скачать книгу бесплатно
НАМОЗШОМ ХАЁЛИ
Муҳаммадали ҚЎШМОҚОВ
Н А М О З Ш О М ХАЁЛ И
Ҳикоя ва қиссалар
БУНИ ҲАЁТ ДЕЙДИЛАР
Юнус чолнинг кўзи қари тутга тушди: ажаб, ҳар куни овлоқ сўқмоқдан ўтиб-қайтиб юрса ҳам, аҳамият бермаган экан, анҳор устига янаям анча қийша-йибди. Унинг заъфарон, оловранг, шапалоқдай барглари ширт-ширт узилаёт-ганлигини кузатаётиб, қачонлардир шундай бир қари тутни айни шу алфоз ту-шида кўрганлигини эслади… Мийиғида ўйчан кулимсиради.
… қизиқ.
Анча-мунча чарчаганини демаса, Юнус чол хушҳол эди.
Куз кунлари баъзан илк баҳор кезларидай кишига ёқимли туюлади. Мудроқ ҳислар ўз-ўзича жунбушга келиб, баҳри дилингизни ажиб бир нималардир чулғаб олаётгандай туюлади. Ва беихтиёр нимагадир ташналигингизни, шунинг баробарида, азиз бир кимларингизнидир меҳрига ҳам чанқоқлигингизни юрак-юраги-нгиздан ҳис этасиз-да, ҳали-замон барига эришадигандек, яйраб энти-касиз.
Шу тобда Юнус чол айни шундай бир лазиз ҳолатдан хушҳол эди.
Ана, суви қуриб, тошларида бақатўнлар, сувўтилар қотиб қолган анҳор ёқа-лаб, заранг сўқмоқдан хаёлчан уйига қайтмоқда. Эгнида тупроқ рангги синггиб, енглари ҳамда тирсак атрофлари титилиб кетаёзган коржома. Чолворининг тиз-заларига тринкадан ямоқ қуралган. Бошида хийла унниққан телпак, оёғида товони ейилган, тагчармининг тумшуқ томони сал кўчган кирза этик… Ер боққан кўйи, ҳорғин бораяпти. Унинг ширин хаёлларини чалғитгудай сас-садо йўқ: ҳаммаёқ жим-жит. Қиш уйқусига чоғланаётган далалар, дову дарахтлар со-кин нафас олаётгандек!..
Юнус чол, ниҳоят бугун кампирининг қайтганлигини ўзича тахминларкан, тағин лабларининг таноби қочди… Соғинибди. Йўқ, буни соғинч деб ҳам бўлмас, худди нимасинидир йўқотгандек, хаёли жойида эмас. Кетганига неча кун бўляпти?.. Йўқ, аниқ эслаёлмайди. Бу гал анча узоқ қолиб кетди.
… қайтған бўлуви кирак инди, – деб ўйлади Юнус чол, кампирининг юмшоқ- қина шовла пишириб, аччиққина кўк чой дамлаб кутаётганлигига асло гумон-сирамай. – Сенга мин киракманми, болаларинг, дейман?.. Албатта, сен кирак, сен, дейди… Лакин ёлғон сўйлийди, чўқинған. Унгада молайлари керак, менга-да!.. Лакин…
Юнус чол узоқдан дарвозага син солди: ёпиқ – халқалар қизил чизимча билан боғлаб қўйилган. Агар кампири қайтганида, бир тавақаси хиёл очиқ бўлиши керак эди. Демак?..
Унинг хушҳоллигига путр етди. Хўрсинди.
Азалдан дарвозалари қулф кўрган эмас. Қишлоқда шундай: ҳеч кимнинг дар-возаси қулфланмайди: ҳамма бир-бирига кўзу қошдай азиз.
Қишлоққа келганларига қанча бўлаяпти ўзи – ўттиз йилми?.. Ўттиз йилдан кўпроқ. Бари болалари қишлоқда – мана шу ҳовлида туғилган: Рашид… Рашида… Равил… Рафойил.
Дарвозадан кираётиб, Юнус чол ялт уй эшигига қаради: ёпиқ, ошхона эшиги ҳам!..
Бирдан хомуш тортди: олдинда узундан-узоқ тун!.. Бир ўзи.
Энди енгилроқ нимадир пишириши керак: тўртта картошка, иккита пиёз… Устига иккита тухум чақади. Нима дейди буни – яз-ёзими, картошка қовур-доқми?
… майли. – Бечора одам ҳамиша ўзини шундай деб юпатади. – На илож. Шу-кур, ў з и н а шукур.
Юнус чол устахоначасига кириб, сўмкасини михга илди. Сўмкасида нонто-парлари – болғача, онбур, искана, бир ҳовуч катта-кичик мих… Тағин – газчўп. Ҳа, шайн ҳам бор.
Юнус чол устахоначасидан чиқаётиб, бирдан томошақовоқдай обтовачани тепиб юборди. Обтовача даранглаб товуқхона томон думалади. Товуқлар олам-жаҳонга жар солиб қақоғлади.
Обтовачани тепиб юборгани ўзига наъша қилди: у – кампирининг таҳорат идиши. Кампири – намозхон. Илк таниган кунларидан бери, кампири Худонинг берган куни беш маҳал намозини канда қилмайди; рўза тутади; тағин варақлари сарғайиб, титилиб кетган китоби тунлари қўлидан тушмайди – бирини қўйиб, бирини ўқийверади.
Барибир, дабдурустдан жаҳли қўзигани Юнус чолнинг ўзига ёқмади: ёши бир ерга етаётган одам…
… уят-э! – деди ўз-ўзига. Бориб, обтовачани қўлига олди. Бирор ери пачақ-мачақ бўлмаптими, деб айлантириб қаради: мисдан ишланган-да, маҳкам… Элтиб, жойига қўйди. Картга ўтирди. Карт ҳовли ўртасидаги ўрикнинг остида эди. Ўрик тарвақайлаб, бори супани тутган эмасми, қонталаш баргихазонлар, ана, ҳовли билан битта бўлиб ётибди. Йўмаса, тунов куни тўнғичининг қизлари ҳовлини чиннидай тозалаган эди-я!.. Димоғида ёмғир ҳидини туюб, қошларини чимирди. – Тунда шир этиб ёмғир ёғса… – Ушбу хавотири кўнглидан кечаётиб, кампирининг йўлга юпун чиққани ёдига тушди, кўксида аттангми, раҳмга менгзаш нималардир ғимирлади. – Ўйнагани кетгани йўқ-ку!.. Бугун беш… олти… етти… Етти!..
Етти кундирки, Юнус чол уйда бир ўзи. Кампири ҳеч қачон бу қадар узоқ муддатга ёлғиз қолдириб кетган эмас. Жуда нари борса уч кун… тўрт кунда елиб қайтарди, лекин то келгунига довур етадиган майин-мулойим бўғирсоқ, кишмишли бўрсилдоғу бирор қозон этқовурдоқни тайин қилгач, ана кейин ло-зимандасига йўл оларди. Бу гал ҳаммаси кутилмаганда рўй берди: ўртанчалари жўнатган телеграмма қўлларига тегкан куниёқ, кампири саросар кечки поездда Тошкентга жўнаган эди.
… тинчликмикан ишқилиб? – деб, ўзига таскин берди Юнус чол. – Тинчлик-дир-да, хат-пат йўқ-ку!..
Тўнғичлари туман марказида ишлайди. Духтир. Ўтган куни хотини, болалари билан тўлиб-тошиб келган эди. Душанба куни эрталаб жўнаб кетаётганларида, катта қизини: “Сизга памагат ита, атий”, деб қолдирмоқчи бўлганида, Юнус чолнинг ўзи хоҳламади: “Кирак имас, – деди. – Қизинг ушёбасинан қолмасин.”
Бир замонлар – ўшанда тўнғичлари Рашид саккиздами-тўққизинчида ўқир, кенжатойлари – Рафойил, ҳали эмизикли эди, кўп инжиқ эди, кечалари бот-бот йиғлаб уйғонарди. Ана ўшандай бедор дамларида эру хотин навбатма-навбат алла айтиб, инжиқвойни ухлатгач, қишлоққа, – одамлари ўз туғишганларидай меҳрибон, – обод, кўркам ушбу манзил-маконга тамомила боғланиб қолмоқ учун, жуда кўп ажойиб режалар тузганлари ҳали-ҳамон ёдида: Рашидни духт-ирликка ўқитиб, она бедаво бел оғриғини, ота лаънати бод касалини даво-латишни хаёл қилар ва қишлоқ касалхонасида тўнғичларини энг зўр духтир-лардан бири бўлиб ишлашини ўзларича тасаввур этиб, хандон-хушон кулишардилар. Ота ҳам, она ҳам ёлғизгина қизлари Рашиданинг ўқитувчи бў-лишини, қишлоқ боғчасида мудирами ё тарбиячи-мураббиями бўлиб ишлашини орзиқиб энтикканлари ҳозиргидай ёдида. Рашидаси, қисмат-да, Шодмонова-нинг ўғли Аҳмадга кўнгил қўйган экан, мактабни тугатганидан кейин, ҳайё-ҳуйтлаб Тошкентга жўнадию ТошМИга кирди; ана энди эру хотин Чирчиқдаги бир ҳарбий қисмда духтир. Аҳмаджон, – она қарамоғида ўсган, отаси Улуғ Ватан урушида ҳалок бўлган, – яхши йигит. Лекин, эшитишларича, унча-мунча ичиб қўярмиш.
… шуниси ёмон. Ёмон-да, на рўзғорда барака бўлади, на… – Юнус чол аччиқ хўрсинди. Хаёли чалғиб, Шодмоновани ўйлади: боғчада кампири иккалови сал кам қирқ йил тарбиячилик қилган. – Боёқиш қариган чоғида ўғлининг дийдорига илҳақ, невараларининг меҳрига ташна… Шавкати … Шавкати ўз билганидан қолмайдиган ўжарми, бир бало… Бичорағина Шодмоноваға бийик жабр!.. Хўш, кимга яхши?..
Юнус чол оғир ўрнидан турди. Уйга кирди. Хаёлчанлик билан коржомасини алмаштиргач, ошхонага ўтди. Газўчоқнинг иккала кўзини ёқиб, бирига катта те-мир чойнакни, иккинчисига товани қўйди. Сўнг, тўртта чоғроқ картошка, иккита пиёзни столга қўйиб, қўлига пичоқни олди. Хаёли эса ҳамон кампирида эди.
Ўртанча ўғил – Равил, Янгийўлда яшайди. Тошкентда ўқишни битиргач, ўша ёқларга ишга йўллашдию қолиб кетди. Катта бир савхозда инженер. Тоторис-тонлик қавмдошлардан бирининг қизига уйланган. Бир ўғилчаси бор. Хотини Сакина иккинчисига оғироёқ – ойу куни яқин.
… кўзи ёридимикан? – деб ўйлади Юнус чол, бир-бир келини, кампири кўз-ўнггидан ўтётиб; ажаб, кампирининг кўзлари дабдуруст чақнаётгандай туюлиб кетди. – Келин қутулолдимикан-а?.. – Юнус чол чапақай эди, беихтиёр кўнгли-дан нохуш бир фикр кечиб, ўнг қўлининг бош бармоғини кесиб олаёзди; русчаю тоторчани аралаштириб чулчутчасига сўкинаркан, апл-тапл картошкани столга қўйиб, ёқасини ушлади ва ўша баробарида, боя обтовачани ноҳақ тепиб юборганлигига кўнгли-да надомат ҳиссини туйди; хаёлида кампирининг кўзла-ри чақнаб кўринганлигини ҳам шунга йўйди.– Астағфириллаҳ!.. Тавба… тавба. Ў з и н г а тавба итам бит, Аллайим!..
Ниҳоят, Юнус чол охирги картошкани ҳам тўғраб бўлгач, оловни янаям мил-диратиб, тованинг устига катта қопқоқни ёпди. Ҳовлига чиқди. Осмонга қара-ди: булутларнинг этаги қонталаш.
… ёғмас-э! – Юнус чол булутларнинг қонталашлигидан умидворланиб, кўнг-лига қулоқ солди: ёмғир ёғишини сеза қўйса, бўғимлари майин-майин сирқираб оғрийди; шу тобда эса сезимдан асар йўқ эди. – Йўқ, ёғмий.
Бориб, тағин картга чўнқайди.
Тошкентда – вакзалда – она-қиз учрашишлари; ана кейин Янгийўлга жўнаш-лари керак эди.
… учрашишган бит инди. Лакин нашун хабар йуқ?
Ўша аснода кўчадан тап-туп таниш оёқ товуши эшитилди.
Юнус чол қулоқларини динг қилди.
… Шариф-ку! – Беихтиёр Юнус чолнинг кўкси бир жиз этди. – Хатми ё?..
Шариф деганлари – Катта урушнинг ногиронларидан – почтачи. Чап оёғи оқ-сайди. Аллақачон нафақада, лекин… ишлайди; энди ётиб қолгунича ишлай-веради.
… бикардан – Худай бизар.
Аввал дарвозани очаётган ҳасса кўринди, сўнг – Шариф почтачининг ўзи. Кўз-кўзга тушар-тушмас, Шариф почтачи:
– Ўтирибсингми, атийси? – деди, Хабила опанинг гап оҳанггига ўхшатиб.
Кўнгли суст кетиб, Юнус чол:
– Ждат итамда сини, чўқинған, – деб, ўрнидан турди. – Кел, Шариф, килавир.
Қўллашиб кўришгач, бирин-бирин картга чўнқайиб, ҳол-аҳвол сўрашдилар.
– Хабиланг ҳалиям келмадими? – деди Шариф почтачи.
Юнус чол бошини чайқаб:
– Хат борми? – деди.
Шариф почтачи қора, эски, каттакон чарм сўмкасини очиб, Юнус чолга бир эмас, бирдан учта хат тутқазди. Сўнг:
– Майли, ман энди борай. Хат баҳона сани бир кўрай девдим-да, – деди. – Ха-йр, жўра.
Юнус чолнинг тезроқ хатларни ўқигиси келаётган эди, лекин:
– Бирга шай ишайик, Шариф, – деди. – Сўнг китарсинг.
Энди уйга кираётганларида турналарнинг алёри баралла қулоқларига чали-ниб қолди: қуре-е-ей, қуре-е-ей!..
Ҳар иккалови ялт осмонга қаради: этаклари қонталаш булутлардан анча паст-да турналар ёймисол тизилган; тандирдай қизиган қуёш нуридан уфқ алвондай товланар, жониворлар эса шафақ нурларига чулғанган кўйи, оҳиста қанот қоқмоқда эдилар.
– Турналар пастлаб учаяпти, қиш қаттиқ келадими, дейман-да, – деди Шариф почтачи, ўз-ўзига гапираётгандек.
Юнус чол индамади.
Улар картошка ҳидига қоришиқ зах иси анқиётган даҳлиздан ўтиб, ўнг томондаги кенг хонага кирдилар. Хона деворларига гуллар тўқилган кашталар, катта-кичик зарҳалли расмлар осиб қўйилган эди. Тўрдаги деворни эса Юнус чол ҳамда Хабила опанинг келин-куёвлик кунларида олинган кўркам бир су-рати безаб турарди. Хона ўртасида каттакон доира стол… Курсиларга ўтирган-ларидан сўнг, Шариф почтачи қўлларини ёйиб:
– Золимга зор, номардга гирифтор қилмасин, – деди. Сўнг Юнус чолни ўзича дуо қилди: – Юнус – жўра, ўғил-қизларинг меҳрли-оқибатли бўлсинлар. Хабиланг билан узоқ йиллар яйраб яшамоқ насиб этсин. Омин!..
Юнус чол ҳам юзига фотиҳа тортди. Сўнг, мўйлавини қашиб:
– Мин ҳазир, Шариф, – дея ўрнидан турди. – Ҳазир…
Хийла фурсатдан сўнг Юнус чол катта чинни тавоқда картошкалари қирмиз-ланиб пишган, иштаҳани қўзғагувчи ёқимли ҳиди анқиётган, парраклаб пиёз тўғралган ҳамда устига бир неча тухум чақилган яз-ёзи олиб кирди. Катта хум чойнакда чой келтирди. Ўртага мева-чева қўйди: олма, анор, узум… Сўнг, суви қочган нонни қайноқ, хушбўй кўк чойда ивитиб овқатланишарканлар, иккала қадрдоннинг гурунгги аста-секин олишаверди.
– Юнус – жўра, балаларинг бари уйли-жойли, топарман-тутарман, қариган чоғингда аёқни мундай узатиб, бурутингни тавлаб ётсанг, дейман-да?
Юнус чол калхоз қурилиш бригадасида катта уста. Салкам уч йилча аввал на-фақага чиққан, лекин орадан бироз муддат ўтиб, яна ишга қайтган эди.
– Бикар ўтирганша, бикар ишла, дегани гапи бор ўзбекнинг, – деди Юнус чол, ияк қоқиб. – Вот, ўзингда ҳассангни судраб ишлийсинг-ку?
– Э-э!.. – деди кулиб Шариф почтачи. – Маники – эрмак, жўра. Ўрганиб қол-ганман шунга.
– Миникида шулай иди бит, – деди Юнус чол, аста хўрсиниб. – Инди бўлмий, ишдан шиғам. Биз – кўшсак кирак.
Дабрустдан қўлидаги пиёласи қалқиб:
– Ҳа?!. – деди Шариф почтачи. – Эсинг жойидами, қаёққа кўчмоқчисан? Ҳов-лингчи, ҳовлинг?
– Ай-й-й! – деди Юнус чол, паришон бошини чайқаб. – Синга айтсам, Қозон-даги ҳовлимиз дварес иди, настояший дварес!.. Абийларга ташлаб килавер-ганмиз.
Шундай деб, Юнус чол аллатовур қўл силтади. Унинг бундай қўл силташи – фақат ўзигагина аён бир оғриқнинг шунчаки аламли ифодасигина эди. Ўттиз йиллардан кўпроқ аввал – янги кўчиб келган кезларида – ҳовли ўрни ташлан-диқ шўразор, ғавлаб кетган қамишзор эди. Энди саф-саф иморат, чоғроққина ҳаммом, ажойиб боғу чарвоқ…
… э, ҳаммасидан ҳам қишлақнинг одамлари-ши? – деб кўнглида қайд этди Юнус чол. – Бари добрий… Добрий. Уф-ф!..
– Биласинг-ку, Равил Янгийўлда яший, – деди Юнус чол, тағин жисму жони ўртангудай бир хўрсиниб. – Рафаил армиядан қайтғаш, калхуз раисиннан машин сураган иди. Раис, бикар турған машина йуқ, дегаш, абийсиникина меҳмонға борған иди. Инди абийсининг қайнсинглисина уйланмакши. Рашида Равилнинг ёниға кўчишимизни сураб хат ёзипти. Синга айтсам инди, боя минга берган хатларингнинг биттаси Равилдан икан: улда кўчишимизни сўрий.
– Тушунмадим, Юнус – жўра, – деди Шариф почтачи, пиёлани дастурхон чеккасига қўяётиб. – Буларнинг бари – қариган чоғингда сарсон-саргардон-ликми, дей-ман-да!
Юнус чол хомуш эди, хаёлчан, бир қадар ўксук кулимсиб:
– Бизнинг бир уруғимиз Янгийўлға сашилған, – деди. – Што па делаеш, Ша-риф!..
* * *
Не тонгки, бирор ўн беш кундан сўнг, кўчадилар.
Айни кўчадиган кунлари – чошгоҳ маҳали – ҳовлини қўни-қўшни, хотин-ха-лаж, бола-бақра, ёшу қари босиб кетади.
Ҳаммаларининг кўзларида – кўчаётганларнинг ҳам, кузатаётганларнинг ҳам – сўнгсиз, тарифларга сиғмас бир мунг чақнайди.
Ҳатто, Хабила опанинг ўгирлари – ҳамгап аёллар – бир-бирларидан яширин-ча кўзёшларини артадилар.
Юнус чол Ғаффор Тош билан қучоқлашиб хўшлашаётганида, жонажон қўш-нисининг кўзлари жиққа ёшга тўлганини кўриб, ҳали-замон ўзининг ҳам ўпкаси тўлиб ҳўнграворадигандек, лаблари қалтирайди; кўзларида ёш билан кулмоқчи бўлади… Шариф почтачи билан хайрлашаётганида эса, пешонасини қадрдони-нинг кифтига босиб, кўзёшларини унинг камзулга сингдиради.
… эркаг-а!.. Аёллар, болалар олдида-я!..
Ниҳоят, ҳамма билан бир-бир бағримлашгач, кўч-кўрон ортилган қўшимча тиркама кузовли машинанинг зинапоясидан баланд кабинага кўтарилади, кам-пирининг ёнига ўтириб, эшикни ёпади.
Кузатаётганларга Хабила опанинг бошигина кўринади: расмлардаги афсона-вор фаришталарнинг юзларидай нуроний юзлари бўғриқиб, кўзгиналари қиза-риб кетган; дамба-дам рўмолчасини кўзларига босади.
Рулда – Рафойил; қалин, малла сочлари пахмайган, кўзлари жавдирайди: ҳаётнинг ажабтовур нотантиликларидан шу қадар гангиганки, киндик қони томган қадрдон манзил-макондан лоақал бир сиқим тупроқ олиб кетиш хаёлига ҳам келмайди; олиб кетаётганлари эса бир дунё меҳру эслаганда то сўнгги на-фасга довур ёқиб энтиктиргувчи хотирот!..
Бирдан Шариф почтачи, ҳаммани ҳушёр торттириб, азот қўлларини ёяди:
– Юнус– жўра, Хабила опажон, Рафойил – болам, тирикмиз – барингиз ёди-миздасизлар! – дейди. – Худойим – меҳрибон, йўлларингизни берсин. Омин!
Ёппасига ёшу қарининг овози титраниб, бир-бирига қоришиб, еру осмонни ларзага солгудай жаранглайди:
– Оми-и-ин!.. Алло-оҳу акбар!!.
Юнус чолнинг кўкси бир қалқиб, аъзойи бадани жимирлайди…
Ўша аснода машина оғир силтаниб, жойидан жилади.
Кейиин…
… Бола-бақранинг машина ортидан қий-чувлашиб югураётганларини ён томон-даги узунчоқ ойнадан кузатаётиб, Юнус чол янаям мутаасирланади: ахир, осонми, болакайларнинг кўпчилигининг дояси – кампири-я!..
Қишлоқдан чиқаверишларида, Юлғунли қабристон ёнидан ўтаётганларида ахийри бўлмайди: беихтиёр кўксидан тошиб чиққан аччиқ бир ингроқ бароба-рида, кўзларидан дувиллаб ёш қуйилади.
– Ну-у, ати-и-ий! – дейди Рафойил бўғиқ овозда ва машина тезлигини сусай-тира бошлайди. – Тўхтатийинми?
Юнус чол бош чайқайди: йўқ.
Йулғунлида Бектемир обий мангу ором олаётир. Раҳматли кўп одамохун киши эди. Юнус чолнинг обийга ҳаваси келади: бундан ўттиз йиллар аввал мар-ҳум тобуткаши билан қишлоққа бир кунда олдинма-кейин кириб келган эдилар; унинг бир ўғли қишлоқ қизига уйланди, икки қизи қишлоқ йигитига турмушга чиқди; неваралари улғаяётирлар; обийнинг қони қишлоқлиларнинг қон-қонига қўшилиб-синггиб кетди – ҳали буни Рафойил тушунмайди; тушунганида эса, албатта к е ч бўлади.
