Беркут. Кніга першая

5. Снежань 1988 года. Горад Шахцінск. Казахская ССР

Калі Мішка, брат пакойнага мужа Ларысы, паведаміў праз тэлефанаванне пра бяду з яго бацькам і папрасіў пасядзець са свякроўю, пакуль ён не вернецца з лякарні, куды павезлі на хуткай Пятровіча, жанчына незадаволена паморшчылася. У яе былі іншыя планы на вечар, больш прыемныя і шматабяцальныя. Якраз толькі-толькі прыйшоў Андрэй, Андрэй Віктаравіч, з шампанскім і цукеркамі ў прыгожай вялікай каробцы, інжынер з завода мыючых сродкаў, на якім яна працавала падавальшчыцай. Чалавек, з якім Ларыса меркавала ўзяць неўзабаве шлюб. Вядома, ён пра яе намеры нічога не ведаў і ўпершыню аказаўся ў кватэры настойлівай супрацоўніцы, чарам якой не змог супрацьстаяць, але гэта пакуль. Ларыса не сумнявалася ў паспяховым завяршэнні задуманага. Андрэй быў чалавекам новым у горадзе. Яго перавялі на ўзмацненне прадпрыемства з вобласці як працаўніка з вялікімі паказчыкамі прадукцыйнасці працы, а ў вобласць з іншай вобласці. Так і пражыў да сарака гадоў бы перакаці-поле. Выглядаў жа ўсё ж прадстаўніча, нягледзячы на, здавалася, зацятую халасцяцкасць: высокі, з ледзь заўважнай сутулаватасцю (што, хутчэй, ад узросту, бо гады бралі сваё), чорнавалосы, без аніводнага сівенькага валосіка (бабы ў цэху жартавалі, што ён іх фарбуе, але яна ім не верыла), але, галоўнае, вусаты, і вусы яму пасавалі, як нікому. Ён нагадваў з тымі вусамі акцёра Панкратава-Чорнага, хіба што прыгажэйшага. Менавіта да вусатых мужчын Ларыса мела слабасць, напэўна, з-за таго, што тата яе насіў шыкоўныя пышныя вусы, аб якія яна малою церлася шчакою і адчувала ні з чым не параўнальнае задавальненне, зноў жа таму, напэўна, што яны належалі тату, а тата – ёй. Касцюм на Андрэю заўжды выглядаў як з іголачкі, стрэлкі на нагавіцах бездакорнай роўнядзі, гальштук завязаны ідэальна прапарцыянальна, кашуля аж хрумсцела, здавалася, чаравікі блішчэлі ідэальнай чысцінёй. Цуд, а не мужчына! Магчыма, калі б не вусы, Ларысу і не пацягнула б так шалёна да яго, бо мужчынскай увагай яна не была абдзелена. Зразумела, ёй падабаліся заляцанні, кампліменты, недвухсэнсоўныя прапановы, але сур’ёзна іх не ўспрымала і не лічыла мужчын за паляўнічых, каб здавацца ім у якасці прыза. Паляўнічай была яна. Упалявала пакойнага мужа, упалюе і Андрэя Віктаравіча, да якога адчула штосьці падобнае, што адчула да Беркута – першага кахання і бацькі яе дачкі. Зрэшты, усе Беркуты валодалі магнетычным прыцягненнем, якому хацелася скарыцца, невытлумачальнай харызмай.

Яна любіла Пятровіча. Яе незадаволенасць не распаўсюджвалася на яго, хутчэй на факт бяды менавіта з ім. Мішка не распавёў падрабязнасцей, спяшаўся. Відаць, часу сапраўды бракавала, што азначала сур’ёзнасць становішча. А Еўдакію Дзянісаўну сапраўды нельга было пакідаць надоўга адну, яна залежала ад мужа і сына як фізічна, так і маральна. Ларыса жыла бліжэй за ўсіх астатніх сваякоў, у суседнім пад’ездзе, у кватэры, якую Пятровіч выбіў на вяселле яе і яго старэйшага сына, а калі той памёр, не прагнаў, паводзіў сябе як з роднай дачкой.

Нічога не паробіш. Давядзецца перанесці на іншы раз прыемнасці з Андрэем Віктаравічам. Да таго ж вось-вось і дачка мусіла з’явіцца. І так недзе доўга забавілася.

– У вас непрыемнасці? – здагадаўся доўгачаканы госць, адарыўшы Ларысу пранізлівым позіркам разумных цёмных, як горкі шакалад, вачэй.

Яна кіўнула.

– Мне непрыемна гэта казаць, – мовіла да яго, – але мушу папрасіць вас сысці, бо самой трэба сыходзіць па неадкладных справах. Прабачце мяне, калі ласка.

Ларыса ўмела пераключаць сябе, нягледзячы на тое, што ўсялякае пераключанне ненавідзела, бо зазвычай яно толькі перашкаджала ёй, з аднаго стана ў іншы згодна з сітуацыямі, бескампрамісна і ўпэўнена. Яе выпальвала знутры прыкрасць, яна злавала на Пятровіча, на Мішку, на свякроў, якія бязжальна руйнавалі з такім клопатам, з такой надзеяй на лепшае ўзведзены замак, ну а калі не замак, то ўтульнае памяшканне, што сэнсу не змяняла, магчымага шчасця, хісткага, вядома, нетрывалага і пакорлівага ўсім мясцовым вятрам… Андрэй Віктаравіч мог пакрыўдзіцца і меў на тое права: не паспеў прыйсці, як ужо гоняць… Што ён пра яе, Ларысу, падумае? Што ўжо падумаў?

– Я разумею, – сказаў ён і накіраваўся ў вітальню, пачаў абувацца. Яна бачыла: яму было няёмка, але не за сябе, за яе. Ён ні аб чым не пытаў, не патрабаваў тлумачэнняў, не псіхаваў, што сведчыла, відаць, аб выхаванасці альбо аб выпрацаванай самастойна стрыманасці і павазе да чужых таямніц. Ларыса адчула ад усведамлення апошняга, як вочы яе набрыняюць слязьмі. З-за жалю да сябе. Яна адвярнулася, каб ён не заўважыў іх, хоць цьмянае асвятленне ў вітальні не дазволіла б усё адно тыя слёзы разгледзець.

Андрэй Віктаравіч абуўся, апрануў паліто, насунуў на галаву пыжыкавую шапку, узяўся за дзвярную ручку, каб націснуць на яе, адчыніць дзверы і сысці, магчыма, назаўжды. Мужчына Ларысавай мары вось-вось мог знікнуць з яе жыцця і ніколі не вярнуцца ў яго.

– Андрэй Віктаравіч! – у адчаі кінула яе да дзвярэй. – Андрэй!.. – прытулілася яна да мужчыны, які адпусціў дзвярную ручку і аберуч прыхінуў жанчыну да сябе. Відавочна, яна яму таксама падабалася. Ён не зусім разумеў, хоць і сказаў, што разумее, чаму яго выстаўляюць, але сапраўды падумаў пра форс-мажорныя абставіны, да якіх не меў ніякага дачынення, а таму і не прэтэндаваў на іх веданне. Шчыра кажучы, іх узнікненне нават паспрыяла пазбегнуць нялоўкіх момантаў, якія б абавязкова паўсталі бярлінскай сцяной, застанься ён сам-насам з Ларысай на кухні пад музычным наглядам радыё «Маяк». Вусны Ларысы, здавалася, гарачым шакаладам частавалі губы Андрэя Віктаравіча, якія жарсна і ў некаторай ступені сквапна наталяліся іх смакам. Ларыса верыла і не верыла ў тое, што адбывалася, калола шчокі аб вусы Андрэя Віктаравіча, але ўколы тыя яе не раздражнялі вядома. Тым не менш абодва разумелі, што развітвацца трэба было неадкладна, ды ўсё адно марудзілі. Дапамагла ім Наташка – дачка Ларысы. Яна адчыніла дзверы ў кватэру, якія адчыняліся знадворку на сябе, чым ледзь не справакавала падзенне маці і яе госця на лесвічную пляцоўку.

– Пардону просім, – кінула ім і, не павітаўшыся, шмыгнула ў свой пакой.

– Прабачце, – першаю ачомалася Ларыса, але не адпускала Андрэя Віктаравіча ад сябе.

– І вы прабачце, – таксама вырашыў быць ветлівым той.

– За што? – чаплялася Ларыса за апошнія секунды спаткання з мужчынам сваёй мары.

– Проста прабачце, – казаў Андрэй Віктаравіч абы казаць.

– Гэта я павінна прасіць прабачэння, – не здавалася Ларыса.

– За што? – у сваю чаргу запытаў Андрэй Віктаравіч.

– Мы пабачымся яшчэ? – праігнаравала яго пытанне Ларыса і задала сваё.

– А вы хочаце? – свідраваў ён яе позіркам.

– Па мне нябачна?

– Тады, вядома, пабачымся, – паабяцаў Андрэй Віктаравіч.

– Вы не крыўдуеце на мяне? – зазірала яму ў вочы Ларыса.

– Ну што вы, – супакойваў яе Андрэй Віктаравіч.

– Патэлефануйце мне тады… Альбо я патэлефаную, калі ўсё ўляжацца, – прапанавала жанчына.

– Так, вядома, – пагадзіўся Андрэй Віктаравіч. – Я буду чакаць.

– Да пабачэння?

– Да пабачэння.

Ларыса літаральна адарвала сябе ад мужчыны і закінула ў кватэру, як футбольны мяч у вароты. Зрэшты, на слабасць бракавала часу, таму яна перасмыкнула плячыма, пазбавілася ўсяго лішняга, і накіравалася ў пакой дачкі, адкуль ужо чуліся салодкагалосыя «Белые розы».

Яны былі незвычайна падобнымі адна на адну знешне. Прынамсі, так здавалася Ларысе. Жанчына бачыла копію сябе ў дачцэ, копію тых часоў, калі сама знаходзілася ў пяшчотным узросце. Абедзве светлавалосыя, не бландзінкі, але побач з імі. У абедзвюх аднолькава вытыркаліся кудзеры з прычосак і струменіліся ўніз па скронях пакручастымі завітушкамі. Абедзве мелі выразныя вялікія вочы колеру насычанага блакіту, праўда, Наташкіны выглядалі цямнейшымі, бо іх яшчэ не абмылі дажджы жыццёвага досведу і не акупавалі сляды лёсавызначальных рашэнняў. Твары абедзвюх вылучаліся матавасцю скуры, на якую ні разу не спакусіўся прыродны грыбок у вобразе прышчэй. Вусны, напэўна, у Ларысы былі бляднейшымі і вузейшымі, якім не пасаваў чырвоны колер, як Наташцы, аднак ружовы прымушаў засяроджвацца выключна на іх адных. Аднолькавая канстытуцыя целаскладаў маці і дачкі дазваляла насіць ім рэчы адна другой, што, хутчэй, падабалася Наташцы, якая неаднойчы фарсіла ў матчыных сукенках і спадніцах: яны сядзелі на дзяўчыне так, быццам адмыслова для яе і былі пашытыя. Ларыса нязлосна злавался, калі дачка брала без дазволу яе рэчы, але ў думках зайздросціла самой сабе, бо захавала, нягледзячы на цяжар гадоў, паставу старшакласніцы. Нават галасы абедзвюх мелі агульнае падабенства. Калі спецыяльна не прыслухоўвацца, лёгка можна было памыліцца, хто з іх хто.

Пакой Наташкі ўяўляў з сябе тыповы прытулак падлетка савецкіх часоў. Па ўсіх сценах Віктар Цой у розных іпастасях, кніжная зашклёная шафа, у якой наяўнасць вінілавых кружэлак і магнітафонных касет пераважала колькасць кніг. Пад акном пісьмовы стол, на ім шкло па памеры стальніцы, пад шклом зноў жа Віктар Цой; сшыткі, падручнікі, часопісы «Ровеснік» і «Мы», настольная лямпа. Падлога ў паласе, бялізнавая шафа на ёй, грувасткая, на гнутых ножках, цёмнакарычневага колеру і рыпучая, калі адчыняеш дзверы, з замкнутымі на ключыкі, што тырчалі з замкоў язычкамі, шуфлядкамі. Фатэль, старэнькі, з праплешынамі на падлакотніках, але закіданы, як малады, рознымі рэчамі і адзеннем, якое лянота скласці ў шафу. Палутарны ложак, зусім нядаўна заменены не ў карысць жалезнага панцырнага монстра, што адправіўся на балкон, бо там яму і месца, уражваў вока далікатна засланым покрывам, на якім Наташка пачэсвала каленку праз апранутыя гамашы. Магнітафон ляжаў у яе пад рукой злева, бліжэй да дзвюх узбітых, як крэм на торце, падушак пад напаўпразрыстым цюлем.

– Выключы! Размова ёсць, – голасна запатрабавала Ларыса ад дачкі. Яна без груку зайшла ў яе пакой, чаго нячаста дазваляла сабе. Пасля смерці мужа і бацькі сем гадоў таму асірацелыя дзяўчаты вырашылі жыць па-даросламу і паважаць асабістую тэрыторыю кожнай, праўда, спачатку нараўліся і прадэпрэсавалі. Ці, хутчэй, прадэпрэсавала Ларыса, суткамі не падымаючыся з ложка і забыўшыся пра існаванне дачкі. Што ж, дзяўчынцы самастойнасць пайшла толькі на карысць, і менавіта яна, Наташка, выцягнула маці з ямы безнадзейнасці і гора. У той час яны як бы памяняліся месцамі. Малая адчувала сябе больш дарослай за маці, клапацілася аб ёй, уходжвалася, гатавала ежу, хадзіла па крамах, пры гэтым не забывалася размаўляць з Ларысай на самыя розныя тэмы. Пакуль жанчына не абудзілася, бо і сапраўды быццам спала.

– Што? – незадаволена выключыла Наташка магнітафон, але без агрэсіі ў голасе.

– Пятровіча завезлі ў бальніцу на хуткай, – паведаміла тады Ларыса. – Мішка тэлефанаваў, прасіў пасядзець з бабай Дусяй, яна там зусім адна. І, напэўна, наўрад ці ведае, што здарылася.

– А ты? – напружылася Наташка. Яна любіла дзеда і чамусьці не сумнявалася ў тым, што з ім ніколі нічога дрэннага не здарыцца, такім упэўненым і непахісным волатам ён выглядаў у яе вачах. Мацярыны словы не маглі быць праўдай, толькі не з дзедам!..

– Што я? – не зразумела пытання дачкі Ларыса.

– Ты ведаеш? – удакладніла Наташка.

– Нічога і я не ведаю, – расчаравала яе маці. – Вось кажу табе як ёсць.

– Тады хадзем хутчэй, – ускочыла з ложка дзяўчына. – Бабулі сапраўды патрэбна наша падтрымка. Толькі, – задумалася на імгненне, – захаплю тое-сёе з сабой.

Яна адчыніла кніжную шафу, прысела на кукішкі, пацягнулася за нечым аберуч пад самую ніжнюю паліцу і неўзабаве выпрасталася, трымаючы ў руках важкі скрутак з поліэтыленавымі пакетамі, якія збірала ў якасці хобі. Хтосьці збіраў маркі або значкі, або паштоўкі ці календарыкі, або машынкі ці фігуркі салдацікаў, або партрэты артыстаў кіно ды эстрады, а Наташка захаплялася пакетамі, якімі, звычайна, ніколі не карысталася па прызначэнні. У яе калекцыі іх ужо налічвалася амаль сто, большасць з выявамі Пугачовай, Ратару, Баярскага і Лявонцьева, а таксама з кошачкамі, сабачкамі, прадстаўнікамі дзікай флоры і фаўны ды дзіснэеўскіх мульцікаў. Рэдка каму Наташка паказвала сваю калекцыю, нават маці не заўсёды, але бабуля павінна ведаць пра захапленне ўнучкі. Дзяўчына спадзявалася, што бабулю хоць ненадоўга пакіне неспакой пра дзеда, пакуль яна будзе разглядаць пакеты. Да таго ж зразумее не зусім прыгожыя ўнучкіны ўчынкі, павязаныя з крадзяжом грошай з бабулінага гаманца (мініпадробкі пад рыдыкюльчык), што нязменна знаходзіўся ў шафцы пад тэлевізарам. Да гэтага моманту Наташцы ніколі не было сорамна за выцягнуты рубель ці два ў давесак да абазначанай сумы на хлеб, малако і бліны, па якія нярэдка хадзіла для бабулі. Больш за тое, падобныя паходы ў краму лічыла сваім абавязкам. Яна не думала, што бабуля заўважае знікненне большай за агавораную суму грошай, бо тая ніколі не папракнула яе, адно зараз дапетрыла, што сорамна было бабулі назваць унучку злодзейкай. Немалую колькасць пакетаў Наташка набыла за тыя скрадзеныя ў бабулі грошы, яна пакажа старой калекцыю ў апраўданне сябе і, калі трэба, выбачыцца. Выпадак якраз спрыяў.

– Ты сур’ёзна? – не ацаніла Ларыса доччынага імпэту ў дачыненні да яе калекцыі.

– Вядома, – безапеляцыйным тонам адгукнулася Наташка і накіравалася з пакоя ў вітальню.

– Знайшла час выхваляцца незразумела чым, – усё ж упікнула Ларыса дзяўчыну.

– Паглядзім, – абязбройвальна ўсміхнулася ёй дачка.

Яны выйшлі на цёмную вуліцу. Ад бабулінага пад’езда іх падзяляў усяго адзін пад’езд. Двор за жалезнай зялёнай, аде дзе-нідзе з аблупленай ад фарбы ў шэрых плямах трубой звычна гуў дзіцячым і падлеткавым рознагалоссем. Змрокі зімоваю парой, звычайна, накрывалі горад рана, што не азначала, аднак, яго замірання і паглыблення ў спячку, як мядзведзя. Дзятва не прызнавала панавання цемры, да таго ж яна і не была абсалютам. Амаль ва ўсіх вокнах гарэла святло дый ліхтары, якім не паспелі яшчэ разбіць вочы каменнай атакай у гульні на меткасць, там-сям распырсквалі святло, быццам палівалі ім з лейкі кветкі. Зузім нядаўна і Наташка гойсала ў двары да позняй гадзіны, цяпер яна таксама дамоў не вельмі спяшаецца, але ўжо па іншых прычынах. Яна вучылася ўжо ў дзявятым класе, зазіралася на хлопцаў, а тыя позіркі, як алоўкі, ламалі аб яе прыгажосць і нават біліся. Такія смешныя, хто патлаты, хто з іракезам на галаве, хто лысы, але надзвычай цікавыя. Таму яна разумела маму і тых мужчын, якія хадзілі да яе. Некаторыя часам заставаліся на ноч. Наташка не асуджала Ларысу, ніводным словам не папракнула напамінам пра тату. Жывое – жывым. І, калі гэтак цягне мужчын да жанчын і наадварот, то што ў гэтым дрэннага?..

Дзверы ў патрэбны пад’езд, як заўжды, былі напята расчынены, напэўна, з-за адсутнасці кватэр на першым паверсе, бо з іншага боку дома першы паверх займала блінная. Натуральна, асвятленне ў пад’ездзе таксама адсутнічала, як і ў кожным іншым. Зрэшты, цемра на лесвічных пралётах ніколі не ставала перашкодай для жыхароў дома. Яны ведалі на памяць канфігурацыю лесвіцы і колькасць прыступак, аднолькавую ва ўсіх пад’ездах, таму, калі б нават вельмі захацелі, не памыліліся б, не аступіліся б і не зламалі б сабе шыю. Страх, відаць, адчувалі хіба што дзеці, і тое ў выпадку адасобленасці, аднак хуткімі крокамі пераадольвалі яго і ўжо побач з дзвярыма кватэры, у якой жылі, паказвалі страху і цемры казіную ножку. Нярэдка страх выкарыстоўваў супраць насельнікаў дома сабак, якіх гаспадары час ад часу выстаўлялі за дзверы. Тыя развальваліся на кілімку (абавязковы атрыбут перад кожнай кватэрай) пад дзвярыма і ў цёмную пару абавязкова аббрэхвалі ўсіх, хто праходзіў міма, але, хутчэй, ад уласнага страху. Зрэшты, Наташка ў свой час вельмі спалохалася нападу сабакі, што адбыўся на трэцім паверсе, калі аднойчы ўзбіралася пасля школы на родны пяты паверх. Сабака яе нават пакусаў і падрапаў ногі, яна куляй тады вылецела на вуліцу і заходзілася ў нястрымным істэрычным плачу, які доўга ніхто не мог спыніць. Маці гучна пасварылася з гаспадарамі сабакі і абяцала атруціць яго, калі той не знікне з лесвічнай пляцоўкі. Ён кідаўся не толькі на дзяцей, але тыя не прызнаваліся, на дарослых таксама, якія цярпелі хвілінную нязручнасць, бо не жадалі звязвацца і трапаць нервы. Усё ж Ларыса дамаглася свайго, і сабака больш ніколі не тэрарызаваў пад’езд. Ці не выпускалі з кватэры злоснага пудзеля, ці звезлі на лецішча або яшчэ куды, Наташка не ведала, але памяць пра яго засталася ў выглядзе ледзь прыкметных шнарчыкаў ад кіпцяў і зубоў на лытках пад самымі каленкамі.

У гэтым наскрозь цёмным пад’ездзе сабакі не вадзіліся, таму маці з дачкой без прыгодаў дапялі да кватэры Беркутаў і бесперашкодна зайшлі ў памяшканне. Разбуліся ў вітальні, распрануліся і паспяшаліся ў гасцёўню, дзе Еўдакія Дзянісаўна сустрэла іх трывожным позіркам з фатэля, да якога, здавалася, прырасла і выглядала адзіным з ім цэлым.

– Прывітанне, бабуль! – падскочыла першаю Наташка, абняла і чмокнула ў старэчую, але ружовую шчаку.

– Добры вечар, мама! – павіталася і Ларыса, якая іншай мамы не ведала ў сваім жыцці. Пасля вяселля з Сашам, першым сынам Еўдакіі Дзянісаўны, неяк аўтаматычна, паўтараючы за мужам, яна пачала звяртацца менавіта так да свякрові. Зноў жа аўтаматычна села ці, хутчэй, прысела ў фатэль Пятровіча, які стаяў збоку і адначасова насупраць фатэля з Еўдакіяй Дзянісаўнай, што свякрові не спадабалася, бо ў гэты фатэль раней ніхто, акрамя Беркута, не садзіўся. Гэты фатэль, такі самы, як і яе, мяккі, з утульнымі падлакотнікамі і спінкай, засланы цёплым покрывам, быў выключна яго месцам. У ім ён драмаў падчас перагляду тэлеперадач, нярэдка засынаў і заставаўся на ноч, пакуль не прасынаўся і не ішоў на кухню, дзе вымаў з лядоўні трохлітровы слоік самагонкі, настоянай на апельсінавых корках, вырабніцтвам якой займаўся ўласнаручна, наліваў у гранёную, адмыслова пакінутую для падобнай справы на шырокім падаконні, шклянку пяцьдзясят грамаў, ні больш ні менш, выпіваў, задаволена крактаў і вяртаўся дасынаць, аднак ужо не ў фатэль, а ў пакой да жонкі, уваход у які, прыхаваны карычневымі фіранкамі, знаходзіўся паміж фатэлямі. Ложкі ў пакоі, гэтаксама, як і фатэлі ў гасцёўні, стаялі не побач ці ўсутыч, а насупраць адзін другога, падзеленыя дзвюма тумбачкамі з лекамі. Ложак Еўдакіі Дзянісаўны падпіраў сценку з узорыстым дываном на ўсю яе паверхню. Беркут жа спаў ля акна. З мэблі пакой меў яшчэ драўляную вялізную шафу з асабістымі рэчамі старых, і тое, здавалася, што шафе было зацесна. Зрэшты, і Беркута, і яго жонку ўсё ў пакоі, дзе яны толькі спалі, уладкоўвала.

– Вы штосьці ведаеце? – не прывітаўшыся, але занепакоена пераводзіла вочы Еўдакія Дзянісаўна з нявесткі на ўнучку, якая адышла да тэлевізара, і наадварот. Яна не сумнявалася, што з Беркутам якаясь сталася бяда, інакш Ларыса ніколі б не села ў яго фатэль, але чамусьці гэта хавалі ад яе.

Маці з дачкой перазірнуліся, быццам пыталіся адна ў адной, якім мусіў быць адказ, бо самі нічога не ведалі, Наташка дык дакладна.

– Вы пра што, мама? – усё ж адказала Ларыса, але зусім не так, як на тое разлічвала Еўдакія Дзянісаўна. Цяпер яна не зводзіла пільнага позірку з мітуслівых вачэй нявесткі і, здавалася, буравіла іх у марных, аднак, намаганнях дабурыцца да праўды, якая не была вядомай нікому з прысутных.

– Навошта вы тут? – зразумела Беркуціха, што не пачуе жаданага, і зноў утароплівалася то ў твар унучкі, то ў твар яе маці.

– Мішка папрасіў, – шчыра адказала Ларыса.

– А сам ён дзе? – учапілася старая за імя сына.

– Я ведаю толькі, што ён паехаў на хуткай з Пятровічам у бальніцу, – не стала маніць Ларыса. Яна ўвогуле не любіла падманваць людзей, тым больш сталага веку, хоць у жыцці давялося нямала казаць хлусні, мусовай, натуральна, і датычнай іншых абставін, палярна іншых, павязаных з асабістымі праблемамі інтымнага характару. Еўдакія Дзянісаўна разумная жанчына, і падманваць яе – не варыянт, нават калі падман лічыць карысным. Не той выпадак. Ларыса, можа б, і распавяла ўсё як на духу, бо не бачыла сэнсу ва ўтойванні інфармацыі, якой не валодала, таму адно развяла рукамі і ў думках насварылася на Мішку. Ён пераклаў адказнасць перад маці з сябе на яе, што таксама можна зразумець, але нельга так рабіць, яна ненавідзела падобныя сітуацыі. Ненавідзела сябе, калі не магла нічым дапамагчы.

– А мне сказаў, што з Леўсам нешта штукарыць, – задумліва працягнула Еўдакія Дзянісаўна. – На ноч гледзячы. Не разумею, як іх штукарствы павязаны з Жэнем.

– Капец! – не ўтрымалася Наташка ад каментара. Ларыса сувора паглядзела на яе, і дачка адвярнулася да кніг за спінай, што суцэльнай сценкай, быццам шпалеры, апаясвалі палову памяшкання. Кнігі выпісваў і купляў Беркут. Ён лічыў найвялікшым дасягненнем чалавецтва пісьменніцкую творчасць, хоць ніколі нават не задумваўся штосьці напісаць, як, напрыклад, яго сучаснікі Віктар Астаф’еў, Юрый Бондараў, Васіль Быкаў, Барыс Васільеў ці Грыгорый Бакланаў. З задавальнененнем чытаў, асабліва як выйшаў на пенсію, але сапраўднай кнігаманкай была Еўдакія Дзянісаўна. Калі не глядзела тэлевізар, яна абавязкова чытала. На яе тумбачцы побач з фатэлем заўжды грувасціліся стосы кніг і часопісаў.

– Жэня не патэлефанаваў, не папярэдзіў, што затрымліваецца, – працягвала Беркуціха, – а гэта азначае, што з ім нешта здарылася, нешта нядобрае, калі дагэтуль не прыйшоў. Я ведаю гэта дакладна, бо ведаю Жэню. Вы штосьці ведаеце, але маўчыце. Напэўна, не хочаце мне рабіць балюча. Аднак робіце. Сваім маўчаннем.

Яна быццам упікнула Ларысу з Наташкай. І не быццам, а ўпікнула. Таму Наташка, якая памкнулася была паказаць бабулі калекцыю пакетаў, разумеючы, што несвоечасова, тым не менш пакрыўджана перадумала і села за стол з боку пакоя, які належаў дзядзьку Мішку. Ля іншага бока стала знаходзіўся фатэль Беркута, у якім сядзела Ларыса. Стол як бы падзяляў пакоі старых і іх сына, вялікі, рассоўны, па святах гасцінны, зноў жа з кнігамі да столі па сценцы, засланы выкшталцоным абрусам бел-чырвона-белага колеру з украінскім вышытым уручную арнаментам. На стале нязменным атрыбутам пукацілася шкляная ваза з букетам штучных кветак, побач з ёй, таксама нязменная і шкляная, застыла ваза, больш падобная на вычурную глыбокую міску, напакаваная з горкай цукеркамі, печывам і пернікамі, да якіх адразу і пацягнулася Наташка, аднак нічога не ўзяла, адно перабірала, не вымаючы, каб заняць рукі.

Тэлефон у вітальні непрыемным і быццам нязвычна гучным віскатам перацягнуў увагу на сябе, але ніхто з трох прадстаўніц розных пакаленняў жанчын не зварухнуўся з месца.

6. Май 1937 года. Горад Кранштат. РСФСР

– Сёння я з цябе грошай не вазьму, – сказала Беркуту чорнавалосая кудзерыстая маладая жанчына, устала з ложка, падхапіла няўлоўным рухам танклявай амаль празрыстай рукі на яркім сонцы, што ўсміхалася за акном, здавалася, тварыкам гарэзлівай дзяўчынкі, лёгкі сітцавы бэзавы халацік, накінула яго на сябе, і ён быццам ператварыўся ў другую скуру на ейным целе – прывабным, нават бездакорным на думку Беркута, целе, якое зусім нядаўна цалкам належала яму. – Але толькі сёння, – дадала дзяўчына, запахнула халат і села да трумо, каб ускудлачаныя пасля бяссонай ночы, праведзенай разам з Беркутам, валасы прывесці ў больш-менш боскі выгляд, бо ненавідзела, калі яны тырчалі ў розныя бакі, што здаралася даволі часта зранку. Беркут, не ўстаючы з ложка, пазіраў на спіну дзяўчыны, на яе дзівосны выгін шыі, адкрыты яго позірку з-за паднятых угару валасоў, паднятых на імгенне з асдмысловым нібыта разлікам, каб падражніць і зноў схаваць пад сабой прыгажосць ці, хутчэй, мастацтва прыроднай лепкі.

Міжвольна Беркутава рука пацягнулася па папяросы, выцягнула адну разам з запалкамі. Беркут закурыў.

– Не куры тут! – Яна не азірнулася на яго, бо бачыла ў люстэркавым адлюстраванні, не загадала, але прамовіла так, што Беркут падпарадкаваўся.

– Прабач, – адгукнуўся і пальцамі патушыў папяросу ды паклаў яе на крэсла са сваімі рэчамі на ім, перавешанымі з акна, побач з ложкам. Курыць ён пачаў нядаўна, хутчэй дзеля таго, каб выглядаць дарослым, чым дзеля задавальнення, да таго ж на курсе рэдкі курсант не курыў і Беркут не хацеў, каб яны лічылі яго белай варонай. Зразумела, бацька б не ўхваліў з’яўленне ў сына шкоднай звычкі, хоць сам смаліў цыгаркі адну за адной, ды не абы з чаго, з самасаду. Ён па-ранейшаму старшынстваваў у калгасе і вельмі неахвотна адпусціў адзінага наследніка вучыцца за свет. Не адразу, але зразумеў Беркутава трызненне морам. Напэўна, і дзед паўплываў таксама. Таму пасля заканчэння хлопцам восьмага класа неяк раз выклікаў да сябе ў кантору, афіцыйна і як не роднага, паведаміў, што праз раён і праз вобласць калгас дамовіўся з Вышэйшай ваенна-марской вучэльняй у Кранштаце аб залічэнні яго на першы курс без іспытаў, па адных адзнаках у школьным пасведчанні аб паспяховасці. Хутчэй за ўсё бацька злукавіў пра пасведчанне, бо сын яго не надта мог пахваліцца паспяховасцю ў вучобе, хоць асабліва і не адставаў ад выдатнікаў, дый паводзінамі ўзорнымі не вылучаўся. Беркут рос даволі хуліганістым, магчыма, у знак пратэста бацьку, якога паўсюль прыводзілі ў прыклад як адданага партыйца і кіраўніка, чый непахісны аўтарытэт ціснуў і гнуў да зямлі не аднаго Беркута. Менавіта аўтарытэтам ён і дамогся сынавага залічэння без іспытаў у тую самую вучэльню, куды юнак і прагнуў патрапіць. У любым выпадку Беркут паступаў бы ў Кранштат. Бацька яго апярэдзіў і прыемна здзівіў. Адзінае, што не спадабалася Беркуту, – гэта афіцыёз, але ён разумеў, што інакш бацька не мог. Бацька нават паехаў разам з сынам у той Кранштат, каб і сябе паказаць, і малога ўладкаваць як след, чаго Беркут, шчыра кажучы, не чакаў. Не чакаў пабачыць старога інакшым, чалавечным, добразычлівым, нават сентыментальным і расчуленым. Зазвычай бацька быў зусім не такім: суворым, напятым, як струна, нервовым і раздражнёным, гучным і бескампрамісным у аднойчы прынятым рашэнні. На чужой тэрыторыі, у незнаёмай мясцовасці не, ён не выглядаў разгубленым ці дэзарыентаваным, хутчэй клапатлівым, засяроджаным выключна на добраўладкаванні сына. З рэктарам і выкладчыкамі размаўляў зацікаўлена і паважаліва, тыя таксама ставіліся да яго з вялікай павагай. Аднак Кранштат яму не спадабаўся. Яму ўвогуле не падабалася марское паветра і ўсё, што было павязана з вадой. З першай хвіліны свайго жыцця да апошняга ўздыха бацька заставаўся казаком, няхай чырвоным, але казаком, чыёй стыхіяй з’яўляліся стэпавыя, палявыя і лясныя абшары. Беркут не ведаў (праз некаторы час яму прагаворыцца дзед), што бацька марыў жыць зусім іншым жыццём і ў зусім іншых часах, не ў тых, у якія выпала доляй. У снах ён бачыў сябе паплечнікам Багдана Хмяльніцкага, а то і самім Захарам Беркутам, чыім прамым нашчадкам з’яўляўся не па чутках і неаднаразова падкрэсліваў гэта ў нешматлікіх размовах з сынам. На жаль, сны свае ён ненавідзеў, бо тыя заставаліся ўсяго снамі, і распавядаў пра іх дзеду з лютай злосцю, аднак той бачыў, што непахісны старшыня без роздумаў і ваганняў памяняўся б месцамі з любым, калі б узнікла такая магчымасць, абы апынуцца хоць на гадзінку поруч з Хмяльніцкім на яве, а не ў хворым трызненні, як называў свае сны.