скачать книгу бесплатно
Kəndliyə:
– Amerikalı razıdır, – dedim.
– Yaxşı. Amma bu eşşək Amerikaya çatmamış yolda ölə bilər. Hər yerini qotur basıb.
– Sənə nə, kişi! Xəstə də olsa, almaq istəyir.
– Ay canım, bu qotur eşşək onun nəyinə lazımdır axı?
– Sənin nəyinə gərəkdi ki?
– Maraqlıdır da… – dedi. – Bircə bu amerikalı cənabdan soruşun, məgər onun ölkəsində heç eşşək yoxdur?
Bunu amerikalıdan soruşdum.
– Ona deyin ki, var. Amma beləsi yoxdur.
– Deməli, belə… Amerikan eşşəyi onun xoşuna gəlmir, türk eşşəklərini daha çox xoşlayır. Eh, daha nə etmək olar, babalı öz boynuna. Mən eşşəkdə olan bütün nöqsanları sadaladım. İndi bir qotur eşşək üçün daha bir əcnəbi qonağımızın xətrinə dəyməyək.
– Neçəyə?
– Sizin üçün on min lirəyə verə bilərəm.
– Nəəə? A kişi, dəli-zad olmamısan? Ən gözəl ərəb atını iki-üç min lirəyə verirlər.
– Elə isə eşşək onun nəyinə lazımdır, elə bir ərəb atı alsın da…
Onun nə qədər istədiyini amerikalıya dedim.
– Mən onların xasiyyətini bilirəm, – dedi. – Budur, gördünüz? Eşşək üçün on min lirə istəyən, yəqin ki, xalı üçün yüz min lirə istərdi. İndi mən bu eşşəyə on min lirə verərəm. Amma bunu eşidən kimi iyirmi min istəyəcək. Onu verməli olsan, əlli min istəyəcək. Ona görə də yaxşı sövdələşmək lazımdır…
Kəndliyə:
– Sən düzünü söylə, – dedim, – bu eşşəyi neçəyə almısan?
– Dilimə yalan gəlməz. Özüm də dəstəmazlıyam, yalan deyə bilmərəm. Mən bu eşşəyi dərisindən çarıqlıq çıxartmaq üçün beş lirəyə aldım. Bu gün də olmasa, sabah öləcək. O, başqa işə də yaramaz.
– A kişi, insafın olsun. Beş lirəyə aldığın bu heyvanı bəs nə üçün on min lirəyə satmaq istəyirsən?
– Qardaş, mən onu sizə satmaq fikrində deyiləm. Siz özünüz almaq istəyirsiniz… Dedim ki, qartdı, qoturdu, sabaha çıxmaz… Yenə də almaq fikrindəsiniz… Hə, az qala yadımdan çıxmışdı. Bu, üstəlik, həm də topaldı. Dal ayağını çəkir…
– Zərəri yoxdur.
– Görürsünüzmü? Deməli, belə çıxır ki, bu eşşəyin nə isə xüsusi bir qiyməti, bir kəraməti var. Elə deyilsə, bu amerikalı kafirə nə düşüb ki, belə qotur, qart, topal bir eşşəyi alsın. Elə deyilmi? On min! Heç cür aşağı olmaz.
Mən amerikalıya:
– Aşağı düşmür, – dedim. – On min verək?
– Nə edək? On min lirəni versək, o zaman iyirmi min lirə istəyəcək…
Qiymət üstündə düz iki saat sövdələşdik. Arada fikrimizdən əl çəkmiş kimi yola düşdük. Qoca bunu heç vecinə də almadı. Qayıdıb yanına gəldik.
– Qayıdıb gələcəyinizi bilirdim.
– Nədən bilirdin?
– Bunu bilməyə nə var ki? Burada sizin nəsə başqa dərdiniz var, eşşək bəhanədir.
Şoferə maşını sürüb irəlidə, yol üstündə bizi gözləməsini tapşırdım. Biz eşşəyi alandan sonra oraya gedəcək və heyvanı azdırıb yola düşəcəkdik.
Nə isə, qardaş, xeyli çənədöymədən sonra biz iki min beş yüz lirəyə razılaşdıq. Pulu ovcuna saydıq. Kəndli bundan sonra eşşəyin çulunu götürdü və noxtasını verdi əlimizə:
– Allah xeyir versin! – dedi.
Amerikalının gözləri bərəlmişdi. O, kəndlinin əlindəki çula baxırdı. İndi nə olacaqdı? Amerikalı mənə:
– Qoy duyuq düşməsin, – dedi. – Eşşəyi çəkə-çəkə bir az gedək və məsələyə əhəmiyyət vermirmiş kimi qayıdıb “Eşşəyin beli üşüyər, çulu ver, üstünə ataq” deyək. Elə edərik ki, o, xalı parçasını istədiyimizi başa düşməsin…
Eşşəyin noxtasından tutub yola düşdük. Heyvan çox çətinliklə yeriyirdi. Amerikalı arxadan itələyir, mən noxtasını çəkirdim. Eşşək getdikcə ayağını yerə daha çox dirəyir, biz taqətdən düşürdük. Xalını kəndlinin əlindən qopara bilsəydik, eşşəyi dərhal buraxıb sovuşacaqdıq. Güc-bəla ilə iyirmi-otuz addım getmişdik ki, kəndli arxadan:
– Dayanın, – deyə bizi səslədi. – Bir şey yaddan çıxıb…
Biz çox sevindik. Güman etdik ki, bu saat çulu gətirəcək. O yüyürə-yüyürə gəldi.
– Eşşəyin payasını yaddan çıxarmısınız. Amerikada onun başını nəyə bağlayacaqsınız? Heç payasız da eşşək saxlarlarmı? Naşı olmağınız elə bundan bilindi.
Amerikalı:
– Fürsətdir, – dedi, – xalı parçasını da istəyin.
Mən kəndliyə:
– Eşşək zəif və xəstədir, – dedim. – Üşüyəcək. Sən onun üstünə bir çul salmışdın. Onu da ver üstünə ataq.
– Yox! Onu vermərəm. Siz məndən eşşəyi almısınız, çulu yox.
– Düzdür, eşşəyi almışıq. Amma o köhnə, bir qəpiyə dəyməyən cındır parçasını da ver, üstünə salaq.
– Köhnə olmağına köhnədir, pula da getməz. Amma vermərəm.
– Nə üçün?
– O mənim atamdan yadigar qalmış bir çuldur. Dədə-babadan xatirədir, verə bilmərəm, cənab!
Amerikalıya tərcümə etdim.
– Soruşun görək bu çirkli cındır onun nəyinə yarayar?
Bunu da kəndliyə dedim.
– Başqa bir eşşək alıb onun belini örtəcəyəm. Qismət olarsa, sizin kimisini tapıb Allahın köməyi ilə ona satacağam. Bu çul uğurludur. Xəstə heyvanları baha satmağa kömək edir.
– Ay canım, bir neçə quruş da çul üçün verək? Eşşək yazıqdır, üstünə örtərik.
– Ay inandım ha! Sonra bu eşşəkləri necə satacağam? Beş ildir qart və qotur eşşəkləri alıb bu çulun sayəsində satıram. Haydı, xoş gəldiniz… Malın xeyrini görün!
Amerikalının qanını daha da qaraltmamaq üçün bu sözləri ona tərcümə etmədən qoluna girdim. Kəndli bir neçə addım uzaqlaşdıqdan sonra:
– Eşşəyi yolda buraxıb gedəcəyinizi bilirəm, – dedi. – Ona görə də uzağa aparmayın. Yoxsa axtarmaqdan yorularam.
Eşşəyi elə oradaca buraxıb maşına tərəf getdik. Amerikalı xalı mütəxəssisi:
– Başqa yerlərdə bax beləsi yox idi, – dedi. – Heç yerdə başıma bu iş gəlməmişdi. Biz bu kəndliləri nahaq yerə avam hesab edirik. Heç belə hiyləgər kəndliyə rast gəlməmişdim.
Maşına mindik. Paya hələ də əlində idi. Mən:
– Bunu nə edəcəksiniz? – deyə soruşdum.
– Bunu bu yerlərin xatirəsi olaraq xalı kolleksiyama qoyacağam. Qiymətli şey kimi. Zarafat deyil, bu bizə iki min beş yüz lirəyə oturdu.
Dostum başını qapazlaya-qapazlaya şikayətlənməyinə davam etdi:
– Bütün aləmdə biabır olduq, biabır…
Tərcümə edəni: Yusif Şirvan
UÇURUMA YUVARLANIRIQ
Çayxanada bir şillə səsi eşidildi: “Şapp!” Nərd və kart oyunu dayandırıldı, söhbət kəsildi. Başlar şillə səsi gələn tərəfə çevrildi. Şapalağı yeyən cüssəli bir adam idi, vuran isə onun tam əksinə, arıq, sısqa və balacanın birisi idi. Cüssəli adamın yanağında sısqa adamın beş barmağının izi qalmışdı. Çayxanadakılara elə gəldi ki, iricüssəli adam onu vuran bu balaca adamı indicə ayağının altına alıb palçıq kimi tapdalayacaq. Amma elə olmadı. O:
– Şikayət edəcəyəm, – deyə bağırdı.
Heç kəsdən səs çıxmadı. Şillə yeyən adam sonra:
– Hamınız şahidsiniz, – dedi və boyu onun çiynindən belə olmayan arıq adama tərəf çevrildi.
– Gedək polis idarəsinə!
Sısqa adam ona cavab vermək əvəzinə milçək qovalayırmış kimi əlini yellədi. Cüssəli adam bayıra yüyürdü. İçəridəkilər yenə oyunlarını, söhbətlərini davam etdirdilər. Az sonra cüssəli adam bir polis nəfəri ilə gəldi və onu vuranı göstərərək:
– Budur, – dedi. Sonra orada oturanlara baxıb əlavə etdi: – Bunlar da gördülər.
Polis sısqa adamla yaxınlıqda oturmuş dörd nəfəri idarəyə apardı. Polis idarəsində cüssəli adam hələ də qızarmış sol yanağını tutmuşdu.
– Bu adamdan şikayətim var, komissar bəy! – dedi. – Mənə şillə vurdu. Bu adamlar da gördülər.
Komissar əvvəl döyən ilə döyülənin, sonra da şahidlərin kim olduqlarını makinada yazdırdı. Şikayətçi onu şillələyən adamı heç tanımadığını söyləyirdi. Şahidlərsə:
– Biz heç bir şey görmədik, – dedilər.
Cüssəli adam:
– Şillənin səsini də eşitmədiniz? – deyə soruşdu.
Onlar nə bir şey gördüklərini, nə də bir səs eşitdiklərini bildirdilər. Alçaqboylu, arıq adam isə:
– Bəli, – dedi. – Mən inkar etmirəm. Bu adamı şillələdim.
Komissar:
– Nə üçün? – deyə soruşdu. – Aranızda ədavət vardımı? O sizi təhqir etmişdi?
– Aramızda heç bir şey yoxdur. Mən onu heç tanımıram da.
– Yaxşı, bəs necə oldu ki, onu vurdunuz?
Arıq adam məsələni anlatmağa başladı:
– Dünən axşam işdən evə gəldim. Gördüm ki, işığımızı kəsiblər. Pulunu verməmişdik. Bütün gecəni qaranlıqda qaldıq. Yata da bilmədim. Evlərdən uzaq, anam da iki ildir xəstədir. Yazıq arvadı mədə ağrısı öldürür. Səhər tezdən yataqdan qalxdım. Gördüm ki, sol böyrüm tamamilə quruyub. Yatdığımız otağın pəncərə şüşələri üç ay əvvəl sınmışdı. Saldırmağa şüşə tapa bilmirik. Elə bil ki, şüşə ceyran belinə minib. Pəncərəyə döşəkağı asmışıq. Amma faydası yoxdur. Külək və soyuq səhərə kimi otağı buzxanaya çevirir. Nə isə… Yataqdan qalxdım, üzr istəyirəm, ayaqyoluna getdim, gördüm ki, suyumuz da kəsilib. Çöldə şıdırğı yağış yağır, amma boruda su yoxdur. Otağa qayıtdım. Tir-tir titrəyirdim. Bir az odun almışdıq, o da qurtarmışdı. Mən hər səhər işə getməzdən əvvəl qəzet oxuyuram. Bu gün də qəzetə baxdım. Orada “Gözəllik müsabiqəsi”, “Qalatasaray” futbol klubunun[1 - “Qalatasaray” futbol klubu – adı İstanbulun məşhur məhəlləsindən götürülmüş və 1905-ci ildə Ali Sami Yen tərəfindən yaradılmış futbol klubu] oyunu”, “Gömrükdə saxlanılmış 300 ton qəhvənin aqibəti” kimi başlıqlar vardı. Evdən baş götürüb getmək istədim. Çölə çıxmaq istəyirdim ki, məhkəmə icraçısı ilə bir vəkil qapıda qabağımı kəsdi. Kirə pulunu verə bilmədiyimizdən ev sahibi bizi məhkəməyə vermişdi. Onlar müsadirə etmək üçün evimizi axtarmağa başladılar. Mən məhkəmə icraçılarının evimizə gəlməsini heç xoşlamıram. Müsadirə etməyə bir şey tapa bilməyəndə adam xəcalət çəkir.
Onlar evə göz gəzdirib:
– Bu divanı götürək! – deyə təkid etdilər.
Onların “divan” deyə əllərini uzatdıqları şey üstü əsgi parçaları və yırtıq yorğanlarla örtülü qənd qutuları idi. Vəkil bunları görüb bu səfər:
– Radionu götürək! – dedi.
“Bu radionu aparsalar, canım qurtarar”, – deyə sevindim. Radiomuz ilin on ayı təmirdə olur. Güclə pul qazan, onu da radio təmirinə ver. Əslində, bizi bu vəziyyətə salan elə radiodur…
Onları yola salıb mən də qapıdan çıxanda arvadım:
– Qız məktəbə getmir, – dedi.
– Nə üçün?
– Bədən tərbiyəsi müəllimi ona ağ rezin ayaqqabı gətirməyi tapşırmışdı. Onsuz dərsə buraxmayacaq.
– Yaxşı, bir şey fikirləşərik… – dedim.
Küçəyə yüyürdüm. İşə gecikmişdim. “Bu gün işə getməyəcəyəm”, – deyə qərar verdim. Şiddətli yağış yağırdı. Bizim tərəflərdə tramvay xəttini də sökmüşdülər. Avtobus da yarım saatdan bir gəlir. Minmək mümkün olmur. Ağzına kimi adamla dolu olur.
Yağış isə hey tökürdü. Ayaqqabılarım da su keçirirdi. Yamanca islanmışdım. Tir-tir titrəyirdim. Cavan bir oğlan mənə yaxınlaşdı.
– Bağışlayın, əmican! – dedi.
Mənə elə gəldi ki, vaxtı soruşacaq. O isə soruşdu:
