Лаьмнаша ца дицдо

ГIайгIанаш хьайн да а лахкий,

Хьалхахьа дIаволало!

Сацаде хьайн бIаьрхин тача!..

Делахь а воьлху токх:

ГIoргa бу салтичун маша,

КIеда ду салтичун дог!..

ГIайгIанаш йазйелча чIогIа –

БIарлагIаш схьахIуьттуш йу:

Го цунна – хьуьллахь схьавогIу

Дай, ваший – уьш дийна бу!

Ткъа дIогахь го цунна, йоьлуш,

Айина зезагийн курс,

Шен йиший, наний а йогIуш,

Йалайеш шайн хьоме нус!

Балаза, уьш дийна хилла –

Хезнарг а харц ма хили…

Школа а го дIогахь сирла,

Бекабеш чохь горгали.

Го цунна: эзарнаш богIу,

Лепадеш байракхийн нур.

Массара цхьабосса боху:

«ГIоттур бац кхин тIеман кIур».

Хаза ду вайн сирла гIенаш:

Гур ма ду уьш бакъхуьлуш.

Эрна дац и церан къежарш:

Вайн дегнех духдуьйлу уьш!

Хууш ду, вайн гIенийн орам

Вайн дегнех схьаболуш бу,

Ткъа лиънарг вайн дагна чIоггIа

Кхочушдан вай хууш ду!..

Ца оьшу кхин велха, салти,

Лаьтта тIехь хьо цхьалха вац.

Тохало, йуха а гIаттий:

Бертахь вай эшор ду харц.

Мехкан да – ма вац и хьаша! –

Дуьненах ойлайеш а.

Мокха бу салтичун маша,

Сирла ду салтичун са!..

БIаьргара хиш дIа а дохуш,

И салти го гIаьттина,

Автомат шен буйнахь къовлуш,

Йуьхь буьрсса шен кхоьлина.

Сулаев Мохьмадан доIанийн поэзех

Сулаев Мохьмад йазйан хьалххе волавелла, шен 14-15 шо долуш. Дуьххьарлера шен говзар «Малх тулур бу» цо йазйо 1943-чу шарахь, Итон-Кхаьллахь ша лор болх беш волуш. Оцу поэмин чулацам патриотически бу. Кхечу кепара хуьлийла а дацара. СССР-на тӀелетта луьра мостагӀ. И мостагӀ Ӏаьржачу боданан суьртехь ву. И бода, маьлхан серлоно иэша а бина, дуьне паргӀатдоккхур ду. Цу кепара метафорически аллегорех пайдаоьцу къоначу поэта.

Схьахетарехь, бусалба Ӏилманах а, нохчийн халкъан поэзех а кӀорггера кхиъна хилла Мохьмад. И билгалдолу, 1942-чу шарахь цо Итон-Кхаьллахь ша лор болх беш волуш йаздина доӀанаш дешча.

ДоӀанаш нохчийн фольклоран уггаре а ширачех жанр йу. Цуьнан чулацам АллахӀ-Деле беш болу кхайкхам бу, дехар ду. Ткъа нохчийн исбаьхьаллин литературехь, доӀанийн поэзин лироэпически жанр кхуллуш, дуьххьара къахьега волавелларг Сулаев Мухьаммад хилла. Шеко йоцуш ду къоначу поэта нохчийн фольклоран поэзех, къаьсттина нохчийн халкъан доӀанех, пайдаэцна хилар. И гӀуллакх вай лахахь, Ӏилманан талламца масалш а далош, тидаме оьцур ду. Ткъа кхузахь вай билгалдоккхур ду поэтан доӀанийн уггаре а коьрта маьӀна – Сулаев Мохьмад АллахӀ-Делах тешар, цо бусалба дин, ийман кӀорггерчу кхетамца тӀеэцна хилар. Цундела вирзина и доӀанашка. Амма и чӀогӀа къайлах хилла, нагахь ца хиллехь, иза дийна а вуьсур вацара цу заманахь. И хан Сулаев Мохьмада, ша-шеца ойланаш йеш, АллахI-Деле кхойкхуш, цуьнга дехарш деш, исбаьхьаллин лаккхара чулацам болуш, философски маьӀна долуш доӀанаш кхуллу хан йу. ДоӀанашца йу цуьнан бакъйолу поэзи, даг тӀера йолу ойланаш. Царах цхьадерш вайга схьакхаьчна – 1996-чу шарахь, уьш «Орга» журнала тӀе «Сан доӀанаш» аьлла, Шайхиев Ӏалвадигахула зорба тохийтина М.Сулаевс. Оцу доӀанашна тӀаьхьа Шайхиев Ӏалвадис Мохьмадера эцна интервью а йу, «Делан диканца!» цӀе а йолуш (2). И ший а хӀинца воцуш ву. АллахӀ-Дала декъалбойла уьш!

Дешархошна Сулаевн доӀанаш довза аьтто хилийта хӀокху гулар тӀехь уьш йуха а зорбане дохур ду вай ТӀетохаран декъехь. Дешархойн аьттонна, доӀанаш тIера масалш далош, доӀанийн а, стихийн а могӀанийн рогӀалла терахьашца билгал а йоккхур йу – хьалхарчу терахьо доӀанийн рогӀалла къастайо, ткъа шолгӀачу терахьо доӀанийн поэзин рогӀера могӀа билгалбоккху. Сулаев Мохьмада ша доӀа кхоьллина хан а, меттиг а леррина билгалйоккху. Цундела поэтан кхолларалла толлуш волчун аьтто бу хӀора доӀанан нохчийн халкхан цу хенахь хилла йолу истори а, социальни хьашташца йолу уьйраш а къасто, поэтехь болу сингаттам а, кхетам а гайта.

Хьалхара ши доӀа Итон-Кхаьллахь 1942-чу шеран эсаран (октябрь) беттан 5-чуй, 25-чуй деношкахь кхоьллина ду. КхоалгӀа доӀа 1948-чу шеран мангалан (июль) беттан 2-чу дийнахь, нохчийн халкъ дохийна долуш, Казахстанехь йаздина ду. Цул тӀаьхьадогӀу диъ доӀа нохчийн халкъ ДегӀастана цӀа дирзинчул тӀаьхьа, 1965-чу шарахь кхоьллина ду. 8-гӀий, 9-гӀий доӀанаш цӀахь 1967-чу шарахь йаздина ду. Ткъа уьтталгӀаниг, шен цӀе «Къайлахара аз» йолу, драматизированни исбаьхьаллин произведени йу. Иза доӀанан жанрана йукъайогӀуш йац. Цу тӀехь бац, доӀанехь санна, Кхоьллинчуьнга беш кхайкхамаш йа дехарш. Амма Цуьнгара буй-техьа аьлла, хаалуш хьехамаш бу хӀокху поэмин лирически турпалхочунна, буьйсанна кхо сахьт даьлча, 1969-чу шеран бекарг (март) беттан 9-чу дийнахь гӀенах дуьхьалтесна. ХӀара говзар поэма йу ала бахьана ду, кхуьнан лирикин а, драмин а, эпосан а билгалонаш хиларна. Уьш вай тӀаьхьо къастор йу. Ткъа доӀанаша чулоцу хан 27 шо зама йу: 1942-чу шарера 1969-чу шаре кхаччалц. Ша поэт, доӀанаш йаздан волалуш, ткъе шиъ шо долуш, кхиъна вогӀуш, лаккхара дешна лоьран говзалла йолуш Итон-Кхаьллахь болх беш къона стаг ву. И хан Советийн пачхьалкхо Германица уггаре а хала а, луьра а тӀом бен хан йу. Ала деза, советан Ӏедало 1920–1940-чуй шерашкахь нохчийн халкъ ша большевикаша лиэдинийла а, шена тешнабехк бинийла а хиларх ма-дарра кхиъна хилла. Дешна Ӏеламнах къиза хӀаллакбина хилла, йарташкахь къахьоьгуш баха гӀерташ болу нах, шай долаллех а баьхна, хенаш тоьхна, чубоьхкина, йа Соьлжа-ГӀалахь НКВД-хь байъина. Большевикийн Ӏедало лелош йолу харцо ла а ца йелла, цӀера арабевлла, шайн синош довдийна, лаьмнашкахула лелачу ткъех обаргах бахьана а дина, масийтта бӀе къайлах болу НКВД-н белхахой арабаьхна хилла Советан Ӏедало, «обаргаш» бу аьлла, цӀе а тиллина. Цхьана агӀор оцу «обаргаша» хьийзош, Советан Ӏедало вукху агӀор хьийзош хилла нохчийн йарташкара бахархой. Цул сов, Советан Ӏедало, колхозашкахь мах ца луш, трудоденош йаздо бохуш, нах лебеш, мехаза болх бойтуш, Ӏазапехь латтош хилла нохчийн халкъ, кхидолу халкъаш санна. Иштта цӀахь чолхе дахар доллушехь, Даймахкана (СССР-на) луьра мостагӀ 1941-чу шарахь тӀелетча, эскарехь болчу нохчийн тӀемалоша исторехь цӀе йоккхуьйтуш, майраллий, доьналлий гойтуш, йуха ца бовлуш, тӀом беш хилла. Брестехь немцошна дуьхьал тӀемаш бинчу цӀеэскархошца 250 гергга нохчийн тӀемало хилла. Царах цхьаъ ву Итон-Кхаьллара Советски Союзан Турпалхо Узуев Яхьян Мохьмад. ТӀом дӀаболабеллачу хьалхарчу деношкахь дуьйна шен турпалаллин некъ дӀаболабо Нурадилов Ханпашас. Пулеметан тачанкин говраш лелорхо бен ша воццушехь, дукха тӀом бина воццушехь, шен тӀеман синкхетам, майралла, доьналла гайтарца доккху Ханпашас дуьххьарлера тӀеман совгӀат (3). Эскаран хьаькама хӀун совгӀат де ша аьлча, Ханпашас пулемет йехна хилла. Оцу герзаца 920 мостагӀ вийна Нурадиловс, разведкашка оьхуш, шийтта немцо йийсаре валийна. Шен нохчийн халкъан сий айдина хилла Нурадиловс бӀаьхаллин хьуьнаршца.

Нохч-ГӀалгӀайн ВКП (б) обкоман цӀарах 1942-чу шарахь 4-гӀа гвардейски кубански гӀалагӀазкхийн дошлойн корпусан командующис, инарла-лейтенанта Кириченкос даийтинчу кехата тӀехь йаздина: «Ваши люди, представители Чечено-Ингушетии, дерутся в боях замечательно, показывая пример и мужество настоящих сынов нашего народа» (4) («Шун нах, Нохч-ГӀалгӀайчоьнан векалш, тӀамехь дика лета, вайн халкъан доьналла а, къонахалла а гойтуш»). Ткъа цӀахь болчара, бӀеннашкахь шайн лаамца тӀаме бахийтар доьхуш, военкоматашка заявленеш делла хилла. Оцу хенан сурт дика хӀоттадо «Комсомольски правдин» тӀеман корреспондент хиллачу, тӀаьхьа гӀараваьлла оьрсийн йаздархо хилла дӀахӀоьттинчу Калинин Анатолийс шен дуьххьара «Искры над Грозным» цӀе йолчу литературин очеркехь.

Цо йаздо: «Грозный называли прифронтовым городом… В военкоматы шли толпы: безусые юнцы и седые ветераны…». Мехала ду цо шен очеркехь зорбатоьхна Вашандаройра воккхачу стага Ильясов Исалис, ша тӀаме вахийта аьлла, йаздина заявлени: «Сан кхузткъе ворхӀ шо кхаьчна, амма сайн дегӀехь ницкъ хаало суна хӀинца а. Сан лаам бу, ЦӀечу Эскаран могӀаре а хIоьттина, мостагӀ ата. Со дошлойн дивизе дӀаэцар доьху ас. Сан дехар кхочуш ца дахь, сан сий лахдина хетар а ду суна» (5). Пхийтта шо кхачаза волу макажо Алиев Ваха къайллах Висаитов Мовлидан эскадронца тӀаме воьду. Нохчийн къам, ДегӀастанара, дохийна Сибрех дахийтича, Алиев Вахас Сталине девне кехат йаздо. Хан цакхачарна, АллахӀ-Делан къинхетам хьалха а болий, тоьпаш ца тухуш, кӀелхьара а волий, итт шарахь Колымахь чохь воллу жима Ваха, амма къар-м ца ло, ша динчунна дохко а ца волу. Цу кепара хилла йукъара хьал Нохчийчохь тӀом болабале а, болабеллачу хьалхарчу шерашкахь а Сулаевс шен дуьххьара доӀанаш кхуллучу хенахь. Кхин а цхьа шой, биъ буттий ца кхоччуш хан йисина хилла нохчийн халкъ дохийна Сибрех дахийта. Поэта оцу муьрехь кхоьллина ши доӀа а, «Малх тулур бу» цӀе йолу поэма а. Уьш йешча, вайна хаало Сулаевгахь болу кӀорггера сингаттам. Иза боьдучу луьрачу тӀамца боьзна ца Ӏа. Поэтана дукхахболчу нахана цагург го, цунна дукха хӀума хаьа, хинйолу халонаш а, сингаттамаш а сема хеза.

Цул сов, бусалба дин а, шен къоман барта кхолларалла а дика йевзаш хилла Сулаевна. Оцу хьелаша къастийна хилла поэтан нохчийн литературехь керлачу жанрийн лехамашна тидам тӀебахийтар. И дерриг билгалдолу, шен доӀанашкахь поэтически гӀирсашца цо хӀиттош долу исбаьхьаллин суьрташ тидаме эцча. Сулаевс нохчийн литературехь дуьххьара кхоьллина доӀанаш. Уьш нохчийн фольклоран доӀанех терра, диалогех пайдаоьцуш, цундела драмин билгалонаш йолуш, керлачу поэзин жанрехь йазйина исбаьхьаллин говзарш йу. И диалог, фольклоран доӀанехь диалог санна, шатайпана йу. Поэта дуьйцуш йерг (кхайкхам, дехар) ша тешаш волчу вай Кхоьллинчуьнга хьажийна ду, амма Цуьнгара къамелаца жоп хиларе сатесна дац. АллахӀ-Дала къинхетам а бина, доӀанехь деш долчу дехарна йоццачу хенахь йа заманан йохаллехь хиндолчу хьолаца жоп даларе сатесна ду. Цундела нохчийн литературехь а, фольклорехь а доӀанехь йолу диалог шина агӀор дуьхь-дуьхьал къамел цхьаьнадогӀуш йац. ДоӀанан диалог йацйина йа юьззина йоцу диалог йу. Иза доӀанан жанран коьртачех билгало йу ала тарлуш ду. Нохчийн литературин поэзехь поэтан исбаьхьаллин говзалле хьаьжжина, доӀанан жанран башхалло цхьацца халонаш а, аьттонаш а кхуллу. Халонийн агӀо йоьзна йу поэтан хӀора дешан а, вастан а дерриге а маьӀнийн инзаречу жоьпаллица. Поэтан динца доьзна долу Ӏилманан, историн, философин, филологин Ӏилманийн кӀорггера хаарш хила деза Кхоьллинчуьнга доӀанца дехаре, кхайкхаме волуш. Ткъа аьттонех коьрта ду аьлла хетало поэтан доӀанера лирически турпалхочуьнца цхьаьна шатайпа исбаьхьаллин цхьааллехь шен дог-ойла дешархочунна гайта аьтто баларца.

ХӀокху статьяца дӀаболо дагахь ду вай Сулаев Мохьмадан доӀанаш а, кхийолчу жанрийн говзарш а толлуш болу Ӏилманан болх. Кхузахь вай, филологически тидам беш, анализ йан хьовсур ду хьалхарчу доӀина. Сулаевн хьалхара доӀа шина декъе декъало. Хьалхарчу декъехь поэта ша доӀа дале, АллахӀ-Деле кхайкхам бале, шен йерриге а ойланца, дагца ша бина кечам буьйцу: «Сайн синца, йуьхьаца Хьоьгахьа вирзина, Йерриге а ойланца Хьуна тӀевирзина, Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина, Йо, Дела, со Хьоьга Доьхуш ву тахана…». –8. Нохчийн фольклорца исбаьхьаллин уьйраш билгалйовлу поэтан доӀанан хьалхара могӀанаш долалушшехь. Вай къастадо коьчалниг дожарехь доӀанехь хьалхарчу стихашкахь коьрта долу ши дош: синца, йуьхьаца. Поэта тидаме оьцуш дерг, къастош дерг ду адамо деш долчунна жоьпаллин ши хӀума хилар: стаг велча Кхоьллинчунна жоп дала дуьхьалхӀуттун долу са а, лаьттах схьайаьлла йолу, йуха лаьттан кийра гӀон йолу дегӀан чӀуьйриг (чарх) а адаман йуьхьаца (дагца) цхьаьна. Сулаевн хьалхарчу доӀанехь пайдаоьцуш вай лакхахь къастийначу шина дешан маьӀница шен-шен уьйр йолуш дешнийн ши тоба йу: 1. Синца – ойла, хьекъал, корта; 2. Йуьхьаца – дог, мотт. Дешнийн и тобанаш къастош, реконструкци йеш, вайна билгалйолу Сулаевс пайдаэцна нохчийн фольклорехь а, буьйцучу маттахь а поэтически формула хилла лелаш йолу дешнийн цхьаалла: дог-ойла. И дешнийн цхьаалла, поэта ма-ярра, шен кепехь доӀанан текстехь йалийна йац. Амма и поэтан синкхетаман контекстехь хиларан тачанаш билгалдовлу, хьалхарчу стихан коьртачу дешнийн тобанаш къастийча. Контекстехь йолу формулан дешнийн рогӀалла а, цуьнца цхьаьна йукъара маьӀна а хуьйцу Сулаевс, поэтана дика йевзаш йолчу фольклоран поэзехь а, буьйцучу маттахь а (халкъан философехь) хьалхадоккхуш – цундела коьрта ларалуш дерг дог ду. Масала, «Мусин Юсупан илли» тӀехь Юсупа шен даге боху:

– Да велла диса хьо, Кийрара дилхан дог, Хьайна там ва хилча, Йишин бер ва санна, Ма коча качло хьо. Хьайна там ца хилча, Меца борз ва санна, Ма чӀогӀа дарло хьо. Сайн нанас биллинчу КӀедачу ва меттахь, Хьешана диначу Готтачу оти чохь, Наб кхета ца вуьтуш, Ахь чӀогӀа хьийзаво, Кийрара дилха дог. Диканна ва хуьлда Хьан карзахдалар, Сан ойла дӀайаьхьна, Сан синтем бохийна, Обарган хала дакъа Ва соьга кхийдош, Ахь чӀогӀа хьийзаво, Кийрара дилха дог…(6). ХӀокху узаман жанран билгалонаш йолчу инзаре хазачу исбаьхьачу говзарехь дог гуттар а эпитеташца (кийрара, дилха) къастадо. Ткъа ша узам диалоган кепехь кхоьллина бу. Диалог узаман турпалхочо (Юсупа) шен дагца йеш йу. Юсупа карзахдаьлчу шен даге бехкаш доху: даго вижа ца вуьтуш шен ойла дӀайаьхьна хиларна, синтем бохийна хиларна, обарган хала дакъа шега кхийдорна. Даго дуьхьал жоп луш, йалош йолу бакъонаш, бахьанаш онда а, мехала а хуьлий, йохье ваьккхина волу Юсуп къарло. И обарган буьрсачу новкъа волу. Герггарчу хенахь тӀехӀуттун йолчу инзаречу халонашкахь, кхерамашкахь ша-шен дог зуьйр дуйла а хоуьйта Юсупа. Тидаме эца деза хӀокху халкъан говзарехь а, буьйцучу нохчийн маттахь а маьӀнин коьрта меттиг дӀалоцушдерг дог хилар.

Вай йалийначу фольклоран говзарехь синан-ойланан маьӀна долу дешнаш коьртачу могӀарехь а дац, иэшаман позицехь а ду: (даго) ойла дӀайаьхьна, (даго) синтем бохийна. «Арадахарх узамехь» а билгалйоккху кийрара деган чӀогӀалла а, цуьнан коьрта хилар а: «И чуьйна болат ма чӀогӀа ду, – И сенчу цӀаро лаладо, Хьо стенах дина, кийрара дог? Ма чӀогӀа хиллера хьо, кийрара дог. Везачу Дала кхиэл йина, Цу гуьржийн нехан лаам хилла, Даймахках дала хьайга аьлча, Ца дегира, ца дешира кийрара дог. Хьо стенах дина хиллера ? Ма чӀогӀа дина хиллера хьо?..» (7). Шен даге хьажийна бу «Ваша вийначу йоьӀан узамехь» цхьалха йисинчу, маьлхан дуьне диттал дакъазйаьллачу йоӀа беш болу кхайкхам а: «Ма делха-а, сан кийрара дог, Хьо хьистинарг гур вац хьуна, И ца гучу кху дуьнен чохь Лаьттан кийрахь товр ду вайна…» (8). Хьалха даге а кхойкхий, тӀаккха шен сине йистхуьлу «Хьуьнхахь йисначу йоьӀан узаман» лирически турпалхо а: «Да велла диса хьо, Сан кийрара дилха дог! Хьайна ловза ца тоьъначу Баьссачу кийра Хьо таӀий дижа-кха. Да велла диса хьо, Хьан куралла йохийна, Ӏожалла кхечи. Да велла диса хьо, Сан кийрара мерза са! Вайша даккха ца хилла Вайшинна орца, Сан дегӀах хьо къаста (8) Хан герга хилла, ДӀакъастий далахьа, Да велла диса хьо!..» (9).

Ткъа Сулаев Мохьмада фольклоран а, буьйцучу нохчийн меттан а дог коьрта лараран ламасталла шен поэзехь керлачу исбаьхьаллин кхетаман экъанна тӀедоккху. Цо хьалхарчу доӀанехь шен Делаца йолу йукъаметтиг къастош коьртаниг дой, дӀахӀоттадо са, цуьнца кхетаман уьйр йолу цхьаьна тобанера дешнаш а (ойла, хьекъал, корта). Оцу доӀанан хьалхарчу декъерчу стихаша кхин а гойту: Делах тешар поэта уггаре хьалха а, коьртачу декъехь а шен ойланца, хьекъалца тӀеэцна хилар. Цундела, шен доӀанехь Сулаевс Кхоьллинчуьнга деш долу хьалхара дехар метафорин хьесапехь ойланца уьйр йолуш ду: «Дикачу ойланех Бузалахь сан корта…» . 9–10. Ткъа хӀокху хьалхарчу стихехь деган метта цуьнан маьӀница поэта даладо керла дош – йуьхьаца. Оцу харжаман халкъан кхетамехь шен бух бу. Нохчийн олуш ду: «даг чохь дерг – юьхьа тӀехь гуш хуьлу». Оцу синан-ойланан а, юьхьан-деган а шина тобанан дешнийн маьӀнех пайдаоьцуш, поэта керла, кӀорггера философски чулацам болу метафорш а, кхин исбаьхьаллин поэтически гӀирсаш а кхуллу. Церан гӀоьнца Сулаевс шен коьрта ойла йовзуьйту дешархошна. И ойла йу – ша кхоьллина волу, ша даггара тешаш а, лоруш а волчу АллахӀ-Далла Ша муьтӀахь хилар дӀахаийтар.

Поэтан а, доӀанерчу лирически турпалхочун а цхьа лаам бу, оцу лаамца и шиъ вовшах кхетта, цхьааллехь ву – «Адам» бодане Ӏазапера къинхетаме Делан серлоне дуьгучу новкъахь – Цуьнан «гӀоьнча» хилла, пайденна хила лаар. Хьалхара доӀа поэта йаздина шен нохчийн къомана а, йерриге а пачхьалкхана а тӀехӀоьттинчу инзаре боккхачу сингаттаман кӀорггера ойла а йина («Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина» . 5–6.) Деле беш кхайкхамаш бу, дехарш ду. Оцу ворхӀ дехаран чулацамца, церан тематикица билгалйолу поэтан дуьнен чохь вахаран Ӏалашонаш, цуьнан уггаре а кӀорггера синан а, деган а лаамаш: 1. Поэта АллахӀ-Деле доьху шен корта дикачу ойланех бузар; 2. Коьртехь йолу дика ойланаш толош, поэтан аьтто бар; 3. АллахӀ-Дала адам шен серлоне дуьгучу новкъахь оьшучохь поэтах гӀоьнча вар; 4. Поэтан дика дерриге а адамийн долахь гайтар; 5. Адамийн дика дерг поэтана ган таро хилар; 6. Поэта шен хьекъал а, дог а АллахӀ-Делаца бертахь дар доьху; 7. АллахӀ-Делан дикачу новкъа ша вигар доьху поэта Кхоьллинчуьнга.

ХӀокху доӀанан дехарийн чулацаман маьӀна а, церан поэтически сурт кхолларан гӀирсийн чулацаман а анализ йеш, вай дешархойн тидам тӀебохуьйтур бу доӀанехь нохчийн кхиъна вогӀучу поэта шен ойла билгалйоккхуш долчу маьӀнийн коьртачу дешнашна. Царех цхьаъ ду «адам» (къам, халкъ) боху дош, хьалхарчу доӀанехь Сулаевс кхузза далош долу. Итон-Кхаьллахь нохчийн лаьмнашкахь Ӏаш а, лоьран болх беш а волчу поэта буьйцуш берш шен къоман нохчий хилла ца Ӏа йа къаьмнашца къастийна нах бац – дерриге а адамаш ду. Уьш вай Кхоьллинчо, къаьмнашкахь къеста а ца деш, Шен серлоне дуьгуш ду. Оцу халачу а, жоьпалле болчу а новкъахь долчу дерриге а адамех къинхетам беш ву нохчийн поэт. Цо доьху вай Кхоьллинчуьнга шен Поэтан долу «дика» адамашкахь гайтар. Кхечу кепара аьлча, цаьргахь массаьргахь а вовшашка къинхетам а, АллахӀ-Делах тешар а хуьлийла лаьа Сулаевна, шегахь санна. И ду цуьнан «дика». Цул сов, Кхоьллинчо шена делла Поэтан кхетаман дакъа доллушехь, куралла а йац цуьнгахь. Адамийн дика дерг шена ган таро йоьху Поэта АллахӀ-Деле. И нехан «дика» ган а, гича шена тӀеэца а лаам бу Поэтехь. Иштта, массеран сингаттам, массо адаман доладар, къинхетамбар шена тӀеозийна, бакъволу дуьненан Поэт хилла ГӀойтӀара Сулимин ЦӀоьбигӀеран Абун воӀ Мохьмад. ТӀетохар Сайн синца, йуьхьаца Хьоьгахьа вирзина, Йерриге ойланца Хьуна тӀевирзина, (*) 5. Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина, Йо, Дела, со Хьоьга Доьхуш ву тахана: Дикачу ойланех 10. Бузалахь сан корта, Уьш толош, аьтто а Ахь белахь сан шорта, Адам Хьайн серлоне Дуьгучу цу новкъахь 5. Оьшучохь хьайн гӀоьнча, Доьху, сох ахь велахь! Гайталахь сан дика Адамийн долахь, Адамийн дика дерг а. Ган таро лолахь. Хьекъал а, дог а сан Хьайца дай бертахь, Йо, Дела, вигалахь Хьайн дикчу новкъа со. (1942 – 5 октябрь, Итон-Кхаьлла)

Мунаев ИсмаьIил, филологин Iилманийн кандидат, фольклорист

Примечания

1

«ТIиэ-йуьххье» – хIетахь НГIАССР-н НКВД-н гIишло хилла Грозный-гIалахь Соьлжа йистехь долчу тIайна йуьххьехь. Цундела НКВД-х вайнаха xleтахь дуьйна иштта олуш хилла, цуьнан шен йолу це а ца йоккхуш.

2

«Прогнозис пессима» – латински (лоьрийн) маттахь – «сатуьйсийла йац» – бохург ду.

3

Билмейман – суна ца хаьа (казахийн маттахь)

4

Аман – могаш хуьлда!

5

Жахсы – дика ду.

6

Акхсакхал – воккха стаг (казахийн маттахь).

7

Ата – да (казахийн маттахь)

8

Кибитка – цIа (казахийн маттахь).

9

Отар – охьахаа (казахийн маттахь).

10

«Бастык» – куьйгалхо, председатель (казахийн маттахь).

11

М. Мамакаевн стихаш