Пьесалар / Пьесы

Заһир. Рәхмәт!

Тәнзилә. Нигә рәхмәт, нәрсәгә рәхмәт?!

Заһир. Сүзләрнең матурын сайлый белүеңә рәхмәт.

Тәнзилә. Син… син бит шигырь язасың, телеңә бер дә матур сүз килмимени?

Заһир. Минем күңелем тулы матур сүзләр.

Тәнзилә. Шуларның берсе минем өчен кызганычмыни?

Заһир. Түгел, Тәнзилә. Мин аларның барысын да сиңа әйтер идем.

Тәнзилә. Әйт соң, кайчаннан бирле көтәм.

Заһир. Көтәм?.. Рәхмәт, Тәнзилә. Мин алай дип уйламаган идем.

Тәнзилә. Ничек яшәрбез без синең белән?

Заһир (шигырь укый).

Күңелемнең кыллары бар тибрәнмәгән,Кылларында көйләрем бар көйләнмәгән,Сүзләрем күп, серләрем бар сөйләнмәгән,Шау чәчәкле җәйләрем бар җәйләнмәгән…

Тәнзилә. Ничек итеп яшәрбез без синең белән?

Заһир. Йөрәгемдә сагыш түгел, көн дә бәйрәм –

Ярсуларым уйный анда әйлән-бәйлән,Юлларымның очы әле төйнәлмәгән,Хисләремнең тезгеннәре бәйләнмәгән.

Тәнзилә. Ничек итеп яшәрбез без синең белән?! Сокланам мин сиңа, Заһир, һәм куркам. Саксыз кыланып, синең күңелеңне ватармын дип куркам.

Пауза.

Заһир. Тәнзилә!..

Тәнзилә. Нәрсә, Заһир?

Заһир. Юк-юк… Ярамый. Ярамый, Тәнзилә!

Тәнзилә. Нәрсә ярамый, Заһир?

Заһир. Антны бозарга ярамый.

Тәнзилә. Нинди ант? Бүтәннәргә кушылып, ни эшләгәнеңне белмичә эшләү ант буламы? Низам белән Ризван шаярганга син чынлап ышангансың.

Заһир. Ант белән шаярып буламы?

Тәнзилә. Булмый.

Заһир. Димәк…

Тәнзилә. Димәк, икенче тапкыр ант иткәндә, ни өчен ант иткәнеңне белеп итәрсең. «Ант» сүзенең мәгънәсен аңлап эшләрсең.

Заһир. Ләкин… Ләкин мин ант иттем.

Тәнзилә. Син аны төштә күрдем дип исәплә.

Заһир. Юк, төштә түгел, өндә. Үз телем белән…

Тәнзилә. Алайса, безнең бу сөйләшү төшеңдәдер…

Заһир. Юк-юк!

Гомәр тамак кыргалап керә.

Гомәр. Йә, ничек, Заһир дус, шигырь языламы?

Заһир. Языла, Гомәр, языла.

Гомәр. Язганнарың Тәнзиләгә ошыймы?

Тәнзилә. Бик ошый.

Гомәр. Бик әйбәт. Инде, Заһир, бар, Тәнзиләңне озатып куй да монда кил.

Заһир. Нигә килим?

Гомәр. Һай, сорау бирмәсеннәр иде дөньяда. Кушканны эшлә.

Тәнзилә. Исеңдә тот, Гомәр, Заһир хәзер сез кушканны гына эшләмәячәк.

Гомәр. Шулаймыни?.. Бик яхшы. Минем күптәнге хыялыма син ирешкәнсең, Тәнзилә. Әмма бу юлы Заһирның сине озатып монда әйләнеп килүе кирәк.

Тәнзилә. Әгәр мин кайтырга теләмәсәм?

Гомәр. Тагын да әйбәтрәк. Барыгыз, култыклашып әнә теге урыннарда йөреп торыгыз. Мин сызгырган тавышны ишетүгә, чабышып монда килерсез. Зинһар өчен, нигә дип сорамагыз. Уңышлар телим.

Заһир белән Тәнзилә чыгып китә. Гомәр басма өстенә кереп аякларын бөкләп утыра да гитара чиртә. Ризван керә.

Ризван. Низамны тапмадыңмы, Гомәр?

Гомәр. Таптым бит, әй.

Ризван. Кайда?

Гомәр. Палаткада йоклап ята.

Ризван. Булмас.

Гомәр. Булган шул менә. Сиңа да вакыт. Каңгырып йөрмә.

Ризван. Хәзер кайтам. Гомәр, сез миннән көләсез, әйеме? Юморны аңламый, дисез. Беләсеңме, бүген мин юмор сүз уйлап чыгардым.

Гомәр. Яле, яле?..

Ризван. Басмасы бар, Әсмасы юк.

Гомәр. Ничек, ничек?

Ризван. Басмасы бар, Әсмасы юк. Уңышлы юмор бит, әйеме?

Гомәр. Шаккаткыч! (Кычкырып көлә башлый, аңа Ризван кушыла. Гомәр, көлүеннән кинәт туктап.) Әйдә кайтабыз, юморист.

Ризван. Кая?

Гомәр. Кайда яшәгәнеңне оныттыңмы әллә?

Ризван (үз халәтенә кайтып). Онытмадым. Мин әле кайтмыйм.

Гомәр. Антыңны бозасыңмы?

Ризван. Антның монда катнашы юк. Үземнең туган көнемдә басма өстендә ялгызым гына уйланып утырырга хакым бар.

Гомәр. Утыр, алайса. Мин кайтам, йокым килә. (Чыгып китә.)

Ризван басма өстендә бөеренә таянып басып кала. Алинә керә.

Алинә. Ялгышмагансыз. Басманы эзләп тапкансыз.

Ризван. Эзләмәдем, үзе очрады.

Алинә. Юлыгызга чыгып ятканмыни?

Ризван җавап бирми. Пауза.

Ризван. Төн бик матур.

Алинә. Искиткеч!..

Ризван. Елга да бик матур.

Алинә. Гаҗәеп!..

Ризван. Йолдызлар да бик матур.

Алинә. Сөйлисе дә юк.

Пауза.

Ризван. Сез курыкмыйсызмы?

Алинә. Нәрсәдән?

Ризван. Нәрсәдән түгел, кемнән!

Алинә. Кемнән?

Ризван. Миннән.

Алинә. Ни өчен?

Ризван. Төн бит.

Алинә. Булса ни?

Ризван. Аулак урын бит.

Алинә. Булса ни?

Ризван. Һе…

Алинә. Нәрсә «һе»?

Ризван. Мин килдем бит.

Алинә. Күреп торам.

Ризван. Сезнең чакыруыгыз буенча килдем.

Алинә. Мин сезне чакырмадым.

Ризван. Сез нәрсә мине ахмакка саныйсыз? Мин намёк белән сөйләшкәнне аңлыйм.

Алинә. Шулай укмыни?

Ризван. Әйе. (Алинәнең кулын тота.)

Алинә. Нишлисез?

Ризван. Кулыгызны тотам.

Алинә. Ни өчен?

Ризван. Бу нинди тиле сорау. Шуны да белмәскә…

Алинә. Чынлап та белмим. Йөрәк тибешемне тыңлар өченме?

Ризван. Сезнең йөрәк тибешегез миңа нигә кирәк? Мин врач түгел. Төшенегез, әгәр мин сезнең кулыгызны тотам икән, бу – мәхәббәт аңлату билгесе. Аңладыгызмы, ниһаять?

Алинә. Аңладым, ниһаять. Сез булмасагыз, белми үләсем икән. Инде нишлибез?

Ризван. Мәхәббәт турында җитди итеп сөйләшәбез. Аңлагыз, мин шаярып сөйләшмим. Әгәр дә мин ни дә булса әйтәм икән, бу – чын. Һәм мин сүзләремне чын итеп кабул итүләрен таләп итәчәкмен. Аңлашыламы?

Алинә. Аңлашыла. Ләкин, ялгышмасам, сез мәхәббәт турында сөйләшмәскә ант иткәнсез.

Ризван. Антны мин иткән, сез түгел. Нигә борчыласыз?

Алинә. Болай гына әйтүем.

Ризван. Болай гына әйтү өчен нигә сүз әрәм итәргә.

Алинә. Алайса, дәшмим.

Ризван. Дәшмәгез һәм мин сөйләгәнне генә җитди итеп аңлагыз. Димәк, болай…

Кинәт Нәҗип гармунының әче итеп кычкырган тавышы ишетелә. Нәҗип үзе дә күренә. Ризван куркуыннан басма читенә үк чигенә.

Нәҗип (басма янына ук килеп). Эләктеңме, апаем? Теге юлы берәвегез ычкынды, бу юлы ычкына алмассың. Алинә, мин алар кебек матур итеп сөйләшә алмыйм. Турыдан-туры ярып әйтәм: чык басмадан.

Алинә. Нәҗип абый, нишләвегез бу?

Нәҗип. Мин Нәҗип абый түгел, миңа әле утыз гына яшь. Сиңа егерме. Чык басмадан. Беркая да китмәенчә янымда тор. Мине тиң күрмәсәң дә, мин әйткәннәрне бу юлы тыңла. Яратмасаң, соңыннан әйтерсең.

Алинә басмадан чыга. Ризван да кузгала.

Нәҗип. Ә син, апаем, селкенмә.

Ризван. Шаярмагыз.

Нәҗип. Шаярмаем, апаем. Сиңа бу якка юл юк. Теге якка йөзеп чык.

Ризван. Мин – сезнең авылга Культура йорты салырга килгән кеше. Мине хөрмәт итүегезне үтенәм.

Нәҗип. Культура сараен басма өстендә төнлә салмыйлар. Сикер суга.

Ризван. Алинә, әйтегез аңа, шаярмасын.

Нәҗип. Мин хәзер беркемне дә тыңламаем. Чум суга!

Ризван (кычкырып). Мин йөзә белмим.

Нәҗип. Кычкырма, апаем, мин курыкмаем. Районга – глава, авылга мин хуҗа. Йөзә белмәгәч, басма өстенә кермиләр аны. Сикер, чум! (Әкрен генә басмага керә.)

Ризван. Килмә, батып үлсәм, судка бирәчәкмен, җавап бирәчәксең, закон нигезендә.

Нәҗип. Әһә, шүрләдеңме? Әйт, Нәҗип абзыкаем, исән-сау җибәрсәң, Алинәнең кырына да килеп карамам, диген. Ак тәүбә, кара тәүбә, диген.

Ризван. Ак тәүбә, кара тәүбә…

Нәҗип. Инде хәзер шул тәүбәңне җыр белән әйт.

Ризван. Җырлый белмим.

Нәҗип. Суга төртеп төшерсәм өйрәнерсең. Йә… башла! (Гармунын тартып җибәрә.)

Ризван (бераз аптырап тора да җиңел генә котыла алмаячагын аңлап җырлый башлый).

Былтыр җуйган балдагымныБыел таптым утлыктан;Җырлыйсым килеп җырламыйм,Җырлыйм чарам юклыктан.

Нәҗип. Шулай, шулай, апаем. Кычкырыбрак. (Үзе җырлап җибәрә.)

Агыйделнең аръягындаТөшеп калды галушым;Тагын берне җырлап җибәр,Ишетелсен тавышың.Ризван. Уфа безгә ерак түгел,Телефон алдырмагыз;Җырла диеп, җыр җырлатып,Тавышсыз калдырмагыз.

Гомәр керә. Керә дә ике бармагын авызына тыгып сызгыра. Шуны гына көткәндәй, Дамирәне җитәкләп, Низам пәйда була.

Низам (белмәгәнгә салынып). Ни булды, ә, ни булды? Йокларга яткан җиремнән сызгырып уяттыгыз.

Ризван. Әй сез! Алыгыз бу мир үгезен юлымнан. Ул мине суга батырырга теләде.

Нәҗип. Тик тор, апаем! (Егетләргә.) Алинә белән сөйләшеп торганда эләктердем мин аны. (Гомәргә кулын сузып.) Тот Нәҗип абзыкаеңның кулын, дөрес әйткәнсең, алдамагансың. Тач шушы урында басып торалар иде.

Ризван. Иптәш Шәйхетдинов, бу этлекне, димәк, син эшләдең?! Без синең белән аерым сөйләшербез. (Басмадан чыгарга килә.)

Нәҗип. Кузгалма, апаем, урыныңа бас!

Ризван. Белеп торыгыз: безнең бригадада сатлыкҗан иптәш Шәйхетдинов яши. (Тәнзилә белән кергән Заһирга мөрәҗәгать итеп.) Син дә ишет, Заһир, Гомәргә безнең коллективта урын юк… Әйе, диген.

Гомәр. Антыңны син боздың, Ризван.

Ризван. Мин бозмадым, боздырдылар. (Алинәгә күрсәтә.)

Алинә (көлеп). Кем миңа мәхәббәтен җырлады?

Тәнзилә. «Яратам» дип миңа кем әйтте, Ризван?

Ризван. Әһә, син дә миңа каршы, Тәнзилә… Ярый, ярый… Көлегез миннән. Мин антымны боздым, суга сикерәм, батып үләм. Тик минем белән бергә Низам да, Заһир да антларын боздылар. Низам, Заһир, рәхим итегез минем янга!

Низам. Дөрес, Ризван. Мин һәрвакытта синең белән. Бәхил бул, Дамирә! (Басмага кереп, Ризван янына баса.) Заһир, рәхим ит!

Тәнзилә. Заһир антын бозмады.

Заһир. Яклавың өчен рәхмәт, Тәнзилә. Тик мин алар янында булырга тиеш.

Тәнзилә. Син миңа «яратам» дип әйтмәдең бит.

Заһир. Телем әйтмәсә дә, күңелем сөйләде. Күзләреңә карап тордым. (Ризван белән Низам янына кереп баса.)

Гомәр. Шагыйрь чыгачак синнән, Заһир. (Егетләргә.) Йә, нишлибез, әфәнделәр?

Низам. Суга сикерәбез, батып үләбез.

Гомәр. Ашыкмагыз, әфәнделәр! Шарт буенча, җәзаны мин билгелим. Суга чумып котылмакчы буласызмы? Ә Культура йортын бүтәннәр төзеп бетерсенме? Ашыкмагыз, шаярмагыз! Кисәттем мин сезне. Мин рәхимсез, дидем, җәза каты булачак, дидем. Инде шаярмыйча тыңлагыз. (Җитди тонга күчеп.) Без, гомумән, шаярырга яратабыз. Шаянлык, җорлык, әлбәттә, кеше өчен тормышта кирәк нәрсә. Бик кирәк! Ләкин без чамадан да чыгып китәбез бугай. Онытылып китеп изге хисләр, изге сүзләр белән шаярабыз. Нәтиҗәдә хисләребез тупаслана, бөек сүзләр арзаная, үзебез вакланабыз. Мәхәббәт, Ватан, Ант! Бу сүзләрнең мәгънәсен аңлатырга җыенмыйм. Без аларны беләбез, бәлки, аңлыйбыздыр да. Ләкин… ләкин… Шаярган арада бераз гына, аз гына булса да уйланып куйыйк. Ант… Күпме бөек җаннар гомерләре бәрабәренә шушы изге сүзгә турылыклы булып калганнар! Бернинди дә җәза бирмим мин сезгә, дуслар! Без бит шаярдык кына, бары тик шаярдык кына. Ак тәүбә, кара тәүбә. (Шаян тонга күчә.) Йөзләрегез нигә җитдиләнде, әфәнделәр? Нигә боегып калдыгыз? Әйдәгез әле, без бит яшьләр, безгә боегу килешми. (Гитарасын чиртә. Җыр башлый. Аңа бүтәннәр кушыла.)

Күңелдә җыр туа,Күңелгә нур тула,ТаллардаТаңнардаСандугач сайраса, моңланса;Сандугач кунармы талларга,Сандугач сайрармы таңнарда,Бу җирдә мәхәббәт булмаса?

Пәрдә.

Канкай углы Бәхтияр

(Тарихи драма)

Ике бүлектә, унике күренештә

Фәнни консультант – тарих фәннәре кандидаты Сәләм Алишев.

Катнашалар:

Бәхтияр Канкаев – Пугачёвның полковнигы. 30–35 яшьләрендә.

Нурсолтан – 20–22 яшьләрендә.

Емельян Пугачёв – 31–32 яшьләрендә.

Әбүбәкер Теләчев – Бәхтиярның секретаре (писарь).

Кинҗә Арсланов – Пугачёв штабында югары совет члены.

Иван Белобородов – Пугачёвның атаманы.

Абдулла Мостаев – Пугачёвның подполковнигы.

Шигаев – Пугачёв штабында дәүләт хәрби коллегиясе члены.

Гаврила Лихачев – Бәхтияр отрядында йөзбашы.

Мортаза.

Василий.

Ертык чикмән.

Кызыл ыштан.

Мескен бүрек.

Арадан берәү.

Арадан икенче.

Екатерина II – императрица. 44–45 яшьләрдә.

Потёмкин Григорий – кенәз, генерал-поручик. 34–35 яшьләрдә.

Ханбик – авыл бае.

Мулла.

Симез адәм.

Җәза отряды офицеры.

Лашманчылар, чапкыннар, сугышчылар, теләнчеләр, базар халкы, хор.

Вакыйга 1773–1774 елларда бара.

Беренче пәрдә

Беренче күренеш

Хор. Тып-тып тояк тавышынТыңлап үскән баладыр,Урал тауның сагышынҖырлап үскән баладыр,Акбүз атта барадырКанкай углы Бәхтияр.Кара кошны атаргаҖәя белән ук алган,Пайтәхетне ватаргаЯдрә белән туп алган,Яу ияртеп кузгалганКанкай углы Бәхтияр.

Пәрдә ачыла. Сәхнәдә – урман аланы. Кич. Учак яна. Учак тирәсендә лашманчылар. Араларында – Пугачёв. Ул бер читкәрәк урнашкан да ашап утыра. Тынлык.

– Бүген кайсы көн?

– Кем белә. Көне түгел – ае, елы онытылган. Җәе-кышы буталган. Кайсы көн булса да барыбер.

Пугачёв. Мең дә җиде йөз җитмеш өченче ел. Егерме бишенче июль.

– Бу дөньяда бездән дә артык михнәт күргән адәмнәр бар микән? Урман, урман. Җир йөзендә урмансыз җир юк микәнни?! Безгә анда урын юк микәнни?! Лашманчы булып үләргә язган микәнни? Яланаяк җиргә басып сука артыннан йөрисем килә, җир сөрәсем килә.

Мостаев. Җылама, ачуны китереп. Бар, сөр, чәч, үстер! Үстергәнеңне боярлар ашар.

– Ашасыннар, тамаклары тыгылсын! Агач астында калып үләсем килми. Әй, кодрәтемнән килсә, кулыма балтамны алыр идем дә дөньясындагы урманнарны, авылларны, калаларны тетеп чыгар идем, кешеләрен тунар идем, берәүсен дә калдырмас идем.

Мостаев. Безне дәме?

– Барыгызны да, барысын да. Иң соңынтын үз муеныма чабар идем.

Пугачёв. Кешеләрнең ни гаебе бар?

– Син тик тор. Ашарыңа бирделәр, тыгын. Син – сукбай. Сиңа барыбер. Бүген монда килеп теләнәсең, иртәгә – тегендә.

Пугачёв (сикереп торып). Мин теләнмәдем. Биргән ризыгыңны кызгансаң ал.

Мостаев. Йә, җитте. Урыныңа утыр, мосафир. Ачуын кая чыгарырга белмәгәннән кычкыра ул.

Пугачёв утыра.

Син дә утыр, Шәрифҗан. Син кычкырганга карап дөньясы төзәлмәс. (Паузадан соң.) Син, мосафир, үзеңне кай яктан дидең?

Пугачёв. Җаек ягыннан.

– Ул да Рәсәй җиреме?

– Рәсәй булмый ни булсын. Бөтен дөнья Рәсәй.

Мостаев. Анда ничек тормышлар?

– Майлы ботка ашыйлар, ди. Яхшы булса, монда килеп адашып йөрмәс иде.

– Менә Ырынбур ягында әйбәт, ди. Моннан киткән татарлар рәхәтләнеп сәүдә итеп яшиләр, ди.

Пугачёв. Кем әйтте?

– Ишеттем.

– Син күргәнеңне сөйлә, тыңкыш танау. Кайда да бер кояш.

Пугачёв. Кайда да бер патша.

Мостаев. Дөрес әйтә. Кайда да бер патша. Патшасы начар. Менә нәрсәдә хикмәт. Яңа патша кирәк.

– Каян аласың ул яңа патшаны?

– Усак агачыннан юнып бирермен.

Көлешәләр.

Мостаев. Авызыгызны ермагыз. Питыр Өченче дигән патша исән, ди бит. Әби патша аны кара халыкны яклаган өчен үтертмәкче булган. Ул качып котылган, ди. Боерган булса, Питырбурга барыр да янә патша булып утырыр. Син, мосафир, күп йөргән адәм, дөресме шул, ишеткәнең бармы?

Бәхтияр Канкаев керә.

Бәхтияр. Әссәламегаләйкем, җирдәшләр!

– Вәгаләйкүмәссәлам.

Бәхтияр. Мин – мосафир. Ут күрдем дә туктадым.

– Монда туктаучы син генә түгел.

Бәхтияр. Сез лашманчылармы?

Мостаев. Лашманчылар. Үзең кем?

– Нәрсә сорап торасың, мосафир, диде. Хәзер дөньясы тулы мосафир. Бөтенесе кая барып бәрелергә белмичә адашып йөриләр. Утыр. Синең дә ашыйсың киләме? Соңга калдың. Умачны синнән алда килгәне чөмереп бетерде.

Бәхтияр Пугачёвка карап ала да учак янына чүгәли.

Бәхтияр. Эшләрегез ничек, җирдәшләр?

– Шуны сорар өчен төнлә йөрисеңме?

Бәхтияр. Хәл белешү гаеп түгел.

Мостаев. Лашманчының хәле билгеле. Кулыннан – балта, җилкәсеннән бүрәнә төшми.

Бәхтияр. Кая барсаң – шунда зар, хәл сорасаң – уфтану… Алабуга моннан ерактамы, кардәшләр?

Мостаев. Утыз чакрым чамасы.

– Нәрсә син монда килеп төпченәсең?! Юлыңда бул!

– Син, Шәрифҗан, эт кебек өреп кенә торасың.

– Ачуны китермәсеннәр. Йөрәкне тырнамасыннар. Мосафир икән, юлларында булсыннар.

Бәхтияр. Мин сиңа тимәдем бит, кардәш.

– Тиеп кара, йә, тиеп кара. Кырам, бетерәм! (Балтасын алып, алан буйлап чабып йөри.) Кырам, бетерәм!

Мостаев. Шәрифҗан!.. Шәрифҗан, ташла балтаңны!

Пугачёвтан башкалар барысы да урыннарыннан торалар. Бәхтияр Шәрифҗанга каршы бара.

– Барма, харап итә… Ул акылын җуйган.

Бәхтияр Шәрифҗан янына барып, балтаны тартып ала да читкә ыргыта. Шәрифҗан үкереп елап чыгып йөгерә.

Мостаев. Әйдәгез, үзен үзе харап итмәсен.

Лашманчылар Шәрифҗан артыннан чыгып китәләр. Бәхтияр учак янына килә.

Пугачёв. Кыю кеше икәнсең. Күрешергә кулыңны суз.

Бәхтияр. Син кем?

Пугачёв. Синең кебек үк юлаучы.

Бәхтияр. Юлың кая?

Пугачёв. Оренбург ягына. Синең?

Бәхтияр. Кунгур өязенә. Бу якларга ничек килеп чыктың? Белгәнемчә, Ырынбур еракта.

Пугачёв. Казан каласында читлектә идем – читлекләре тар булды. Шундый иркен дөнья барында тар читлеккә бөркет ничек сыйсын. Тау бөркете кыя эзли, дала бөркете даласына оча. Син дә читлектәнме?

Бәхтияр. Миңа дигән читлек ясалмаган.

Пугачёв. Бу заманда читлек ясау авыр эш түгел. Барып эләккәнеңне сизми дә калырсың. Күреп торам, безнең язмышлар уртак.

Бәхтияр. Каян беләсең?

Пугачёв. Ишетеп тордың – балта күтәргән кеше әйтте – дөньясы тулы мосафир, кая барып бәрелергә белмичә адашып йөриләр, диде.

Бәхтияр. Мин адашмадым. Мин эзлим.

Пугачёв. Нәрсә эзлисең?

Бәхтияр. Хаклык.

Пугачёв. Таптыңмы соң?

Бәхтияр. Юк.

Пугачёв. Юк. Эзләп табылмый ул хаклык. Хаклыкны эзләмиләр, туган. Хаклыкны тартып алырга кирәк.

Бәхтияр. Кемнән?

Пугачёв. Кем урлаган – шуңардан. Ишеткәнең юкмыни, халык нәрсә сөйли. Пётр Өченче дигән патша исән, дип сөйли. Үлгәненә ун ел – халык ышанмый. Екатерина патша Пётр Өченче дигән патшаны үтертмәкче булган, ди. Кара халыкны яклаганы өчен. Пётр Өченче качып котылган, ди. Яңадан тәхетен даулый, ди. Бәлки, хаклыкны, безнең бәхетебезне Екатерина патша урлагандыр? Урлагандыр да боярларга саткандыр?

Бәхтияр. Син әкәмәт кеше булып чыктың.

Пугачёв. Кайда гына, кайларда гына булмадым мин, нужаларның ниндиләрен генә күрмәдем. Өстем ялангач, тамагым ач булды, төрмәләрдә күпме көн үткәрдем. Бер Ходаем үзе генә белә. Моның чиге-ахыры булырга тиеш. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана. Кая барсаң – шунда зар, хәл сорасаң – уфтану. Чиге булырга тиеш… Барасыңмы минем белән?

Бәхтияр. Кая?

Пугачёв. Миңа кыю юлдаш кирәк. Син татармы?

Бәхтияр. Татар.

Пугачёв. Оренбург ягында татарлар күп.

Бәхтияр. Туган ягымны сагындым.

Пугачёв. Хуш, алайса, миңа вакыт. Юлым озын. Хаклыкны эзләмиләр, туган, тартып алалар. Аның өчен бөркет йөрәкле булырга кирәк. Мәрхәмәтле Алла бөркетне очар өчен яраткан, аның урыны кояш астында. Бөркеткә очар өчен үз даласы кирәк. Очар-очар да кунар әле ул. Сау бул, егет. Күрешергә кулыңны суз.

Күрешәләр.

Исемең кем?

Бәхтияр. Бәхтияр Канкай углы.

Пугачёв. Хуш, Бәхтияр Канкай углы. (Китә.)

Бәхтияр. Исемеңне әйтмәдең!

Җавап урынына хатын-кызның әче итеп кычкырган тавышы ишетелә. Аланга Нурсолтан йөгереп керә. Аның артыннан Ханбик чыга. Ханбиккә Мортаза ияргән. Ханбик Нурсолтанга ташлана, Нурсолтан, җирдә яткан күсәкне күтәреп, аңа кизәнә.

Нурсолтан. Килмә!

Көтелмәгән бу хәлдән Ханбик чигенеп куя.

Ханбик. Йа Хода. Ни кылана бу мәхлук? Азма, явыз, яман булыр! Мортаза! Тот тизрәк!

Нурсолтан. Китегез! (Күсәкне күтәргән килеш чигенә.)

Ханбик. Кыланма, бәндә баласы! Мортаза, ал күсәген!

Мортаза. Ташла күсәгеңне, Нурсолтан!

Нурсолтан чигенүен дәвам итә. Ләкин урман эченә кереп китәргә өлгерми, абынып егыла. Ханбик аның өстенә ташлана, кызны тукмарга тотына.

Нурсолтан (тарткалаша, җан ачысы белән кычкыра). Җибәрегез!.. Җибәрегез!..

Ханбик. Оятсыз мәхлук!.. Тот кулыннан, Мортаза, сөйрә!

Мортаза. Әйдә, Нурсолтан!

Кыйналган Нурсолтанны ике кулыннан сөйрәп алып китә башлыйлар. Шулчак аларның каршына Бәхтияр килеп баса.

Бәхтияр. Әссәламегаләйкем! Ни кыланасыз, кардәшләр?!

Ханбик. Син кем?!

Бәхтияр. Иң элгәре биргән сәламемне ал.

Ханбик. Кит юлдан!

Бәхтияр. Минем сукмак шуннан уза, сезнең юлыгыз кайда? Киек ауларга чыккансыз дисәм, кулыгызда киек түгел. Кем ул?

Ханбик. Анда синең ни эшең бар?

Бәхтияр. Сорыйм икән – эшем бар. Җавап алмый китә торган гадәтем юк.

Ханбик. Кем син?

Бәхтияр. Шушы җирнең баласы. Сез кемнәр вә тоткан киегегез кем? Күрсәтегез, карыймчы. (Нурсолтан янына килә. Нурсолтанның йөзенә карый.) Асылзатны эләктергәнсез. Исемең кем, асылзат?.. Ә нигә ул дәшми? Җибәрегез аның кулларын.

Ханбик. Әй, йолкыш, син узына башладың. Башың исән чакта югал!

Бәхтияр. Минем башым авыррак, күтәрә алмассыз, кардәшләр. Җибәрегез. Аучылармы дисәм, газраилләр икәнсез ләбаса.

Ханбик. Нәрсә карап торасың, бир кирәген, Мортаза!

Нурсолтанның кулларын ычкындырып, Бәхтияр өстенә киләләр. Бәхтияр бер селтәнүдә икесен ике якка аудара.

Мортаза. Качкын! Юлбасар! (Сикереп торып качмакчы була.)

Бәхтияр аны эләктереп ала. Ханбикнең дә якасы Бәхтияр кулында.

Бәхтияр. Танышуыбыз күркәм булды, инде җавап бирегез, кем ул җирдә җансыз яткан асылзат? Кем?!

Мортаза (Ханбиккә күрсәтеп). Ул аның хатыны.

Бәхтияр. Хатын кеше өйдә утыра. Ул нигә урманда? Хатын кешенең ире берәү була. Сез нигә икәү?

Мортаза. Мин аның ялчысы.

Бәхтияр. Ялчы булсаң, хуҗаңнан узып сөйләмә. (Ханбиккә.) Син нигә дәшмисең?

Ханбик. Ул минем хәләл малым. Мин аны сатып алдым. Җибәр җиләнне, якасын ертасың.

Нурсолтанның торып утыруын күреп, Бәхтияр Ханбик белән Мортазаны җибәрә дә Нурсолтан янына килә. Нурсолтан аны күргәч, кычкырып җибәрә.

Ханбик (Нурсолтан янына килеп). Тор, мәхлук, кайт өйгә.

Нурсолтан (йөзен яшереп). Кит!.. Китегез!..

Ханбик. Кемгә әйтәләр!

Нурсолтан. Үтер! Үтерегез! Җаным шәһит китәр. Бу дөньядагы тәмугта янганчы, теге дөньяның җәннәтенә китсен җаным. Мәңге сиңа буласым юк.

Ханбик. Үкермә, җирбит.

Бәхтияр (Ханбиккә). Хәләл дигәнең хәрәм булган түгелме соң, җирдәш? Сатып алган малыңның күз яшьләре бүтән адәм балаларының күз яшьләре кебек үк пакь.

Ханбик. Ояты юк аның, ир өеннән качып китте.

Бәхтияр. Хатын кеше оятын җуйса, ир гаепле.

Нурсолтан. Мин аның хатыны түгел.

Ханбик. Тик тор димен, тый телеңне!

Бәхтияр, тезләнгән җиреннән кинәт торып, Ханбик каршына баса. Ханбик чигенеп куя.

Бәхтияр. Курыкма, җирдәш. Сатып алган малың түшәгеңдә ничә төн йоклады?

Ханбик. Анысы сиңа нигә кирәк?

Бәхтияр. Җавабың бир!

Мортаза. Алып кайткан көнендә үк чыгып качты.

Ханбик. Син, бүкән, тик тор!

Бәхтияр. Ул мал өчен күпме тәңкә түләдең?

Ханбик. Нигә кирәк?

Бәхтияр. Җавабың бир.

Ханбик. Ун тәңкә.

Бәхтияр. Мин сиңа ун тәңкә бурычлы. Форсат чыккач түләрмен. Өеңә кайт, җирдәш. Карышма, газиз җаның ун тәңкәдән кыйммәтрәктер. Йә, хуш иттек.

Ханбик. Хатыным нишли?

Бәхтияр. Мин сатып алгач, ул синең хатының буламы?! Сөйләшергә вакытым тар, юлыңда бул. Әй, ялчы, ияр хуҗаңа!

Ханбик әкрен генә чигенә дә, бераз киткәч, «Каравыл, таладылар!» дип кычкырып чыгып йөгерә. Аңа Мортаза иярә. Бәхтияр Нурсолтан янына килә.

Бәхтияр. Әлеге кылган эшем яман булса, кичерә күр. Әйткән сүзләреңнең хаклыгына, күз яшьләреңнең пакьлегенә ышанып шулай эшләдем. Күңелемдә яман уй юк.

Нурсолтан. Син кем?

Бәхтияр. «Бәхтияр» дип әйтә иде атай. «Канкай углы» дип әйтәләр иде авылдашлар. Торган урыным җир өсте, барыр юлым җир чите. Син үзең кем баласы?

Нурсолтан. Актау авылыннан. Атым – Нурсолтан. Юкәче Бигеш атлы ирнең хатыны идем. Ханбиккә бурычлы булды ирем. Бурычы өчен мине бирде. Ирем – яхшы кеше, Ханбик явыз.

Бәхтияр. Хатынын саткан ир яхшы буламы?

Нурсолтан. Гайре чарасы булмады. Мин аңа яманлык теләмим. Рәнҗетми иде мине. Комсыз Ханбик хатыннардан туймады.

Бәхтияр. Ходай сиңа чибәрлекне мул биргән. Кайсы ир кызыкмас. Хатын-кызның ни икәнен белмәгән мин буйдак та сине күргәч…

Нурсолтан (читкә тайпылып). Алла хакы өчен…

Бәхтияр. Өрекмә, асылзат, мин җанвар түгел.

Нурсолтан. Син качкынмы?

Бәхтияр. Юк. Юлаучы.

Нурсолтан. Качкыннар күбәйде, дип сөйли ирем. Безнең авылдан да берәү, солдат хезмәтеннән качып, урманнарда көн күрә, дип сөйлиләр. Син бу якныкымы?

Бәхтияр. Ерактан.

Нурсолтан (кинәт исенә төшеп). Ай, Ханбик кешеләр җыеп монда килер.

Бәхтияр. Авылыгыз еракмы?

Нурсолтан. Авылдан чыккач ярты көн йөгердем.

Бәхтияр. Инде ни эшләргә җыенасың, кай якка юл тотмакчы буласың? Ирең янына кайтасыңмы?

Нурсолтан. Ханбик барыбер алып китәчәк. Хәзер төннең кай вакыты?