyişlər arasındakı gənc qız… Gəncliyini yaşamayan qadın, ana… Cəbhədə toplar partlayarkən də titrəyirdi; gün gəldi, polad lülələr susdu, amma heyf ki, onun titrəyişləri dayanmadı…
Fadimə bacı da onlardan biriydi. Üstəlik, atasını çox kiçik yaşlarında itirmişdi. “Ata” kəlməsi salxım söyüdlə bir ovuc qara torpağı gözünün önünə gətirirdi.
Anası dayısının yanına köçmüşdü, çünki sonra gənc qadının ərsiz, tək yaşaması qonşuların dilinə düşə bilərdi. Yad qapılarda cəhənnəm əzabı çəkdi. Hələ özünü şəxsiyyət kimi formalaşdırmamış onu dayısının qonşusu Çoluğun Yusifə verdilər. Əl birliyi ilə, göz yaşları ilə getdiyi Yusifə qısa zamanda alışdı. Yusif əsl kişiydi; yaxşı və pis xüsusiyyətləri təkcə ona aid deyildi, bütün kişilərin ortaq xüsusiyyəti idi. Xoşbəxtdilər – dolanışığa çatacaq torpaqları, üçotaqlı evləri, bir baş öküzləri vardı. İşləyib gül kimi dolanırdılar. Günlərin bir günü Murad dünyaya gəldi. Murad onlar üçün ayrı bir xoşbəxtlik mənbəyi idi, ən bədbin hallarında belə, sevinci onda tapırdılar.
Xoşbəxt günlər Fadimə bacının ömründə fevral günəşi kimi qısa sürdü. Malyariya xəstəliyi yayın istisində Yusifi qovurub atasının yanına apardı, salxım söyüd kəhrəba sarısı yarpaqlarını hər ikisinin üstünə tökdü. Əbədi yasa bürünən gənc simasına kədər cizgiləri çökdü. Hələ çox gəncdi, ətrafdan istəyənlər də vardı, ancaq Yusifinin yatağına kimi sala bilərdi ki?! Namusuyla bütün çətinliklərə qatlanaraq yaşamağı onu kəndin “bacı”sı etmişdi.
Bu fani dünyada Muradıyla qalmışdı. Ona görə yaşayır, ürəyi onun üçün döyünürdü. Bəs hal-hazırda qalxan duman topası Muradı harda və necə gizlədirdi?
– Ay Murad, heey!
Dinlədi, səsinin sədasına bir qırıq səsin qatıldığını hiss etdi. Ümidlənməsiylə səsi bir az da gurlaşdı.
– Ay Murad, heey!
Bu dəfə Muradın səsini eşitdi. Səs gələn tərəfə qaçmağa başladı. Təngnəfəs təpəni dönərkən çuxurda otlayan heyvanları, əlindəki çomaqla Qarabaşın quyruğunu sıxıb mırıldadan Muradı görəndə qorxuları yox oldu, yavaşıdı.
Qarabaş quyruğunu yelləyərək gözlərini təpəyə tərəf zillədi. Murad başını çevirəndə anasının yamacdan düşdüyünü gördü. Ayağa qalxdı. On-on bir yaşı olardı. Əllərini dəyənəyin ucunda birləşdirib anasına baxdı.
– Yenə nə olub?
Fadimə bacı yaxınlaşdı. Murad artıq dözmədi:
– Ana, nə olub?
Qırıq-qırıq səslə:
– Heç nə, oğlum, – dedi, – duman çökdü, dağlar, daşlar görünməz oldu. Yağış çiskinləməyə başladı. Arxanca gəldim. Bir də nə vaxt duman olsa, evə qayıt, məni nigaran qoyma.
– Duman birdən-birə çökdü. Azaram deyə, qorxdum. Heyvanlarla olduğum yerdə qaldım.
Yanına gəlib, dərindən nəfəs alaraq bir əliylə Muradın başını sığalladı.
– Heyvanları buraxsaydın, evin yolunu tutardılar. Çox qorxdun?
– Yox, ana, heyvanlar var. Elə hey Qarabaşı dürtmələdim. Hürəndə səsi vadiyə yayılır.
Qatı dumanın arasından günəş gah görünür, gah da itirdi. Fadimə bacı heyvanlara baxdı, hələ doymamışdılar. Başındakı yaylığı yerə sərdi, ana və oğul üstünə oturdular.
Fadimə bacı gözlərini heyvanlarda gəzdirdi: zəif idilər, qışdan təzə çıxmışdılar, bəlkə, südləri bir az artardı. Görəsən, yağ, pendir düzəldib bazarda satsaydı, ayın-oyun aldıqdan sonra Murad üçün də bir-iki qəpik artıra bilərdimi?! Bəzən keçmişi düşünür, kədərli günlərini xatırlayırdı. Muradın yanında duyğulanmaq istəmədiyi üçün baxışlarını heyvanlarda gəzdirir, fikrini onlarla dağıdırdı.
Üfüqlər açılır, günəş təpənin arxasında batmağa hazırlaşır, çobanlar qoyunlarını kəndə tərəf aparırdılar.
– Qalx, oğlum, gedək.
Kəndin ətəyindəki qəbiristanlığa gəlib çatanda Fadimə bacı:
– Sən heyvanlarla get, – dedi.
Məzarları tapdamamaq üçün diqqətlə yeriyirdi. O qəbirlərdə nə qədər sevgi, fəryad, nazlı yaşlar basdırılmışdı. Kürəyini söyüdə söykəyən kimi onu ağlamaq tutdu.
Rahatlaşdı. “Fatihə” surəsini ağır-ağır bir dəfə də oxudu, əllərini üzünə sürtdü. Torpağı ovuclayıb ətrini içinə çəkdi: Yusifinin ətri hələ canlı, hələ diriydi. Qara yaylığının ucuyla kirpiklərində qalan yaşı quruladı.
* * *
Fadimə bacı gün çıxmamış qalxdı. Yaradanına şükür etdi. Duasında Yusifə və atasına rəhmət diləməyi unutmadı.
Bir parça çörəklə şoru boğçaya bükdü: bunun üçün süfrə əvəzi köhnə pərdədən istifadə etdi. Otağa qayıdanda Muradın üstü açılmışdı, arıq ayaqlarını kollar cızmışdı. Mərhəmətlə Muradına baxdı. “Ey fani dünya!” – deyə heyfsiləndi. İslanmış göz qapaqlarına yüngül bir istilik yayıldı. Bu kiçik bədən nə vaxt böyüyüb onu qanadlarının altına alacaqdı?! Qaşlarının çatmalığı, üzündəki qaralıq necə də Yusifi xatırladırdı…
– Murad, qalx, oğlum. Evdə bir biz qaldıq.
Fadimə bacı heyvanları tövlədən çıxardı. Pərdəyə bükdüyü çörəklə şoru Muradın qoltuğuna qoydu. Evə girdi, boğçanı götürdü. Belinə orağı saldı. Qapını kilidləyəndən sonra itələyərək yoxladı. Güyümünü çiyninə salaraq tarlanın yoluna düzəldi.
* * *
Günəş qızmadan iş görməyə çalışırdı. Beli ikiqat idi, qabarlı ovuclarıyla sünbülləri toplayıb orağını yellədirdi. Beli ağrımağa başlayanda düzəlib ətrafa göz gəzdirirdi, naməhrəm olmadığını görüb baş örtüyünü açır, üzünü qurulayırdı. Qarşıdakı yamaclarda iməcilikləri görür, hənirtiləri eşidirdi. Cərgədə olmadığı üçün iməcilik etmirdi, dul qadın idi, dünyanın min cür işi vardı.
Günortanın istisi düşəndə kölgəyə çəkildi. Dəstəmazı təzələyib namazını qıldı. “Amin” deyərkən quşların səsi arasında Allaha yalvardı. Boğçasını açdı, amma loxmalar boğazından güclə keçirdi. Yusifinin yoxluğunu bu anlarda daha çox hiss edirdi. Neçə mövsüm onunla belə buğda biçmişdilər! Bu ağacın altında bir tikəni bölüşmüşdülər. İndisə…
Dərin sükuta qərq olmuş təpələrdə, dağlarda baxışlarını gəzdirərkən, içdən tənhalığını hiss edirdi. Bir Muradcığı vardı… Onu da Yusifinin vəsiyyətinə uyub qürbətə göndərmək istəyirdi. Tənhalığı artacaqdı… ancaq kaş bacaraydı!..
Gözlərini günəşə çevirdi: “Vaxtdır” – deyib yerindən qalxdı, tarlaya girdi və canfəşanlıqla biçməyə başladı.
Bəzən içinə narahatlıq çökür, bəzən də qəlbi sevinclə dolur, incə səsiylə nəğmə oxuyurdu:
Qara qoyun quzulu
Qara dağa düzülüb.
Nələr gəldi bu başa,
Nələr daha yazılıb?
Ruha toxunan yumşaq, hüznlü səsi quru buğda sünbülləri arasına süzülürdü.
* * *
İllərdi vərdiş etdiyi bu heyvanlardan necə ayrılacaqdı? Yusifin sağlığında buzov idilər. Artıq böyümüş, illərlə dağda, yamacda, tarlada ona yoldaşlıq etmişdilər. Başqaları da böyümüşdü, işini görürdülər. Ancaq bunlara öyrəşmişdi, necə edəcəkdi? Arxaya dönüb baxdı:
– Sür, Murad.
Murad dəyənəyi vuraraq “ohaaa” deyə bağırırdı, öküzlər sürətlənir, noxtaları əlində tutan Fadimə bacı qaçırdı. Yiyəsiz dərələrdən keçib təpələri aşırdılar.
Günortanın istisində bazara gəlib çatdılar. Geniş meydan başdan-ayağa doluydu. Fadimə bacı arxın kənarında kürəyini insan izdihamına çevirib dayanmış, Muradsa dəyənəyinə söykənib insanlara, heyvanlara baxırdı. İndiyədək bu qədər insanı bir yerdə görməmişdi. Səslərin arasında şimşək kimi çaxan “Qazlı su!”, Halva!” çığırtıları da onu təəccübləndirirdi.
Fadimə bacı həyəcanlanmağa başladı, görəsən, sata biləcəkdimi? Kişisiz arvad olmaq necə də pisdi, bir mənada dünyadan qopmaqdı.
Ağsaqqal, qara beretli bir qoca öküzlərə yaxınlaşdı. Alıcı gözü ilə baxırdı, amma Fadimə bacının duruşu cəsarətini qırır, narahat etmək istəmirdi. Muradın da orda olduğunu görəndə ona yaxınlaşdı:
– Övlad. Bu öküzlər sizindir?
Fadimə bacıya da eşitdirmək üçün səsini yüksəltmişdi.
– Bizimdi.
– Satılıqdır?
Murad başını yelləyərək Fadimə bacıya tərəf baxdı.
– Qızım, bir qüsurları var?
– Yox, əmi.
– Təmiz adama oxşayırsan, qızım, neçəyədir?
Fadimə bacı qızardı, amma nəsə deməliydi. Qiyməti də təxmin edildiyindən az idi. Səsində narahatlıq vardı.
– Əmi, mən qadın xeylağıyam, qiymət bilmirəm. Bu yetimə görə satıram.
Qocanın baxışları dəyişdi, gözlərində mərhəmət parıldadı.
– Mən də təxmin edə bilmərəm. İki çoban gətirib qiymətləndirək. Yetimin haqqını yemək istəmərəm, onsuz da ayağımın biri gordadı.
Fadimə bacının gözlərinə işıq gəldi. Çox keçmədən qoca iki adamla gəlib-çıxdı.
– Budur öküzlər. Bu qadın duldur, uşaqsa yetim; mən də qoca adamam, bir ayağım burda, bir ayağım gorda. Sizə həvalə edirəm.
Biri noxtaları əlinə alıb çəkməyə başladı. Digəri öküzləri dürtməklədi, yerişlərində bir qüsur yox idi. Dayandılar, arxadakı adam öküzlərin dişlərini yoxladı, qasıqlarına əl atdı, ayaqlarını qaldırıb baxdıqdan sonra qocaya tərəf döndü. Gözünün birini qırparaq dedi:
– Günahdan qaçıram. Mən min iki yüz əlli lirəyə satın alaram.
Noxtaları əlində tutan adam da:
– Əhməd ağa düz deyir, – dedi, – bundan artıq olmaz.
Qoca, Fadimə bacıya dönüb:
– Nə deyirsən, qızım? – soruşdu.
Fadimə bacı başını yellədi, qoca “Bismillah” deyib jiletinin düymələrini açdı. Min üç yüz lirəni uzatdı.
– Bu belə, qızım. Əlli lirə də məndən. Halal xoşun!
“Yetimdi, sevinsin”– deyərək, beş lirə də Muradın ovcuna basdı, çünki şirinlik törədəndi.
Murad sevinirdi, indiyə qədər heç kağız pulu olmamışdı. Qocanın üzü uzun müddət gözlərinin önündən getmədi.
* * *
Bazara gəldilər. Hökumət malikanəsinin yanında rəhmətlik Yusifin dostu – məhkəmə vəkili Lütfü əfəndinin kontoru vardı. Fadimə bacı ona baş çəkməyi, onunla məsləhətləşməyi evdə planlaşdırmışdı. Yusifin yaxınlarından pislik görməzdilər. Yusifin yolu rayona düşəndə vəkilin yanına əliboş getməzdi: bir az yağ, şor, ən azından meyvə götürərdi. Hər kəndlinin qəsəbədə özünə görə dostu olurdu, “Gün gələr, insan hökümət qapısına düşər” – deyirdilər. Kəndli adam necə yol tapıb ordan çıxsın ki?
Lütfü əfəndi alt dodağından sallanan sönük, islanmış siqaretini tərpədərək lövhələrdə silinmiş hərfləri seçməyə çalışırdı. Fadimə bacı Muradla içəri girib, asta səslə:
– İşiniz irəli, əmi, – dedi.
Eynəyini düzəldən Lütfü əfəndinin baxışlarından tanımadığını başa düşdü.
– Yusifin külfətiyəm.
– Hansı Yusifin, qızım?
– Təpəköydən.
– Həə! Xoş gəlmisiz, outrun!
Oturacağa əyləşdilər.
– Qızım, vacib bir sənəd yazıram. Bir az səbir edin, danışarıq.
Xeyli vaxt keçəndən sonra, Lütfü əfəndi arıq sümüklü barmaqlarıyla yazı makinasının pərini çevirdi. Burnunun ucuna doğru sürüşən eynəyini düzəltdi. Yazdıqlarını yavaş-yavaş oxudu. “Bu iş hazırdı”– deyərək kağızı masaya qoydu, gözlüklərini çıxartdı.
– Danış, görüm, qızım. Necədir vəziyyətin? Dolanışığınız necədir?
– Sağlığına dua edirik.
– Ah, Yusif, necə oğlan idi! Gənc yaşda köçdü həyatdan. Qismət. Allah nə yazıbsa, o olar. Bu oğlan sizindi?
Baxışlarını aşağı əyən Fadimə bacı qızardı. Pıçıldayaraq cavab verdi:
– Allah saxlasa.
– İnşallah, qızım. Sifəti necə də Yusifə oxşayır. Məktəbə gedirmi?
