Өрө тыгар хатыҥнар. Сочинения. Том 3

Михаил Елисеевич Тимофеев

Өрө тыгар хатыҥнар

ХОҺООННОР (1962—1970)

КЭРИЭС

Өллөхпүнэ —Өлүөнэм үрдүк томторугарОнно… көмөөрүҥ уҥуохпун,Үбүм, малым тобохторунҮллэстээриҥ… эҥин диэммин,Кэриэс тыл этиэ суохпун.Син биир,Иитиллибит Ийэ сиримИриэнэх сылаас буоругарИҥэн-сүтэнИэнигийиэм буолуоҕа.Син биир,Этэллэрэ чахчы буоллаҕына,От-мас буолан тыллыаҕым,Күһүн көтөҕө самыырынанКүлүмнүү тохтон, ыһыллыаҕым.Оҕолорбор,Ууһаан-тэнийэн иһиэх,Олоҕу тупсарыах сиэннэрбэр,Кэмчи миэнэ кэриэһим:Сүүрбэһис үйэИккис аҥаарынСахалыы хаһыаттарынАрыйталаан көрөттөөрүҥ:Онно эһиги – аймахтарым —Сылы, ыйы көтө-көтө,Биирдэ эмэ булуоххутҮүт-үкчү бэйэм курдук,Мин ыллам ырыаларбын,Мин кылгас хоһооннорбун.Оччоҕо, мин эһигинниин,Үүнэр, кэхтэр көлүөнэлиин,Син биир киһилии кэмэлдьилээх,Сирэр, таптыыр нохтолоох,Туох эрэ дьоллоох, үөрүүлээх,Туох эрэ туспа хомолтолоохСаҥа үйэ сайдам дьонунИлиигитин ыга тутуоҕум,Иккистээн төрөөбүт үөрүүттэн,Ирэ-хоро кэпсэтиэҕим…Мин кэпсиэм: иккиэйэх эрэМиллиард саастаах эдэркээн сириКиэргэтээри дьөлүтэ үүттээбиттэри…Хаһан үөскээбитэ биллибэт,Хабаҕала, өһүөтэ билгэлэммэтХаллааны хайыта суруйбуттары…Ис дьаҥын, сүрэх ыарыыларын…Икки атах атын да адьынаттарын…Күн сырдыгын «тэҥҥэ» үллэстээри, —Күнү хараардар кыргыстары,Күөдьүйэ умайар көрдүгэннэри…Уонна мин аргыыйдыкАрахсарбар сипсийиэҕим:«Охсуһан дьолу сиппэтэх,Аһыылаах, абалаах эрэйдээхтэр;Эбэтэр сири киэргэппэтэхУодаһыннаах сидьиҥ дууһалар,Кэлэйэн эбэтэр өһүрэн,Кэриэс этэн хааллараллар.Аймах дьонум, эһиги,Оннук кэриэс кээһимээриҥ…Хаалларымаҥ бу СиргэКэнэҕэһин кэнэҕэсКэнчээрини кэҕиннэрэр,Ийэ-аҕа ууһун эһэр,Илбиһирэн иэстэһииХааннаах өһүөн кэриэһи!..»1962

БҮГҮН БҮЛҮҮ – МОДУН ТҮЛЛҮҮ

«Бүлүү ГЭС» тутааччыларыгарХара суордар халаахтааннарХайыһардаах булчуттарыКүөйэ көппүт түбэлэрэ, —Күн-Ый ытыыр-соҥуур сирэ,Чуумпу муннук Бүтэй Бүлүү,Тугун бэрдэй бүгүн түллүүҥ!..…Тайылҕаннаах тайҕаларгарЧаачар саалаах сахалартанТайахтарыҥ, табаларыҥТаһы бааччы куоталларын —Ой дуораанын сатарытан,Орулуу-күлэ хааларыҥ.…Дүлүҥ тыылаах балыксытыТүөрэ охсон муҥнаабытыҥ,Хатыыс, сордоҥ балыктаргынХарыстыырыҥ, ымсыырдарыҥ.Аччык киһи сорун-муҥунАнаарбакка долгуҥнууруҥ!…Чернышевскай эн биэрэккэрЛаппаакылаах хаампыт дииллэр.Хааллан сыппыт сүүрээннэриХорон ыыппыт түгэннэринЭдэрдэргэ кырдьаҕастарИэйэн кэпсиир буолааччылар…Бүгүн, Бүлүү, муода буоллуҥ,Биэрдиҥ дьоҥҥо баайгын-дуолгун…Саарбаҕынан, саһылгынанСаха дьонун сураҕыртыҥ!Айхал, Мирнэй алмааһынанАан дойдуга аарыгырдыҥ!..Бүгүн Бүлүү, Бүтэй Бүлүү, —Модун тутуу, өрө түллүү…Быһыттанан, тэһиин кэтэн,Сылгы курдук сыһыйыаҕа,Сыыдам уораан сүүрүгүттэнСырдык уоту сандаардыаҕа!..1965

«Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа…»

(Мустай Каримтан)Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа —Тыал астыа, сэбирдэх хамныы туруоҕа.Күн киириэ күкүр хайа кэтэҕэр,Кэриигэ түһүөҕэ быстах саһарҕа.Бу кистэлин арый миэхэ, айылҕам,Күннэбиттэн, муҥ саатар, маҥнай утаа, —Быһа охсуллубут ырыаларымХамныы, тыаһыы, сырдыы сылдьыахтарын.1970

ХОҺООННОР, ПОЭМА (1971—1972)

«Ыт иччитэ бултуйдаҕына …»

Ыт иччитэ бултуйдаҕына —Үөрэн эккэлиир,Өрүтэ ыстаҥалыыр,Оонньуур илин атаҕынан.Мин эмиэ оннукпун,Туспа дьон үөрүүтүнэн,Туспа дьон кыайыытынанДьоҕус бэйэм топпун.Ол курдук күн-дьыл ааһар,Аҕыйаан иһэрАйбытым биэрбитАҕыйах сааһа…Бэйэм үөрүүбүнэнБэйи бу хаһан үөрэбин?Туох эмэ томооннооҕу оҥорон,Туспа да дьону үөрдэбин?Чэ, ол туох буолуой, —Дьон үөрүүтүгэр кыттыһарОл бэйэтэ туспа кэрэлээх,Эккэлиир эрэ диэбэтэллэр…1971

ӨСКӨ БАРАР БЫАТЫГАР

Мин бүгүнБиир бэркэ билэр атаспыттанАйахха киирбиччэ ыйыттым:(Онтубун бэйэм да билбэккэ,Өйдөөбөккө хааллым):– Бу эн норуокка, бар дьоҥҥоТуох айыылааҕы оҥороҥҥун, —Бачча дөбөҥнүк байдыҥ-тайдыҥ? —Кииһи кэттиҥ, саһылга састыҥ,Хотуттан-соҕурууттан«Гарнитур-мебель» тастыҥ,Массыынаҕын, даачаҕын,Малгын-салгын хаҥатаҕын…Мин бүгүнБиир бэркэ билэр атаспыттан,Бэйэм да өйдөөбөккө,Дьиибэтик тэһи астаран,Итинник холустук ыйыттым.Оо, өскө барар быатыгарЭмиэ айыыны оҥоһуннум,Эмиэ алҕаһы саҥардым.«Мээнэ, аһаҕас айахтааххын,Бэйи, тылгыттан ыйыахтара!..» – диэн,Ийэм эрэйдээх былырИтини билэн, бадаҕа,Эппит эбит буоллаҕа…1972

ТҮҮН

(Хараҥаттан киһи саҥата)

«…Ханнык эрэ бэрэпиэссэр,Ханнык эрэ этэ-сэлээрХанна эрэ мунньахтааннар, —Хоһооннорбун, ырыаларбынКутаалаах уот тылларынанХоруотаабыттар үһү диэҥҥин, —Утуйбат буола уолуһуйдуҥ,Аһаабат буола аһааҕырдыҥ…Өйдөөҕү да акаарыны,Үчүгэйи да куһаҕаны —Барыбытын манньытаарыМуҥу көрөр буоллаххына,Суруйааччы да аатырарыҥСолуута суохтуҥу буолаарай?Хорооҥҥо ууну киллэрбэт,Күөлгэ күнү күллэрбэт,Самыыртан, силбиктэн, хаартан,Сылаастан, тымныыттан атын:Хара хапсыыр буоллаххына —Халлааҥҥа хардаҕастаныма.Эн, хата, миигин иһит аны —Уот курдук орто ааҕааччыны:Алааска от оҕустарар,Ыстаныакка тимир кыстарар,Ырыаны, үлэни, иэйииниАргыс оҥостор киһини!»1972

ОЛОҤХО ДОЙДУТА

Хараҥа хаардарХаһыытаһа түһэллэр,Үөннээх өксүөннэрҮөгүлэһэ үллүктүүллэр,Саһархай самыырдарСарылаһа саккырыыллар…

ӨЛӨРҮМЭҤ

Өрүстэри өлөрүмэҥ, —Уутун таҥнары сүүрдүмэҥ.Халааннаабат өрүс диэнӨрүс буолар үһү дуо?Оҕоломмот дьахтар диэнДьахтар ааттаах үһү дуо?..

КУОБАХ ҮТҮЛҮК

(Поэма)

1

САЛЛААТ

Мы не от старости умрем,от старых ран умрем.С. ГудзенкоЯкутскай куоратымТохсунньу ыйынТуманыгар чачайа,Санаабар ыксаан,Саппай уопсанСалларыйан истэхпинэ,Суханов завхозСанныга охсон ааста.Санныга охсон ааста,Санаабын аста, —Куруутун уһулбатахКуобах үтүлүгүнэн…«Һатана уола»,«Һуой», бу тугу биттэнэн,Суһуку хараҥаҕаСанаата көннөҕөй,Иһигэр туох киирэн,Имнэнэн аастаҕай?..Киһибит аны, өстүбэһи,Кыратык пиибэ иһэн,«Кыыла туран», «үөһэ тэстэн»,Көнньүөрэн иһэрКиэһэтэ эбитээ?..Эн кинини этэҥҥэ,Иэйэ сылдьарынБу муҥур үйэҕэрБэрт дэҥҥэ көрсүөҕүҥ.Бу тыын бурҕачыйарТуман буурҕатыгарТуох айылаах буолан,Дууһата ирэн,Дорообо биэрэнДьоллоото буолла!Суханов диэн«Сордоох киһи» буоллаҕа.Ким этиэйКинини дьэ:«Сытар ынаҕы туруорбатСымнаҕас киһи!» – диэн.Тэрилтэтин дьиэтинТөһө да тоҥорботор,Батарея үлтү барарын,Төһө да кини бастаанБилэ-көрө охсон,Быыһаатар, боһойдор, —Чэ, ханныгын да иһин, —«Суханов диэнСордоох киһи!..»Тыллааҕы кыттаТыытыһар кыдьыктаах,Сымыйаччыны кыттаСыҕайсар адьынаттаах,Содуом турдаҕына —Сонун уолуга аһыллан,Сорох ардыгарСутуругунан даСотуһан кээстэҕинэСоччо соһуччута,Сонуна суох буолуоҕун тэҥэ.Атаһым эрэйдээхАвторитетын онон,Аҕа дойду сэриититтэнАҕалбытын арыт умнан,Адьырыһа эрэ сылдьан,Адьас сүтэрэ сыһар.Тунеядеһы кыттаТуорайдаспыт дуорааныттанДобун холорук түһэр,Иҥсэлээҕи кыттаИирсибитэ иһиллэн,Иэдээн быата быстар.Бүрүкүрээти кыттаБөппүрүөктэспитэ биллэн, —Бүтүн атыыр айдаан турар.Сорохтор (о, сорохтор!)Суоҕар, чып кистэлинэн,Сэмэлииллэр кинини:– Суханов завхоз,Сордоох да киһи! —Сатаабат эбит дуол,Сутуруга суох сотуһарСудургу дьыаланы,Уолуктаһыыта суох,«Уу чуумпутук»Охсуһар ньыманы:Үрдүкү сууттаргаҮҥсүү тэрийиэн,Абарар санаатынАнонимка бооччойуон!..Оо! – ханныгын да,Хайдаҕын да иһин, —Суханов завхозСордоох киһи,Суостаах киһиБуоллаҕа эбээт…Уонна дуо? —Ол кининиАтах-бытах дьонСыаналыыра баар! —Разведчик буолан,Сэриигэ сылдьан,Зояҕа —Зоя Космодемьянскаяҕа —Куруук араарбатКуобах үтүлүгүнКүөх от өҥнөөхКырачаан, баайыыЧараас үтүлүккэТаах атастаһан,Тоҕо эрэ ол оннукНохтолооҕо долгуйан,Мичээрдээбит кыыскаБэлэхтээн турар……Суһал сорудаҕы толорон,Сол хараҥа, хаар түүнМосква оҕолорун —Бойобуой партизаннары —Фронт уот быһыттарынБэркэ сэрэнэн,Бэркэ сирдээнУҥуор туоратан,Өстөөх тыылыгарУтаарсыбыта баар!Кэргэнигэр, оҕотугар,Кимиэхэ даКэпсээбэт ол кистэлин;Сэриини санаттаххаСиэҕэ титириир,Дьэбин уоһуйар,Дьэргэлгэн оонньуур!..Хата, ол ону алҕасМаннааҕы историкБайыаннай архивкаБара сылдьан«Булан» кэлбит,Кистэлбит сыыһынХаһыатынан хаһыытаппыт,Кинигэнэн кэпсэппит…«Суханов диэн —Сордоох киһи!» – диэтэҕиҥ.Кылааннаах түүлээҕиКыдьымахтыы уһаарбыт:Кырынааһынан, солоҥдонон,Кырсанан, саһылынан,Саарбанан, бэдэринэнСоюзка биллибитТииҥньит, эсэһитТуйгун булчут этэ ээ…Кырдьар сааһыгар,Өлөр үйэтигэрКуоракка киирэн,Хоһулайда ини оттон…Итии иһин эрийсэрЭр бэрдин холугар,Сылаас иһин сыралаһарСаха киһи санныгарОнно даҕаны —Ойуурга-тайҕаҕа —«Охсуһуу хонуута»,Олох оонньуутаБаар аҕай этэ,Баай ахан курдуга…

2

ИТИИ ТУҺУНАН

Истиэҥ дуо, ааҕааччы,Эйиэхэ таарыччыСарыы тастаах,Сахалыы оһуордаахКылааннаах түүлээхКуобах үтүлүкҮөскээбит төрдүнҮөтэн көрүөхпүн.Үөскээбит биир тылтан,Эппиэтэ биир тылтан:– Тымныыттан…– Тымныыттан…– Тымныыттан…Тымныы үөскэтэр,Чахчыта,Итиини,ИтииниИтиэннэИчигэс иэйиини!Итиини тымныыҮөскэтэр-үөдүтэр!..«Итиитэ киллэр», – диирэИйэм эмээхсинТаһыттан киирбити,Тоҥон кэлбити,Ыалдьыты, хоноһону,Улаханы, оҕону…Кыстык угун саҕаКыстык балаҕаныгарУһун күнү быһаОргуйара чаанньыга…Этэ үөрэммитинэн,«Итиитэ киллэр», – диирэ,«Тамаххын илит», – диирэЫксаабатах да ыалдьытыгар,Быстарбатах да быралгыга —Бэл, сайын, ыам ыйын,Бэс ыйын, от ыйын…Уот куйааһыгар, —Араскылаах алааһыгар,Сардаҥалаах сайылыгар…Харахтара сырдыыра,Көхсүлэрэ кэҥиирэЫмыйалаах ымдааныгар,Көөнньөрүүлээх кымыһыгар…«Кукаакы сыамсах,Саха ыалдьытымсах»,Ол – үгэһэ дииллэр:Төлөбүр эрэйэрТөрүт сатаммат!Ол эрээри,Этиим мин биири:Итиини маннаТымныы үөскэтэр.Абата баар диибин:Арыт тымныыныИтии үөскэтэр!Угуту – кураан,Курааны – угут!Дьэ ол тугуй?Хайата ордугуй?Дьол уонна сорНаһаа да чугастар:Күлүк курдукБатысыһа сылдьаллар…

3

БУЛТ ТУһУНАН

…Кылааннаах түүлээхКуобах үтүлүкКөмнөхтөөх күһүн,Кыраһа сарсыардаЛыҥкынас дьыбарга,Таас уоттаах сарыалгаМиигиттэн үргэнБыыраттан испитэ, —Тыа, толоон саҕанан,Чараҥы быыһынан……Туһахха түбэһэн,Тэптиргэ эстэн, —Тэйтэс гыммыта,Туртайан турбута…Күн уоттаах кырыа хаарЛабааттан сууллан,Титирик маһымДьигиһис гыммыта…Хайыамый туһаҕы?Хайыамый куобаҕы? —Аһына-аһынаАраарар буоллаҕым……Кылааннаах түүлээхКуобах үтүлүкКыыдааннаах кыһынКуруҥ тыа кэтэҕэр,Кур отум тэллэҕэрТимир хапкааҥҥаТүбэһэ үктээн,Түүрүллэ тоҥонСытарын буламмын, —Сыакайдыыр буоларым!..…Кылааннаах түүлээхКуобах үтүлүкКиирээрэй диэхтээн,Кыһыҥҥы киэһэҕэКөмүлүөк сырдыгарАҕам оҕонньорКураахтаах саалыыКурдары тэбэрКиил мас бэрдэАйатын кирсинЭрийэр, кирсэр,Инчэҕэй тирииттэнЭлийэр-тэлэр…Ырба тимиринЫһыылаан, хататтаан,Уһааран, хатаран,Ыстаал кыстыгарЫга таптайарЫаһахтаах этэ!..…Кылааннаах түүлээхКуобах үтүлүк,Куобах бэргэһэ,Кэтинчэ, суорҕан…Киирээрэй диэхтээн,Киникэй киһи —Суордуун хатыһарСорсуннаах булчут —Сыа от тохтубутСыһыы кэриитигэр,Суол киириитигэр,Орох суол субуйбутОйуур-тыа сиһигэр,Сыбар, маар иһигэрЛабааны сэриилээн,Талаҕы мэҥиэлээн,Сохсо охсор,сохсо охсор,Санаалаах этэ!..

4

ААЛ УОТ ИННИГЭР

Биһиги бары да хоодуот,Хоччорхой дьон этибит,Ону сарыы оҥортообутОлох – модун имииһит.Семен ДаниловКөмүлүөк оһохКүлүмүрдүүр сырдыгар,Хараҥа, сырдыкХабыалаһа сырсар,Хапсыһан ыпсарХаҥас чанчыгарКуобах тириитинИйэм эмээхсинСыгынньах ньилбэгэр,Сылаас тобугарИмитэ олорор,Иэҕиллэ олорор…Арыы уутунан,Аһыы тарынан,Эмэх маһынан,Уу хааһынанХаппыт тириитинКини илитэр.Кини илиитэИп-итиитэ!..Талкы кулукута,Таас суорунаТаҥас, тимир,Талах киинэ —Дьэ ол киниэнэ!..Тарбах илиитэ:Эрийэр, эриллэр,Эллиир, имитэр…Ытыһа?! Ытыһа —Ып-ырааһа!Ырааһын ааһан,Сып-сылааһа!..Аттыгар олордорУолун – миигин,Өрдөөҥҥү үйэтээҕиИмии имитэрҮрдүк үөрэҕэрҮөрэтэр, уһуйар.«Чарааһыа сүрэҕиҥ» —Талаҕынан куһуйар.Хаппыт тыһы,Халыҥы, чарааһы,Өҥнөөҕү, өҥө суоҕу,Түнэни, уллуҥу,Торбоһу, кулуну,Сарыыны, саарыныСатаан имитии —Сындааһын иҥиирдииСыыйылла эллэнии…Сиикэй тирииттэнСубаны кыһыйыы,Хаанын ыытыы,Хаптатыы, тэнитии,Хатарыы, тоҥоруу,Ириэрии, илитииҮрдүк үөрэҕэрҮөрэтэр, үөрэтэрУолун миигин, —Иэн иҥиирин…Ийэм илиитэИп-итиитэ,Чэрдийэрэ тириитэ.Итиэннэ дьиктитэ —Имэрийэ көрөрүттэнИтэҕэһэ суох сылааһа!Оо, аптаах этэ,Эмтээх этэ ытыһа!..* * *Ийэм эмээхсинИмии имитэ,Имитэ олорор,Иэҕиллэ олорорАал уотун иннигэр…Ардыгар ытыыр,Ардыгар ыллыыр…Онтон устунанУтуктуур, тоҥхоҥнуур,Тобугар нуктуур,Түүл түһүүр…Көрдөҕүнэ алааһа —Көмүс алаһа…Күп-күөх, күөх от-мас…Кыһын кэлбитин,Хаар түспүтүн иһин —Сып-сылаас,Ып-ыраас,Киһи-сүөһү кыймалас…Уолаттара сэрииттэнОрдон кэлбиттэр!!!Кыыс кэрэ кийииттэр,Кып-кыра сиэттэр!..Үтүө дьон,Үөрүү, дьол,Үлэ, ыһыах…Адьаһын сүппүтДьаҥ-дьаһах,Тумуу-сөтөл…Итиэннэ эргиччиИтии күн, сырдык күн…Эстибит эбитЭлбэх идэлээх түөкүн.Оҕо-уруу,Эрдэ туруу,Устар уйгу,Олох туйгун!Итиэннэ эргиччиИмии имитиитэ,Ийэ сүрэҕинИлгэлээх итиитэ:Хоччорхой хотторбут,Кытаанах кыайтарбыт,Сыалаах сыбыраабыт,Тартаччы хаппытТаҥастыйбыт…Иһиллибэт, хам барбытАан дойду сэриитэ,Ол дьиксиниитэ,Эргиччи, эргитэн,Ил-эйэ кэпсэтиитэ,Өй, илии үлэтэ…Эргиччи ол итиитэ,Аал уот итиитэ!

5

ЗОЯ

Ыстыык төбөтүн курдук сытыы,Ыстыык тимирин курдук тоҥЫччакалаах тымныыгаӨйдүүн-санаалыын ыраас, —Ийэттэн эрэ түспүтүнэн,Ис эрэ ырбаахынан,Сыгынньах таһырдьа тахсаргар,Сыа хаарга үктэнэргэр,Албан ааккаАтах сыгынньах хардыылыыргарСанаабытыҥ дуо,Нуучча кыыһа,Москва кыыһаЗоя,Куобах үтүлүк сылааһын?..Санаабытыҥ дуо —Саха эмээхсининЭйиэхэ ыыппыт итиитин,Ийэм илиитинИчигэс сылааһын?Тымныы полюһунТыынныыр сылааһын?..Санаабытыҥ дуо,Саха саллаатын?..Оо, ол, —Итии, тымныы сиһиктэһэр,Хараҥа, сырдык хабыалаһарТуманнаах түүнОлус да элбэҕи,Ырааҕы көрбүтүҥ,Эргитэ санаабытыҥ…Утарар этиҥ,утарар этиҥ!Санаабытыҥ ТЫМНЫЫГА —ИТИИНИ эрэ!Саныыр этиҥӨлүүгэ – ӨЛБӨТ ҮЙЭНИ!Саныыр этиҥХотторууга – кэлэр КЫАЙЫЫНЫ!ӨстөөххөКубарыйа тымныйбытыҥӨһөгөйдөөх өһүөн,Уодаһыннаах охсуһууОхсор тоҥ болото буолан!Ийэ буоргар, бар дьоҥҥорИэйэ мичээрдээбитиҥЭдэр кыыс,Итии күн сыдьаайа буолан!..– Саҥар!!! – диэтэхтэринэСаҥарбат этиҥ ээ —Оо, бэрдиэн!..– Саҥарыма!!! – диэнМоонньугар муомахтыырБыа бырахпыттарыгар —Саҥардыҥ да этэСаталаах саҥаны —Саргылаах санааны…Сатана бииһин ууһаСалҕалыар диэри!..Саргыта самнанСадаҕаланыар диэри!Сиэхситтэр дууһаларын,Сытыган да дьардьамаларынСириэдийэ чэлгийэрСир ийэ туппатаҕа,Халлаан таҥара харайбатаҕа…АрайУмайа турарУот кудулу байҕалУһаарара буолуоҕа…Оттон, Эн, Зоя! —Тымныыттан тиритэн,Утатан, суоһан,Онно саҥаранСатарыппытыҥ,Уот салгыныСатарпытыҥОй дуораана буолан,Икки атах сэриилэһэр,Атааннаһар сиригэрБилиҥҥэ диэри,Бүгүҥҥэ диэриБүтэйдии эҥсэр,эҥсэр,эҥсэр…

6

«МИЛИЦИЯ КЫЫС»

Красивые – всегда смелы.М. ГорькийУмнубаппын уһук,Кыараҕас, уһунРайкомол хоһун.Биэрбиттэрэ биһиэхэКомсомол билиэтин.Онно секретарьЫтарча ытыһыгарЫга туппута илиибитин.Уонна эркинтэн,Остуол үрдүттэн,Миэхэ аан бастаанБиллэ-биллибэттикМичээрдээбитэ,Билгэлии көрбүтэЗоя,Чуп-чугастан, —Зоя мэтириэтэ!..Маарыннааҕа хараҕаМадоннаҕа, Джокондаҕа.УмнубаппынЭр киһилииКылгас баттаҕын,Ырбаахытын саҕатынИни-биилии —Эдьиийдии-сурустуу(Сашаны саныыбын,Эмиэ сэрии геройун!)Икки сибэккиИлбиргэс быатын…Ол мэтириэтиУруһуйдаабыт этэОл саасОройуон түрмэтинБэрт эдэр үлэһитэ —«Милиция кыыс».«Эр киһилии таҥнар, —Өйүнэн ыалдьар»…Ситинник кэпсэтэллэрэСир сииһит эмээхситтэрэ.Ол кыыһы мин,Умнан баран, кэлин, —Утары көрсүбүтүм,Умнубаттык өйдөөбүтүм:Бэриэт бэргэһэлээх,Лэппиэһин баттахтаах,Саһархай гимнастеркалаах,Синньигэс биилигэрХалыҥ тирии курдаах,Кобуралаах-наганнаах,Шевро саппыкылаах,Чараас сарыннаахДьарамай кыысчаан,Саймаарыччы дайбаан,Сайгыччы хааман,Кыҥначчы туттанКэлэн ааспыта.Көрбүтэ – миигиттэнКилбигийэ, симиттэ…Сырдык санаалаахСанньыар харахтаахСаха кыыһа эрээриТугунан эрэ,Тугунан эрэ,Чугас да этэЗояҕа бэйэтигэр.Бадаҕа, маарынныыра,Майгынныыра баара…Кыбыста-кыбыстаКыатаммакка,Кэннибин хайыһан,Көрөн хаалтымКинини —Кэрэни…Ол кыыһыОл кыһынӨлөрбүттэр этэХаайыылаахтар,Күрээрилэр, куотаарыларУоннаКуобах үтүлүгүнхалаарылар…Хабарҕатын хам тутан,Эмиэ муомахтаан…Эмиэ хараҥа түүн…Кыыллыйбыт дьон,Кыһалҕа, муҥ-таҥ…Бу аан дойдугаБаалларын тухары, —Данко сүрэҕинЧаҕылын таптыахпыт!Бэйэ-бэйэҕитигэр маарыннаһарБыыкаайык кыысчааннар,Биһиги биир сүтүкпүт —Эһиги! Эһиги баар…Өйдүөхпүт, өрүүтүн өйдүөхпүт!..Хара дьайтан быыһыаҕаКуобах үтүлүкпүт!..

7

КУОБАХ ҮТҮЛҮК

Куруук уһулбатКуобах үтүлүгүнэнСуханов завхозСанныбар охсон,Санаабын аста,Саргылаан ааста.Куобах үтүлүкКүндүтүн өйдөөтүм,Күҥҥэ көстүбүтКөдьүүһүн сөхтүм!Хотугу полюска,Харсыһар мууска,Муораҕа, буурҕаҕаТимирэ сыспытЧелюскинецтаргаТиийбит;Кыдьымаҕа халҕаһаКыһыҥҥы ХалымаҕаАйанньыт ааттаахтарын,Үөрэхтээх үтүөлэринЧерскэйдэриТыыннаабыт;Алмааһы, көмүһү,Айылҕа баайын…Арыйар, арҕарарАныгы геологтарыАбыраабыт, ириэрбит;Алааска, окуопаҕа —Атырдьах маһыгар,Автомат чыыбыһыгарИлиини итиппитКуобах үтүлүкКүндүтүн өйдөөтүм,Доҕордоһуу дьолуттанДолгуйда кутум!Куобах бэргэһэ,Таба тыһа куруму,Быыһык саҕынньахСылааһын биллэрэн,Сорсуннаах булчуттар —Аҕам, эһэм оҕонньотторАйаларын, сохсолорунЭлбэрээктэрин эһэн;Имииһит бэртэрэИйэм, эбэм эмээхситтэрИлиилэрин, сүрэхтэринИтиилэрин этэн —Суханов завхозСанныга охсон —Аттыбынан ааста,Арбаҕаспын аста…Тымныыны кыттаТыаһа-ууһа суохТуруулаһыам диэн,Тилэхпиттэн тэтимирэн,Тимэхтэрбин төлөрүттэн,Чигди хаара күрдьүллэн,Тирэхтэммит асфальгаТиэтэйбэккэ хаамтымТэрилтэбиттэн дьиэбэр —Ленин проспегынан!..1972

БИҺИГИ – ДЬОЛ-ЭЙЭ ДЬОНОБУТ

Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,Ытыктаах маанылаах ыалдьыттар,Бу улуу Туймаада киинигэрМутукча көҕөрөр кэмигэр —Уруйдаах ырыаны ыллааммыт,Уйгулаах ыһыаҕы ыстыбыт,Кылыйа оонньооммут, тустаммытКыахпытын көрүнэн ыллыбыт.Толору чороонноох кымыспытДьон-сэргэ утаҕын ханнарда.Дорҕоонноох тойукпут, ырыабытДьолбутун хоһуйан чугдаарда.Ол ырыа күүрээннээх үлэбитИнники кэскилин кэпсээтэ,Куйаарга көтүппүт үйэбитКүн курдук сырдыгын да эттэ.Ырыабыт бар-дьону ыҥырдаЭйэлээх, доҕордуу буоларга;Күн сирин бүтүннүү сандаарданКоммуна олоҕун тутарга.Ырыабыт ыҥырда ыччаты, —Ыарахан, хараҥа буомнарыХайыта-тоҕута солуурга,Килбиэннээх сырдыгы ыһарга.Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,Ытыктаах-маанылаах ыалдьыттар,Көрүлээн-сынньанан бүттүбүт,Күүспүтүн-сыалбытын түмнүбүт.Күүттүлэр, күн көтөн да аастар,Көмүстээх, алмаастаах тайҕалар,Ача күөх үүнүүлээх алаастар,Сылгылаах, ынахтаах сыһыылар.Күүттүлэр хотугу куйаардар,Кумаардаах, табалаах чыыстайдар,Күүттүлэр күүрээннээх өрүстэр, —Көрдүөхпүт, булуохпут үгүстэр!..Биһиги – дьол-эйэ дьонобут,Бигэтик эрэнэн хонобут:Сырдыгы, кэрэни айыахпыт,Сыл аайы баай ыһыах ыһыахпыт!

ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУБУТ

Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттанТэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,Иитиллибит иэримэ дьиэбит!Ол көмүс уйабыт биһиэнэ —Ортотугар аал уот оһохтордоох,Ат эккирэтэр айдам хостордоох,Күн көрбүтүнэн тахсар, киирэрКилэдийбит үрдүк түннүктэрдээх.Toҕyc турбут туруу уолаттардаах,Аҕыс аанньал курдук кыргыттардаах,Күн бүтэйигэр туран уот отторАйыы санаалаах аҕалаахпыт,Иэйэхсит тэҥэ ийэлээхпит.Ыалдьыт сылдьар, хоноһо хонорАйан аартыгын ыалларабыт:Ааспыты аһатан атаарар,Быстыбыты салҕаан, күүһээн ыытарБылыргы ытык үгэстээхпит.Ача күөх ньуурдаах алааспытыгарИлиибит күүһүнэн оттоон-мастаан,Иитэр сүөһүнү күрүөлээбиппит,Төбөбүт, сүрэхпит билгэтинэнТөрүүр оҕону төлкөлөөбүппүт.Бу тыйыс дойдубут тымныытын,Буурҕатын кытта хатыһаммыт,Итиини эрдэлэтэ сатыыбыт, —Киһи кыаҕа, санаата барҕаКөмүстээҕэр, алмаастааҕар!..Аттаахтан кымньыытын ылбаппыт,Сатыыттан тайаҕын суйдаабаппыт.Атаҕастаммыт аймахтарбытСордорун солбонутар туһугарСорунан туран охсуһабыт.Өксүөннээх тымныы күннэргэҮрдүк, тойон өһүөбүт баһынанҮргүөр эрэ түһэн үргүйбэтин,Алын хара муостабыт аннынанАргыар эрэ тахсан аргыйбатын!..Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттанТэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,Иитиллибит иэримэ дьиэбит!1972

ҮРҮҤ ААННЬАЛ

(М.Тырылгинныы)

Айан нэксиэтин, өксүөнүн уйбаккабын,Эмиэ ыалдьан, ыалга быстардым.Эмиэ эмп, эмиэ иннэ – укол…Эмиэ туманнырда айанныыр суол.…Үөл-дьүөлгэ түһээн үлүгүнэйэ,Ууга тимирэ, уокка умайа,Уум быыһынан баттата сыттахпына:Үрүҥ түүн кынатын сапсыныыта,Таҥара дьайҕара сырдыыта,Тыаһа суох үктээн киирэн кээлтэУус тыллаах ойуулаан эппэтэхУлаан ньуурдаах ураты кэрэтэ —Сарсыарда салгын, сиик-силбик сыттаахСанаабар эрэ көрөр сахам кыыһа!..Сандаарбахтыы оонньоон ылбытаСырдыыр уоттаах, санаалардаахХараҥа сардаҥа кыламаннардаахХап-хара xapaҕa, харсар хааһа…Кыыймыт арыы, силии курдук дьэҥкирКыыл таба, сэлии чиргэл муостарыттанАалан, кыһан чочулаабыт тэҥэУйула суох уран сибэкки уоһаАалай сарыаллыы аһыллан, —Оҕуруо таас кэчигирэс тииһэУонна тугу эрэ эппэт кистэлэҥэ,Икки атахтаах кэрэ, эппэт имэҥэ,Умайа, мүчүйэ сырдаабыта!..Уруккуттан билэр киһитинии:– Эмиэ суорҕаҥҥын аспыккын, – диэбитэИчигэс, сымнаҕас илиитэ биллэн,Этим сааһын аһан, сабан биэртэ.Оо, уонна кубалыы устан, тута,Оргууй аҕай тахсан баарта! —Ыыс-араҕас сыгынньах атаҕын,Санныгар, самыытын байаатыгарСубуруйа сүүрүгүрэн түһэрСоһуллар хойуу суһуох хара баттаҕын,Килбик иэдэһин сырдатан,Күлүм гыммыт көмүс ытарҕатын,Хараҕым кырыытынан эрэХалты көрөн хаалтым, кэмчиэрэ.Кэрэҕэ урут итинник иҥсэрэн,Кэнниттэн сайыһа хаалбыттааҕыам?!Уум быыһынан үлүгүнэйэ сытан,Үөл-дьүөл үрүҥ түүн дьайҕарыытаИти мин кими көрөн аһардым? —Астыбыт халлаанныы сырдаатым…Эмтиир бырааһым ыыппыта дуу? —Эйигин миэхэ – билэн кэл диэн…Түүлүм диэхпин – илэ курдуга,Аанньалым диэхпин, киһи курдугуҥ…Оо, аны биирдэ миэхэ кэлиэҥ дуо? —Оттон-мастан, сибэккиттэн долгуйар,Үтүөрэн, эр бэрдэ дэтэр күннэрбэр…Олоххо, тиллиигэ, дьолго угуйан,Чыпчылыйыы түгэнэ көстөн ааһан,Тыыннаабыт мадоннам, Сахам кыыһа?!1972

КЫМЫРДАҔАС

Е.Г. Федоровка

Түннүк нөҥүө хаар түһэр,Кыһын кэллэр кэлэн иһэр…Хайдах эрэ кыстаан эрэрКымырдаҕас эрэйдээх?..…Күһүн этэ. Кыстык дьиэҕэКөһөрөр киһи күүтэн,Хагдарыйбыт тэлгэһэҕэКүн уотугар көхсүбүнэнСыламныы олорон минСоһуччу көрө түспүтүм:Адьас атаҕым анныгар,От-мас сыыһын быыһыгарБиир быыкаайык кымырдаҕасМөдөөттүк мөхсүбүтүн…Саба үктээн кээһиэхпинСанаам миэнэ буолбатаҕа:«Салҕаабатах» да иһин,Сир өтүө суох быһыылааҕа…Үөн-көйүүр ууһаан, мустан,Ордуутугар нухарыйар,Барамай эрэ барытаБалаҕаныгар хаптайар,Хаҕыс тыал хотуттан үрэр,Хаар хаһыҥ түһэр кэмэрАһаҕас халлаан анныгарУдьуор үлэһит аатырарӨй-мэйии кымырдаҕасСуос-соҕотоҕун быстан,Сордоммута-муҥнаммыта, —Сүрэхпин долгуппута!Ким билиэй кымырдаҕасКыһалҕатын, дьылҕатын? —Оргулуттан үүрүллүбүтУлуу муҥун, буруйун…Эбэтэр, кустуу муммутОгдолуйбут олоҕун…Биитэр, кырдьан, ыалдьан, кыамматБосхоҥ буолбут муҥун дуу?..…Түннүк нөҥүө хаар түһэр,Кыһын кэллэр кэлэн иһэр!..Хайдах эрэ кыстаан эрэрКымырдаҕас эрэйдээх?..1972

МЮНХЕН

Мюнхены мин билэр этим(Билэр этим сэрии тиэмэтин)Били абааһы мунньаҕынан,Бии отут аҕыс сыллааҕынан…«Үчүгэйдэринэн» айаҕаланарҮс анаҕастаах адьырҕаларСубу куоракка болдьосуһан,Сүбэ мунньах оҥоортор, саһан…Оччугуй омугу, кыра дьонуЭһэр туһугар иллэспиттэр.«Ол инниттэн аан дойдунуУокка уматар сөп» дэспиттэр.Мюнхеҥҥа түстэммитэ үһүМайданек, төннүү, сүлүһүн…Мин биллим быйыл МюнхеныБукатын даҕаны атыннык:Алааһым кыыһа АнегинаЫллаата уон омук тылынан;Оройуонум отох уола Роман,Онно тиийэн тустан, бастаан, —Аан дойду күүстээх бухатыыра,Олимп хайа бэрдэ аатырда.Үрдүк, намыһах араасаҮөскээбит эбит, арааһа…«Киһи, дьон төрдө биир» диэннэрХой баһын холбоон эппэтэхтэр.Мэлдьи куһаҕаннык МюнхеныМин да саныа суохпун аны.1972

ДОҔОРБОР

Сир Күнү тула эргийэр,Салгыҥҥа төкүнүйэр нэксиэтиттэн,Магнит буурҕалара түһэннэр,Полюстар муус төбөлөрө өрүкүйэриттэн.Хотугу, Соҕурууҥҥу муораларХаар, самыыр хабыр үллэһигэрХатыс быалыы уунаҥнаһа,Быыппаста-быыппаста тардыһаннар,Былдьаһа-былдьаһаБылытынан бырахсар «көрдөрүттэн», —Күнүстэри-түүннэри сэллээбэккэХолоруктаах тыаллар таҥнары часкыйдылар,Күүгэннээх долгуннар өрө ытылыннылар…Күн анна көлбөҕүнэн бүрүлүннэ,Халлаан анна хараҥара барыарда!..Тиһэҕэр, уот кымньыы чаҕылҕаннарТымта, тырытта быһыта курбуулааннар, —Дохсун этиҥнэр дэлбэритэ тэптилэр,Ньиргиэрдээх тыастар Сиргэ түстүлэр!..Ыаһаабыт, ыанньыйбыт, намтаабыт халлаанЫаҕастаах уунан ньиккирэччи ытаата…Ардах аһынна, былыт быданна,Халлаан дьайҕара сырдаата, күн көрдө!От-мас, сир-дойду дьэ һуу гынна,Унаар сыһыы, ойуур-тыа көҕөрдө…Доҕоруом, «…тулуурдаах да киһи!Тулуйуо, туруук таас…» дэтэ сатаама,Кылаадьы, дьоҕойон хайҕал ити…Кыһалҕа кырыыс курдук кыһайдаҕына,Муҥ булан, буулаан моһуйдаҕына, —Модун санааҕын булгуруппакка эрэ,Улуу утарсыыгын уҕарыппакка эрэУулааҕынан уун-утары көрөргүттэн,«Аанай-туонай абам да баар эбит!» – дииргиттэнОччо улаханнык кыбыстыма.Ыарахан ыарыыттан – ынчыктаа,Ыар аһыыттан – ньиккирэччи ытаа…Эн даҕаны ыалдьар эттээх, хараастар сүрэхтээх,Айыы киһитин аччыгый оҕото этиҥ буолбаат?!Көрбөтүҥ дуо күүстээх ардаҕы!Бэл диэтэр,Көҕөрөр халлаан көхсө кэҥээтэ!..Санаарҕаан-санньыйан,самыырдаан-хаардаан,Санааҕын саҥаран, сылаанньыйа сырдаа!Курааннаан, кууллайа умайыма,Куруҥ маһыныы кубарыйа хатыма!..Хара таас, эмэх мас эрэ буолума,—Киһи буол,Доҕоруом!..1972

«Ахтылҕаммын дьэгдьитэ…»

Ахтылҕаммын дьэгдьитэ,Оторох уйан санааларымӨрүстэри быһа көтөн,Ойуур мастарын быыһынанҮөр чыычаах кэриэтэ,Оскуолабар тиийэн түһэллэр.Кырачаан оҕо саастарбыттанКыһыл көмүс үөрүүнүКынаттарын быыстарыгарКыбытынан бараннарТуллук тобурах үөрүнүүТөттөрү көтөн кэлэллэр!..1972

БАЛЫКСЫТ МОНОЛОГА

Былыргы оҕонньоттор барахсаттарБар дьону балыктаан аһатаары,Туос тымтайдарыгар сүгэн таһаннар,Күөлтэн күөлгэ балык ыыталлара.Номох оҥостоллоро кинилэр:Таллан куоҕас тумсугар ытыран,Күөлтэн күөлгэ балык киллэрэн,Күөх далайдары байытарын…Алҕас анньыы ууга түстэҕинэ —Айдаан турара нэһилиэккэ,Бары түмсэн муҥхалаан, ол тимириБылыыктан, ууттан ороон тэйэллэрэ.Күөлү, үрэҕи, күөх далайы кыттаКинилэр киһилии кэпсэтэллэрэ.Мууска хаарыттарбыт балыккаБилэллэринэн аһылык куталлара.Сайылыкка салама ыйыыллараСаас аайы саха эмээхситтэрэ,Түөрэх олордо, алгыс тыл этэТоҕой сэлэ тумулга киирэллэрэ.Иччиттэн, абааһыттан куттананИнньэ гыналлара диибит да —Аһатан-сиэтэн олорор айылҕаҕаӨрүү махтанара айыы аймаҕа.Айыыны, абааһыны итэҕэйбэтАныгы үйэ дьонноро – биһигиСобону соччо сирбэппит эрээри,Сиилиибит ол дьон сиэрдэрин.Мотоциклбыт, моторкабыт курдукБиһиги былчыҥмыт, санаабыт модун.Кыараҕас харахтаах капрон илимнииКыраны да сыыһа туппат илиибит.Үөрэннибит тимир тыыга, тимир тууга…Онон бэйэбит эмиэ – тимирбит,Ол биир анньыытааҕар буолуох уугаАвтомобиль, трактор да тимирдин…Солидоллаах буочукалар умсаллар,Соччо кыһаммаппыт ол аайы, хата,Самолет, вертолет уларсыллыа,Соболуу, кустуу барыахпыт ыраата…Ол эрээри, уу көтөрө, бэл, куоҕасИннин санаан кэскил тэринэрин,Toҕo биһиги умнарбыт буолуоҕай,Туос тыылаах оҕонньоттор да үгэстэрин?..«Охтон баранар ойуур тыа мастаах,Уолан баранар дириҥ далай уулаахОрто туруу дойду барахсан…» диэннэрОлоҥхоҕо тугу этэллэрэй өбүгэлэр?..1972