Беркут. Кніга першая

Беркутаў бацька таксама загінуў. У баі – «отвлекающем маневре» – дзеля выратавання ваеннапалонных з лагера. Не ўсім, зразумела, удалося ўцячы тады з палону, але партызанам пашанцавала ўратаваць сотні жыццяў цаною жыцця свайго камандзіра. Той адмыслова, здавалася, лез пад кулі. Загінула і маці Беркута. Яна была родам з Валыні. Вайна яе заспела там: гасцявала ў сваякоў, якія не пусцілі жанчыну дамоў, не дазволілі вярнуцца да мужа, бо лічылі небяспечным і доўгім шлях на Кіраваградчыну. Калі пачалася рэзня паміж палякамі і ўкраінцамі – маці апынулася быццам паміж молатам і кавадлам, папоўнішы і сваім целам той жудасны фарш дзеля мясарубкі смерці. Менавіта з таго часу Бандэру і бандэраўцаў называюць фашыстамі, бо гэта быццам бы ён аддаў загад на знішчэнне палякаў на Валыні. Зрэшты, Беркут даведаўся пра тое надта позна, каб рабіць нейкія лёсавырашальныя высновы Дый з бандэраўцамі не ўсё так адназначна, як іх падавалі, быццам чарцей на сподку, чэкісты і іх органы друку на стол савецкага народа. Таму ён і не пагадзіўся ў свой час на супрацоўніцтва з МГБ і адмовіўся ад камандзіравання ў Карпаты дзеля выяўлення бандфарміраванняў. Але тое ўсё яшчэ наперадзе.

У дзесяцігадовым жа ўзросце Беркут пакутаваў на зубны боль, які, здавалася, не пакіне яго ніколі і будзе суправаджаць да канца жыцця. Не ратавала анічога, хоць бійся галавой аб сценку, хоць падай плазам з вышкі ў рачную ваду. Неяк уначы боль стаў такім невыносным, што Беркут закрычаў, не ў сілах больш трымаць яго ў сабе, а слёзы пырснулі з вачэй, быццам кроў з раптам распоратага аб цвік сцягна. Ад таго болю ён нават страціў прытомнасць, тэмпература падскочыла, ахапіла ліхаманка. Маці потым казала, што сын трызніў цэлымі раздзеламі з кніг пра піратаў, ірваўся на абардаж і марыў загінуць за прыўкрасную Арабелу. Яго на руках дзед занёс на могілкі да паўшых герояў грамадзянскай вайны, паклаў на зямлю, нешта шаптаў, як шаман, зносіўся з мёртвымі, сыпаў на нерухомае цела ўнука якуюсь расталчоную ў ступе траву, расціраў яе ў яго на грудзях уперамешку з нечым ліпкім, уліваў у рот нейкую бурду, дзякаваў, годна схіліўшыся ў паклоне, усім чатыром бакам свету… Бацька не падтрымліваў дзедавы хітрыкі і зайграванні з прыродай, але яны дапамаглі Беркуту. З той ночы зубы ў яго не балелі ніколі. Яго немач назаўжды правалілася пад зямлю, і яе моцна трымалі нежывыя косці памерлых.

3. Снежань 1988 года. Горад Шахцінск, Казахская ССР

Еўдакія Дзянісаўна Беркут – жонка Беркута, на пяць гадоў маладзейшая за мужа – напружана пазірала на дзверы гасцёўні, якія чамусьці зачыніў яе сын. Тыя дзверы дзесяцігоддзямі ніхто ніколі не зачыняў. Ва ўсякім выпадку яна нічога падобнага прыгадаць не магла, хоць на памяць не скардзілася. Былі б здаравейшымі ногі, вядома, прайшла б за дзверы і высветліла прычыну дзіўных паводзін сына і суседа. Зрэшты, пры пэўных высілках, пераадольваючы боль, Еўдакія Дзянісаўна ўсё ж совалася па кватэры, але менавіта цяпер, дакладней, цягам цэлага дня ногі здаваліся быццам нежывымі і выглядалі як калоды. Дый сама яна, што ўжо там, нагадвала калоду, з-за чаго не любіла люстэркаў, якія бязлітасна пазіралі на яе яе ж вачыма, штораз гідліва адварочвалася ад іх, лічыла асабістымі ворагамі, хоць тыя, зразумела, ні ў чым вінаватымі не былі, але адлюстроўвалі праўду. Праўда ж, як вядома, не патрэбна нікому. Яна зразумела гэта даўно, дзякуючы самай праўдзівай, як дэкларавалі тое ўсе партыйныя босы СССР, газеце «Праўда» – галоўнаму рупару чэкістаў і сэксотаў. Еўдакія Дзянісаўна ненавідзела іх, ды, зрэшты, нікому пра гэта не казала, бо муж яе ідэйны партыец, яна б, у першую чаргу, падвяла яго, таго, каму, лічы, абавязана жыццём, дабрабытам і дзецьмі. За дзяцей асабліва была ўдзячна, нават за няродную ёй, старэйшую, якую Беркут прывёз ужо шаснаццацігадовай дарослай дзяўчынай аднекуль з Прыкарпацця пасля смерці яе мамы. Яны і пажаніліся толькі пасля смерці той жанчыны, бо афіцыйна Беркут быў жанаты на ёй. Еўдакія Дзянісаўна не крыўдавала на яго, кахала, бо не мела іншага выбару, бо згніла б дзе-небудзь на Салаўках ці ў казематах кіраваградскай турмы, калі б не ён. Каханне яе да Беркута аказалася мусовым, спачатку з-за ўдзячнасці, ды потым перарасло ў нешта большае пасля нараджэння дзяцей. Так бывае. Ці кахаў Беркут яе? Еўдакія Дзянісаўна дасюль не ведала, пражыўшы з ім большую палову свайго жыцця. Зрэшты, за ім яна яна як за каменнай сцяной, ёй нават не давялося працаваць і дня, хадзіць, рыхтык зомбі, на прэславутую работу і мардаваць сябе да знясілення заводскімі ці фабрычнымі цэхамі, а затым пакутаваць на абавязковых партыйных сходах ды справаздачах. Беркут вырашыў, што з яе досыць той працы, якую яна спазнала ў Нямеччыне, куды яе і яшчэ больш за сто цішкоўскіх юнакоў і дзяўчат гвалтам вывезлі фашысты. Беркута адрознівала ад усіх іншых мужчын, якіх ведала Еўдакія Дзянісаўна, гіпетрафіраванае, неўласцівае савецкаму чалавеку, тым больш партыйцу, пачуццё справядлівасці. Зразумела, суб’ектыўнае, нярэдка здавалася, што дзікае, але правільнае. Відаць, бацька Беркута перадаў яго сыну разам з крывёй. Той таксама жыў па-справядлівасці, такой, якой яна павінна быць, па яго меркаванню, не шкадуючы, калі патрабавалася, нікога, і сябе ў тым ліку. Еўдакія Дзянісаўна прыгадала Беркута-старэйшага часоў калгаснага старшынства. Ён паходзіў на ўзмыленага каня. З яго патрабавала райкамаўскае начальства казачнага багацця ўраджаю, асабліва ў 1930-я гады, калі ўраджай апрыёры немагчыма было сабраць, бо альбо прыродныя ўмовы не спрыялі, альбо не было чым засяваць палеткі, бо чэкісты падчыстую павымяталі зерне ўсіх культур з самых, здавалася, непрыкметных сусекаў. Зразумела, што гаркам і абкам не хвалявалі праблемы і перашкоды ўраджаю, бо ў іх меўся план, па якім канкрэтнае населенае месца павінна было дзяржаве столькі пудоў таго, столькі другога, трэцяга і г. д. Лічбы – упартая рэч, тым больш тыя лічбы, якія ўзялі недзе са столі кіраўнікі вышэйшага рангу, якія нават паняцця не мелі, якім чынам здабываецца хлеб, той, што яны жаруць, быццам свінні, раскідваючы крошкі па розных баках, ні каліва не шкадуючы нечую працу, бо кожная крошка – гэта чыясьці праца і жыццё. І тым жыццём адгукалася кожная крошка, дакладней смерцю. Зрэшты, што ім жыццё? Жыццё партыю не хвалявала. Яе хвалявалі толькі лічбы, выкананне плана, сляпое падпарадкаванне і ўра-патрыятызм. Еўдакія Дзянісаўна добра памятала, як Цішкоўку ачапілі чэкісты, каб сабраць з усіх хат сяла лішкі хлеба, быццам тыя лішкі на самай справе існавалі. Тых, хто супраціўляўся, стралялі на месцы, сем’ямі, а маёмасць скідалі на вазы, пустыя хаты падпальвалі і гучна дэкларавалі, што на гэтым месцы выявілі і ліквідавалі злосных ворагаў народа, якія жадалі смерці рабочым фабрык і заводаў. Чым большаю здавалася лухта, тым гучней яна вымаўлялася. Беркутаў бацька, як мясцовы прадстаўнік улады, прыгнечана суправаджаў упаўнаважаных, у бяссільнай лютасці сціскаў кулакі і бялеў пасля кожнага расстрэлу ды падпальвання пустога жытла. Усё ж не вытрымаў і запытаў: навошта падобная жорсткасць? На што ўпаўнаважны адказаў з нахабнай усмешкай: «Меней народу – болей кіслароду. Людзі, як саранча, чым больш іх нішчыш, тым яны хутчэй размнажаюцца. Так што не шкадуйце, бабы яшчэ нараджаюць». Проста ў чэкістаў быў план, дакладней смета, па якой яны павінны былі ў кожным населеным месцы ў час акцыі па канфіскацыі лішкаў хлеба выявіць і фізічна знішчыць на месцы канкрэтную колькасць чалавек, а за перавыканенне плана іх чакала гарантаваная прэмія: імянны гадзіннік і тыднёвы адпачынак у Крыму пасля «трудов праведных». Мала ім было таго, што ў злачынцы запісвалі дзяцей і шматдзетных мацярок, у кішэнях якіх знаходзілі па жменьцы зярнят. Зрэшты, знаходзілі невыпадкова. Савецкая прапаганда дамагалася ўсесаюзнага данясення адзін на аднаго: стукачество ўводзілася ў ранг найвышэйшай добродетели. Дзяцей, якія даносілі на сваіх бацькоў, узносілі на п’едэстал святасці і пазіцыянавалі як сапраўдных герояў часу, узнагароджвалі іх кніжкамі «Як гартавалася сталь» ці фотаапаратамі, каб яны і надалей неслі пільную варту ды дакументальна пацвярджалі вернасць самай гуманнай дзяржаве свету. У Цішкоўцы падобнага не назіралася. Галоўным чынам дзякуючы сям’і Беркутаў, як яго бацьку, так і дзеду з бабуляй, якія настаўнічалі ў школе і вучылі дзяцей, у першую чаргу, нягледзячы ні на што, заставацца чалавекам. Урокі мовы і літаратуры здаваліся сапраўднымі падарожжамі ў іншыя светы. Іх рэдка хто прагульваў, а калі і здаралася, то ў асноўным, па ўважлівай прычыне. Настаўнікаў хацелася слухаць бясконца, галасы іх зачароўвалі, вялі за сабой, пранікалі ў сэрцы і заставаліся там быццам піянерскія гальштукі, што амаль не здымаліся з кволых вучнёўскіх шыяк. Упаўнаважанаму не спадабаўся з першага погляду дзед Беркута, калі, лічы, гаспадаром, зайшоў да яго ў хату. Чэкісты паўсюль адчувалі сябе гаспадарамі, нават самыя дробныя з іх і нікчэмныя, тыя асабліва вылучаліся, лічылі, што кожны ім вінен за той рай на зямлі, які прынеслі шматнацыянальнаму народу, з літасці дазволіўшы далучыцца да рускага пірага, але зневажалі любую мову, калі з імі не размаўлялі па-руску. Наяўнасць вялікай колькасці кніг у звычайнай сельскай хаце не тое што абурыла ўпаўнаважанага, які да кніг прынцыпова ставіўся як да шкоднага і непатрэбнага прадмету, колькі ашаламіла і, не падумаўшы ці забыўшыся, ён патрабавальна-незадаволеным тонам заўважыў пра лішак друкаванай прадукцыі ў жылым памяшканні, калі тое памяшканне не бібліятэка, якая таксама палягае канфіскацыі, бо на сяле трэба працаваць, а не кніжкі чытаць. Стары настаўнік, вышэйшы на галаву, калі не на дзве ўсіх прысутных, моўчкі падышоў да ўпаўнаважанага, спакойны і ўраўнаважаны, як здавалася збоку, і так садануў прамоўцу кулаком у падбароддзе знізу ўверх, што той вылецеў з хаты, нібы корак з бутэлькі ад шапманскага, і глуха цюкнуўся спінай аб воз, на якім збіраўся, відаць, вывозіць дабро з аблюбаванай хаты. Ніхто не чакаў ад Беркутавага дзеда падобнага ўчынку, таму і не зрэагавалі, каб прадухіліць яго, а калі ачомаліся, упаўнаважаны ўжо брудна лаяўся і вымаў пісталет з кабуры. Бацька Беркута падскочыў тады да яго і папярэдзіў, між іншым, у чарговы раз, што яшчэ адна смерць у сяле прывядзе да вынішчэння ўсяго чэкісцкага атраду. «Пагражаеш?» – працадзіў упаўнаважаны, але больш нічога не сказаў, відаць, прачытаў у вачах старшыні Цішкоўскага калгаса суворую праўду на свой конт. Не, ён не спалохаўся, затаіўся, каб вярнуцца ў Кіраваград і распачаць асабовую справу Беркутаў па выкрыццю іх контррэвалюцыйнага нутра, хоць яны, кожны з іх, вынеслі ўсё зерне, што мелі, не пакінуўшы сабе ні жмені. У хаце Дзяніса Чубахі – бацькі Еўдакіі Дзянісаўны – чэкістам не было чым пажывіцца. Яны жылі бедна, бацька хварэў, кашляў крывёю, часта задыхаўся, атручаны газамі на фронце Першай сусветнай вайны. Маці цягнула адна дачку і сына, адзіных выжыўшых з сямёх народжаных дзяцей. Але ўпаўнаважны не верыў у тую галечу, якую пабачыў. Занадта яна тэатральна выглядала па яго меркаванню. Ён схапіў дзевяцігадовую Дусю за валасы і выцягнуў яе на двор, прыставіў да галавы дзяўчынкі пісталет, патрабуючы Чубаху вывернуць вантробы, але адкапаць хлеб адтуль, дзе закапаў. Хлеб, які патрэбен маскоўскім рабочым, што ўздымаюць з руін разбураную антантай, інтэрвентамі і белякамі імперыю, то бок маладую савецкую дзяржаву, больш за дыстрафічных чубахаў, якім і так засталося дыхаць на два харчкі. Лямант узняўся страшэнны. Дуся румзала і ад страху апісалася, маці галасіла, поўзаючы ў нагах то ўпаўнаважанага, то калгаснага старшыні, бацька харкаў крывёю, трымаючыся за атручаныя газам грудзі, і хрыпеў пра тое, што нічога ў іх няма, што апошняе аддалі яшчэ ў мінулы раз. Чэкісты іржалі, як коні, ім было весела, наставіўшы вінтоўкі на выкачаных у пыле і слязах бедалаг, гатовыя стрэліць у любую секунду без жалю. Яны былі сытыя, здаровыя, маладыя, нахабныя і злосна-радасныя, да таго ж п’яныя ад уседазволенасці і беспакаранасці.

Урэшце рэшт Беркутаў бацька прыпыніў здзек над сям’ёй выгукам «Досыць!». Як ні дзіўна, упаўнаважаны паслухаўся яго і адпусціў малую. Яе тут жа схапіла ў абдымкі маці. Чэкісты выйшлі са двара Чубахаў і накіраваліся далей па вуліцы. На шчасце, брата Еўдакіі Дзянісаўны Пятра не было дома. Той, цалкам магчыма, не стрымліваў бы сябе, і загінуў, а заадно забраў з сабою б і ўсю сям’ю.

А ўвечар, яшчэ добра не сцямнела, Беркутаў бацька прыйшоў да Чубахаў адзін. Ён прабачыўся перад сям’ёй, затым паклікаў гаспадара хаты выйсці з ім на двор. Маці занепакоена зірнула на іх, але супакоілася пад цёплым позіркам старшыні. Той наўпрост запытаў у Чубахі-старэйшага, ці згодны ён пакараць чэкістаў, і кіўнуў у бок плота, за якім стаяла некалькі дзясяткаў аднасяльчан-франтавікоў. Але нічога не сказаў пра тое, што будзе, калі напад на чэкістаў пацерпіць няўдачу. Іх жа ўсіх разам з Цішкоўкай сатруць у пацяруху. Зрэшты, пра няўдачу ніхто не задумваўся, мужыкам карцела помсты, хто-ніхто з іх меў зброю, прыхаваную яшчэ з фронта на чорны дзень. Беркутаў бацька перастаў бы сябе паважаць, калі б дараваў упаўнаважанаму здзекі, перажытыя ім, над аднасяльчанамі. Не такой яму бачылася савецкая ўлада, якая не цаніла ані жыцця простага чалавека, ані яго цяжкую працу ў імя яе. І не такімі ўпырамі ўяўляў ён яе прадстаўнікоў. Атрымлівалася што: скінулі адных крывасмокаў, каб на карак узлезлі з нагамі другія, яшчэ горшыя за папярэдніх. Чэкісты з нарабаваным дабром і хлебам, не апасаючыся нікога і нічога, бо менавіта яны былі багамі новага рэжыму, на які мала хто асмельваўся рот разяўляць, а калі асмельваўся – шкадаваў тут жа: гільяціна рэпрэсій апускалася з смачным чвяканнем не толькі на яго самога, а на ўсіх, хто меў неасцярожнасць нават проста выпадкова кантактаваць з ім, – рушылі на ноч гледзячы дадому. А каго ім было баяцца? Бедну басоту, у якой нічога не засталося за душой, ні волі, ні характару? Менавіта такім чынам неабходна было пачынаць будаўніцтва новай краіны з самага пачатку: як шаўковыя былі б усе народнасці, што трапілі ў вялікі і магучы саюз рэспублік, вылізвалі б боты ўпаўнаважным не фігуральна і лепшых сваіх дзяўчат прапаноўвалі б на сподку з блакітнай каёмкай ў якасці падарунку і падзякі за светлае будучае, але ўпаўнаважаныя яшчэ б падумалі, ці прымаць гэткія падарункі, наладжвалі б спаборніцтвы сярод красунь дзеля выяўлення найбольш дастойных пасродкам іх майстэрства дагадзіць сапраўдным гаспадарам свету.

Ружовыя развагі ўпаўнаважанага ператварыліся раптам у чырвона-жоўта-фіялетавы калейдаскоп, што замігцеў перад вачыма з неверагоднай хуткасцю. Гэта нехта з цішкоўцаў пацэліў яму булавой у лоб. Яны падкраліся да канвоя чэкістаў ціхаю пантэрай праз лес, які ведалі змалку, які карміў і паіў іх, быццам родныя бацька і маці разам. Напад цішкоўцаў дый самі цішкоўцы нагадвалі ў тую хвіліну вольных лясных стралкоў Робін Гуда, а Беркутаў бацька якраз Робін Гудам і выглядаў. Нягледзячы на тое, што хто-ніхто з яго атраду меў агнястрэльную зброю, ён загадаў не выкарыстоўваць яе альбо толькі ў крайнім выпадку. Яны адолеюць ворага голымі рукамі, а родны лес дапаможа. Такім чынам найбольш рухавыя і спрытныя заскаквалі на коней да чэкістаў ззаду і спіхвалі тых на зямлю ці пераразалі ім гарлякі, а потым спіхвалі. Астатнія дабівалі. Ніводзін стрэл не прагучаў з абодвух бакоў. Чэкісты проста не паспявалі дацягнуцца да зброі. Упаўнаважаны так і не зразумеў, што здарылася, паваліўшыся з воза прабітай у некалькіх месцах галавой уніз да зямлі. Па ім яшчэ патапталіся коні. Трупы перацягалі ў глыб лесу і закапалі ў загадзя выкапаную глыбокую яму, зраўнялі з зямлёй і закідалі галлём. Хлеб і шмаццё ды рыззё занеслі ў бліндаж, што застаўся з вайны, замаскіраваны пад дрэвы ды кусты, там жа пакінулі зброю. Беркутаў бацька, як і астатнія аднасяльчане ведалі, што ім усім, у выпадку чаго, не жыць, таму не сумняваўся ні ў кім. Агульнае злачынства, а ён разумеў, што гэта злачынства, як бы іх учынак не выглядаў, лепш за ўсё аб’ядноўваў аднадумацаў. Коней было шкада, але ад іх давялося пазбавіцца. На мяса рэзаць не выпадала, бо пах выдаў бы ў першую чаргу. І старшыня ўласнаручна завёў іх у балота, дзе жывёліны і патанулі. Канешне, праверкі пасля знікнення канвою ў Цішкоўку зачасцілі, але ніхто так і не даведаўся з Кіраваграда – куды падзеўся канвой з хлебам. Знік, быццам Атлантыда. Цішкоўка ж выжыла, дзякуючы таму хлебу з бліндажа. Еўдакія Дзянісаўна ведала пра ўсё гэта не з чыіхсьці слоў, яна бачыла на свае вочы, як яе бацька некалькімі ўдарамі раскроіў чэрап упаўнаважанаму, а бацька Беркута аддаваў загады. Яна нячутна ішла па іх слядах і, як заварожаная, назірала за знішчэннем чэкістаў, нават памятала, як шаптала: «Так іх! Так іх, тата!..»

4. 1930 год. Сяло Цішкоўка. Украінская ССР

Беркут не сумняваўся ні каліва, кім хоча стаць, і ведаў дакладна, куды паступіць пасля школы. Ён быў зачараваны раманамі пра марскія прыгоды і не ўяўляў свайго будучага без капітанства на марскіх судах. Так, ён бачыў сябе менавіта капітанам – марскім ваўком – якому падкорацца ўсе моры і акіяны. Неяк нават хацеў уцячы з дому, каб трапіць юнгам на борт якога-небудзь судна, сабраў рэчы, неабходныя для паходу, запасся запалкамі ды соллю і рушыў у бок чыгункі, што праходзіла за дваццаць пяць кіламетраў ад Цішкоўкі. На жаль, на выхадзе з сяла яго перастрэў бацька, які вяртаўся з нейкага чарговага пасяджэння. І чаго Бекркут пайшоў тою дарогай, па якой хадзілі ўсе? Мог жа напрасткі гародамі і праз лес! Спадзяваўся на вечаровы морак, нават перадначны? Дый бацьку сустрэць ні ў якім разе не спадзяваўся і не разлічваў. Той, як адчуваў нешта, марудзіў вяртацца дадому, ішоў няспешна, курыў у смак. Беркут, калі ўбачыў бацьку, але яшчэ не разгледзеў, бо цёмна, думаў праскочыць паўз, схаваўшыся ў каўняры, ды той адразу пазнаў сына і, відаць, здагадаўся, куды выправіўся падшыванец, таму доўга не разважаў, імпэтным рухам выцягнуў папругу і выцяў ёю некалькі разоў па плячах нашчадка, каб мазгі таго, пакаламучаныя рамантычнай бздурай, на месца пасталі. І ўсё моўчкі. Адно чуваць было, як шумна выдыхаў і ўдыхаў паветра носам, раз’юшаны не на жарт. Давялося бегчы, ратавацца, але куды? Вакол цемрадзь і восеньская слота, а Беркуту ўсяго дзесяць гадоў. Гнеў бацькі палохаў больш за гнеў усіх багоў разам узятых, якіх адмяніла савецкая ўлада, быццам з-за адмены тыя ўзялі і раптам зніклі, быццам іх і не было ніколі. Таму дамоў нельга: заб’е. Дый дзе той дом? Беркут ад страху ці ад шоку, бо ніколі раней бацька на яго рукі не падымаў, разгубіўся і не пазнаваў мясцовасці, у якой нарадзіўся і вырас. З вачэй пакаціліся здрадлівыя слёзы. Ён жа нікому не хацеў зрабіць нічога дрэннага, наадварот, працаваў бы і дасылаў грошы сям’і, бо меў упэўненасць у знаходцы скарбаў на востраве скарбаў, куды і імкнулася яго душа, якая, на вялікі жаль, была прывязаная да цела і без цела злётаць адна на той востраў не магла. Няўжо так цяжка зразумець? Аднак разумець не было каму, бо ён жа не растлумачыў бацьку прычыну свайго ўчынку, а ўцёк, як ружовы трус. Добра, хай сабе і не ружовы, ды ўсё адно сутнасці тое не мяняе. Беркут ненавідзеў сябе за асэнсаванне таго, што адбылося, і за факт прызнання сябе баязліўцам, бо баязліўцам не быў на самай справе. Наадварот, характар меў бацькаў.

Ногі прынеслі да дзедавага падворка, але ў хату Беркут не зайшоў, хоць і ведаў, што дзед зразумее яго, калі распавесці тому пра сваю мару, і абавязкова падтрымае. Не хацеў хваляваць? Не. Хутчэй не хацеў нікога бачыць пакрыўджаны на бацьку. Па драбінах знадворку падняўся на гарышча, праслізнуў мышшу праз драўляныя аканіцы і шуснуў у салому, утрамбаваную ім жа зусім нядаўна. Карцела разраўціся, не ўголас, зразумела, але Беркут змахнуў здрадлівыя слёзы і прымусіў сябе супакоіцца, каб ніколі больш у жыцці не дазволіць слязам зганьбіць яго. Ён ніколі больш не заплача і не пакажа слабасці. Свет бачыў Беркутавы слёзы ў апошні раз.

Калі ўжо задрамаў, пачуў бацькаў голас, устрывожаны, занепакоены, усхваляваны, але не азваўся, адмыслова не азваўся. Няхай бацька патурбуецца і пахвалюецца. Пра тое, што ў выпадку выкрыцця яго схову, зноў можа атрымаць папругі, Беркут не думаў. Ахоплены пачуццём помсты, прымітыўнай і несправядлівай па праўдзе кажучы, ён не хацеў паставіць сябе на месца бацькі і паслядоўна разабрацца ў прычыне ўчынку таго ў дачыненні да сына, ды і ў сваім таксама не жадаў калупацца, як пальцам у носе, бо вінаватым ні ў чым сябе не лічыў. Гэта яго не разумелі, яго прынізілі, дык вось вам за гэта, атрымлівайце!

Бацька сапраўды непакоіўся за Беркута. Ён не сумняваўся, што сын вярнуўся дахаты, бо слова яго было законам. Дапускаў, што мог пакрыўдзіць сына, але не сумняваўся, што меў на тое права, бо ўсё ж заставаўся бацькам і чалавекам з вялікім жыццёвым вопытам, якому больш відаць, што трэба і чаго не трэба дзесяцігадоваму падшыванцу. Магчыма, крыху перагнуў палку, але не да сантыментаў было, яшчэ дзякуй скажа, што своечасова спыніў… І вельмі здзівіўся, што не знайшоў Беркута ў ложку, маючы намер пагаварыць з ім як мужчына з мужчынам, відаць, надышоў час растлумачыць што да чаго. Усю дарогу дадому ён дакараў сябе за жорсткасць, бо любіў адзінага сына і не хацеў яго крыўдзіць, прыдумваў патрэбныя словы прабачэння перад ім такія, якія б і яго аўтарытэт старэйшага не пахіснулі, і малога зноў не абразілі. Але Беркута дома не аказалася. Бацька перавярнуў хату, нібы стол, дагары, аднак сын не выкуліўся ні з якага кута і закутка. Пабудзіў і прымусіў дочак і жонку шукаць зніклага сына, да якога пачаў адчуваць раптоўную злосць, а сам рушыў да свайго бацькі, спадзеючыся заспець там Беркута. У дзеда з унукам была непарыўная сувязь, стары не мог надыхацца Беркутам, як паветрам, таму, хутчэй за ўсё, той да дзеда і пабег. Аднак бацьку зноў чакала расчараванне, бо дзед ні сном, ні духам пра ўцёкі ўнука не ведаў. У тое, што Беркут мог праігнараваць довады старэйшага і ўсё ж гародамі ды лесам кінуцца да чыгункі, бацька не верыў. Адчуваў: стоадсоткава недзе паблізу хаваўся ўшавэлак, назіраў і смяяўся ў кулачок. І гэта раз’юшвала не ў меру гарачага старшыню надзвычайна. Ён перастаў сябе стрымліваць і выгукваў у паветра нядобрыя словы ў адрас сына, шкадаваў адразу, але інакш не мог. Дзед супакойваў яго, раіў апамятацца і не псаваць паветра брыдкімі словамі. Тады бацька закрычаў і на дзеда, абвінавачваў яго ва ўцёках Беркута, у дрэнным уплыве, у дрэнным уплыве праклятых кніг з дзедавай бібліятэкі зрынутых арыстакратаў, якія і пасля смерці аўтараў тлумяць светлыя галовы пралетарскай моладзі. Начытаўся рознай рамантычнай лухты хлопец і вырашыў, што паўсядзённае жыццё ў сяле не для яго, што яно соннае і сумнае, без прыгод і подзвігаў, выключна дзеля якіх ён і быў народжаны, вось і збег па подзвігі, д’Артаньян-недаростак!.. Дзед усміхнуўся ў бараду і паправіў старшыню, што Беркут не д’Артаньян, а, хутчэй, капітан Нэма, бо клічуць яго не шпагі свіст, а бяскрайнія марскія абшары, і гэта нармальна ў яго ўзросце. Бацька яшчэ пабурчаў дзеля прыліку, але мусіў пагадзіцца з высновамі дзеда, хоць і не напаказ. Тым часам Беркут, які ўважліва прыслухоўваўся да размовы старэйшых з гарышча і не прапусціў ніводнага слова паўз вушы, моцна чыхнуў. Ён заціскаў як мог раздражнёны саламяным пылам нос і далонямі, і пальцамі, і рукавом, але нястрымнае жаданне чыхнуць не праходзіла, а, здавалася, наадварот, узмацнялася з кожным разам яго адцягвання. Беркут чыхнуў, умомант пачырванеў у спалоху выкрыцця, аберуч заціснуў і нос, і рот заадно, каб больш не выдаць сябе, ды затаіўся, нават не дыхаў. Бацька з дзедам адначасова ўтаропіліся позіркамі ў столь. Вачыма дзед папрасіў старшыню не турбаваць хлопца ды ісці сабе памалу дадому, з унукам сам разбярэцца. Той згодна кіўнуў. Гнеў яго прайшоў. Галоўнае, сын жывы-здаровы і нікуды не ўцёк, а значыць, адна гара з плячэй далоў. Каб жа ўсе горы былі такімі лёгкімі. Дык не, паселі на яго карку банькамі, усмакталіся п’яўкамі ў плоць і смокчуць удзень і ўначы ненасытна. Бацька парукаўся з дзедам на развітанне і пашыбаваў прэч з двара. Беркут выдыхнуў праз пальцы, узрадаваны, што небяспека мінула, ды, знясілены нервовым напружаннем, не заўважыў як заснуў. Дзед асцярожна, каб не пабудзіць, зняў яго з гарышча і занёс на руках у хату, паклаў на печ, клапатліва ўкрыў коўдрай, пяшчотна правёў рукой па стрыжанаму вожыку і прысеў на тапчан каля печы. З дальняга пакоя выйшла жонка, мо, пацікавілася, трэба чаго. Дзед адказаў, што нічога не трэба, і дадаў, каб ішла адпачываць, а на яго не звяртала ўвагі. Ён з унукам пабудзе, унуку больш неабходна зараз дзедава прысутнасць.

Стары Беркут не спаў усю ноч. Раз-пораз прыкладаў халодную вялікую далонь да гарачага ілба ўнука, астужаў яго, запавольваў ашалелую кроў у маладым арганізме, ахопленым, здавалася, агнём. Хлопец неспакойна варочаўся, стагнаў у сне, мармытаў нешта незразумелае, але не прачынаўся. Скідаў з сябе коўдру, утаптваў яе нагамі ў сцяну. Дзед зноў укрываў унука, шаптаў ці не замову над ім. Калі той прачнуўся ранкам, першае, што пабачыў, – дзедавы вочы, стомленыя, але добразычлівыя. Ён ні словам не папракнў малога, запрасіў раздзяліць з ім ранішнюю трапезу і па-змоўніцку падміргнуў. Беркут падміргнуў у адказ, як падміргнуў і бацьку, калі пабачыў таго пасля вяртання дамоў, чым абяззброіў амаль да слёз непахіснага старшыню.