Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7

Авыл егетләре әнә шул фәкыйрьлектән чыгу юлларын эзлиләр, читкә китеп акча эшләп, бераз киенеп, авылга кайтырга омтылалар иде. Ләкин феодализм белән колбиләүчелек дигән ике формацияне берләштергән большевистик режим ул егетләргә паспорт бирдертми, авылга беркетеп тота иде. Шулай да ара-тирә егетләр ычкынгалап алалар иде. Күбрәк очракта – өстән кушу буенча, «оргнабор» системасы нигезендә. Йә шахтага, йә метрополитен төзергә. Менә шулай чит җиргә барып чыккан авыл егете бер гөнаһ эш эшләми калмый инде. Ул менә болай була.

Яши авылда бераз аграк гаиләдә үскән чибәр кыз. Чабаталы егетләрнең, әлбәттә, инде моңа күзләре төшә. Ләкин бит теге кыз бик борнай. Җитмәсә әле, ул кыз йә укытучы, йә клуб-уку йорты мөдире, йә кибетче-фәлән. Кыскасы, фәкыйрь гаиләдә яшәп, чабата киеп йөргән егет, никадәр генә моңа күз атып йөрмәсен, бу «крепость» янына килә алмый, газаплана.

Менә, ниһаять, ул егет еракта, яңа дөньяда. Нишләргә? Теге борнайга мәхәббәт хаты язып караргамы? Кулны таныячак. Нишләргә соң?

Һәм ул әлеге кызның адресын шунда үзе белән баракта яшәгән бөтенләй бер ят егеткә бирә. Тегесе дә әҗәтле булып калмый, үз авылларындагы чибәр бер кызның (затлы гаиләдән) адресын әлеге яңа танышына – барактагы бүлмәдәшенә бирә.

Һәм көннәрдән бер көнне борнай кызга почтальон хат китереп тоттыра. Ләкин алай гына, ансат кына түгел, хатны алтмыш тиен түләп аласы (чагыштыру өчен: утыз тугызынчы елда бер тюбик вазелин алтмыш биш тиен тора иде; бүген шул ук тюбик йөз илле-йөз сиксән сум тора). Ни өчен түләп аласы? Чөнки теге иптәш хатны маркасыз салган. Юри шулай эшләгән. Почтамтта исә әлеге кысыр конвертка «Доплатить» дип мөһер сукканнар. Оваллы (сытылган, озынча) мөһер. Һәм син шул хатны түләп алырга мәҗбүрсең. Теге егет ярым шаярып мәхәббәт хаты язган, дуслашырга тәкъдим иткән һәм хатын җыр белән очлап куйган:

Йөгереп төштем бакчага,Бастым бакыр акчага.Сиңа зыян килә индеАлтмыш тиен акчага.

Яки болай:

Хөкүмәткә файда киләАлтмыш тиен акчага.

Гөнаһсыз шаярулар… Теге кыз да белә инде моны кем оештырганын: мөһерендә «Мәскәү» дип куелган бит! Кем эше булсын, теге Хәйрулла Габдерәүфе эше генә бу, әле бер ай элек кенә бит аны Мәскәүгә метро төзергә җибәргәннәр иде. Китәр алдыннан бик күзен кыздырып йөргән иде шул, мин дәшмәдем…

Шулай, читкә киткән бер егет берәр кызга шундый түләүле хат оештырмый калмый иде. Берәр ел шулай шаяргалагач, алар йә ял алып, йә бөтенләйгә авылга кайтып төшәләр. Күрсәң… Башта сигез өлгеле, төймәле кепка, өстә кара шевиот костюм, аякта шыгырдавыклы сары ботинка, муенда ефәк шарф, авызда «Пушки» дигән иң яхшы папирос һ. б.

Инде теге кыз янына килеп була, инде сүз катып була, инде ул кызның йомшак билләренә кулларыңны салып була. Инде түләүле хат салуның кирәге юк.

Бичаралар… Ул егетләрнең барысы да сугыш иттурагычында беттеләр, теге борнай кызлар тол калдылар.

Их, килсен иде ул егетләрдән «Доплатить» дигән хатлар. Алтмыш тиен түгел, алтмыш меңнәр түләп алырлар иде аларны. Бик тә гөнаһсыз егетләр, гөнаһсыз хатлар иде ул…

1993

Сәнгать корбаннары

I

Мең тугыз йөз кырык икенче елның ач җәе иде, без колхоз кырында эшлибез. Ун-унөч яшьлек малайлар – колхозда төп көч. Игеннәр әле өлгермәгән, иң көтелгәне борчак та әле кузакланмаган. Без, үгезләр җигеп, йә фермага юкә миллеге ташыйбыз, йә, иген өлгерешкә дип, әвеннәрне, әвеслекләрне чистартабыз, кыскасы, –эш муеннан. Миңа унике яшь, ачлыктан, йокы җитмәүдән мин бик тилмерәм, йончыйм. Колхоз эшеннән качкалап, «уфалла» арбасы белән урманга барып кайткалыйм, кышка утын әзерләү минем өстә. Иптәш малайларымның кайберсе әтиле. Әтиләре йә өлкән яшьтә, йә сугышка яраксыз булып өйдә калганнар, аларның эш бераз җиңелрәк. Әтиләре сугышта үлгәннәренең яки әле сугышта исән йөргәннәренең дә эшләре җиңел үк булмаса да, хәлләре ярыйсы: аларның гаиләләрен налогтан азат иттеләр. Минем хәл котчыккыч: гаиләдә ирләрдән берүзем, әти «халык дошманы» дип төрмәгә озатылды, хәбәре юк. Мине бригадир да типкәли, үгез җиккәндә матавыкланып озаграк азаплансам, председатель дә яңакка менеп төшә, мин – хокуксыз.

Шулай да бирешмим. Барыбызга да авыр. Мин үземне иптәш малайлар арасында һич тә ким итеп тоймыйм, хәер, аларның берсе дә миңа авыр сүз әйтми. Уйнашабыз, көлешәбез, йөк өстендә кайтканда җырлыйбыз, сәбәбе чыкканда сугышып та алабыз, шундук онытабыз да.

Ач, эссе, хәлсез җәй бара, кырык икенче елның җәе бара… Эшкә иртүк китәбез, көндез кычыткан, алабута ашы ашарга бер сәгатькә өйгә кайтабыз.

Ә беркөнне… Беркөнне… Төшке «аш»ка кайтсам, әни әйтә:

– Әнә анда, клубка, фокусчылар килгән, билет бәясе унбиш тәңкә икән, – ди.

Минем колаклар торды (хәер, унике-унөч яшьтәге мокыт малайларның колагы гел шундый хәлдә була). Фокусчылар? Теге, күкрәк кесәләреннән унар метр лента тартып чыгаручылармы? Пиджак кесәләренә тавык йомыркасы салып, «бер-ике» дигәндә тере чеби чыгарып учларында тотучылармы? Шәһәр күргән өлкәннәр бу турыда безгә әллә никадәр сөйләгәннәр иде элек, сугышка кадәр.

Минем тамак төбе җыерылды, күзләремә яшь килде. Әни, ара-тирә урманга барып, каен җиләге җыя һәм урмансыз авылларга илтеп саткалап кайта да җыелган акчасын налогка түләп бара иде, һәм мин аннан унбиш сум акча сорый алмыйм, сорарга хакым да юк иде. Хәер, сорасам да бирмәс, аның кадәр акчасы булса, бүген үк налог агентына илтеп бирер иде ул аны. Чөнки налог түләүнең вакыты чыга барган саен, проценты арта бара иде. Мин, күзләремә яшь тыгылган көе, әни аш бүлгәнче дип, клуб капкасына киттем (клуб белән безнең койма уртак). Капка баганасына, чыннан да, иске обой кәгазенең арт ягына шәмәхә кара белән язып белдерү эленгән иде. Русча. «Фокусы и развлечения. В программе: пропажа чайного стакана; тайны домашней табуретки…» Тагын әллә ниләр, мин исә шуларын гына хәтерләп калдым. Ул арада клуб ишегеннән ике ир килеп чыкты, юнылган-шомартылган чыраны кара савытына манып, обойга өстәп яздылар: «Начало в 20 ч.». Һәм, шуны язганда, багана янында басып торган, чебиләгән аяклы, җитү чәчле, тырпайган колаклы, ябык, ятим чырайлы бер малайга игътибар иттеләр. Малайның күзләрендә яшь иде. Ул мескен малай мин идем.

– Мальчик, очень хочешь смотреть фокусы? – дип дәште миңа абзыйларның яшьрәге, әллә ниткән бәйләгән күлмәк, хикмәтле сыр-сыр чалбар кигәне. Аңа утызлар булыр, нишләп сугышта түгел икән ул?

– Хочу, – дидем мин, түбән карап, чүт кенә «хотю» дип әйтмәдем.

– Ә акчаң бармы соң? – диде өлкәнрәге, сакаллысы.

– Юк, – дидем мин, иякне күлмәккә үк терәп. – Минем әти юк, әни генә (русчаны рәхәтләнеп ватам, алтынчыга күчтем бит!).

– Ә фокусларны бик тә күрәсең киләме?

– Бик тә…

– Ә акчаң юк инде, ийеме?

– Акчам юк.

– Нишлибез инде, Боря? – дип, яшьрәгенә дәште сакаллы. – Малайның бит безнең фокусларны бик тә күрәсе килә икән. Нишлибез, дим, Борька?

Бәйләгән күлмәк бераз уйга калгандай итте.

– Ярдәм итәргә кирәк, Гера, – диде. – Тем более әтисе дә юк икән…

Һәм алар мине клубка чакырдылар, эссе кояшлы якты көн уртасында клуб эче караңгы, ятим, шомлы булып тоелды. Анда куркыныч иде.

– Менә сезнең өйдә шундый стакан бармы? – Борис дигәне миңа кырсыз, яшькелт пыялалы бер стакан күрсәтте.

– Бар! Бар! – Миңа хәл керә башлады. Мондый стаканнарны сугыш вакытында мари пыяла заводыннан юнәтеп, шәһәр кешеләре авылдан авылга сатып, онга, бәрәңгегә алмаштырып йөриләр иде. – Бар! – дип, тагын әтәчләндем мин.

– Менә сиңа контрамарка, – диде Борис, – ә калганын сиңа Гера өйрәтер. – Һәм ул минем учыма кош теледәй бер зәңгәр кәгазь салды. Анда әллә ниткән номерлар, «ряд», «место» дигән сүзләр бар иде. – Сездә монда номер сугып булмый, алдан өченче рәткә иптәшләрең белән кереп утыр, алданрак кил, – диде.

Сакал исә мине бер читкә алып китте дә минем төп бурычларымны аңлатырга тотынды. Бөтенләй үк аңлап бетермәсәм дә, мин «да… да…» дип тыңладым, аңларга тырыштым.

Бурыч моннан гыйбарәт: Борис белән Гера сәхнәгә чыгалар да мендәр тышы белән ниндидер фокуслар ясыйлар. Арадан берсе шул мендәр тышына яшел стаканны тыгып, сәхнәдән халык өстенә селки. Мендәр тышын сыпырып карасалар, стакан анда инде юк. Шуннан болар халыкка бәйләнәләр: сездә генә, давай, ник яшердегез, барыбер табабыз, диләр. Шулай бәхәсләшә торгач, өченче рәттән берничә малайны, тентергә дип, сәхнәгә чыгарып тезәләр. Мин өйдән үк чалбар кесәсенә үзебезнең стаканны тыгып кергән булам. Тентү вакытында бу стакан табыла, һәм, теге малайларны төшереп җибәреп, мине алып калалар. Сәхнәгә бер урындык чыгарып куялар. Миңа шунда утырырга кушалар. Мин утырыйм дигәндә сискәнеп сикереп торам. Шулай ике тапкыр. Өченчесендә инде мин урындыктан атылып, сәхнә кырына сөрлегеп барып төшәргә тиеш. Стаканны яшереп утырган өчен, алар мине әнә шундый сорау алуга дучар итәләр һәм шуннан соң мине, азат итеп, урыныма төшереп җибәрәләр… Ләкин моны берәүгә дә сөйлисе түгел. Серне бары тик егерме биш елдан соң гына ачарга мөмкин…

…Ул көнне төштән соң сәгатьләр бик акрын узды. Үгезләр дә акрын йөрде. Сүз бары тик кич булачак тамаша хакында гына барды. Мин, үз эчемә дөньяның бик бөек бер серен сеңдергәнгә горурланып, моңа чыдый алмыйча иптәшләр арасында көлдем, уен-көлке сөйләдем, арбада утырып барганда, гел җырладым. Тизрәк кич җитсен иде. Җитсен генә иде…

Ул көнне без эштән иртәрәк кайттык, бригадир да моңа әйбер әйтмәде. Аның да шунда ук барасы бар бит. Алабута яфрагы салып пешергән умачлы шулпаны шаптыр-шоптыр китереп чүмердем дә, теге стаканны кесәгә тыгып, клубка элдерттем. Ишек яны тулы халык, Борис дигәне билет сата, Сакал, шуларны ертып, кешеләрне уздырып тора. Мине тиз таныдылар.

– Третий ряд, проходи, – диде Сакал, минем контрамарканы карап тормастан. Кесәнең бүлтәеп торганына җәлт кенә карап алды. Керсәм – өченче рәттә гел малайлар. Кергәндә, аларга да «өченче рәт» дип әйтеп торганнар икән. Бәхет ташып торганга чыдый алмыйча утырам. Башка әллә нинди уйлар килә. Әйтик, менә хәзер мин киреләнеп өйгә кайтып киттем ди. Мирсәй Әмирнең «Агыйдел» әсәрендә спектакль алдыннан гына кулак кызы Зоя шулай итә бит әле. Болар нишләр иде икән?

Ул арада ишекне яптылар, соңга калып килүчеләр булса дип кемгәдер билетлар сатарга ышандырып, Борис белән Гера сәхнәгә менеп киттеләр, һәм хикмәтләр башланды. Күкрәк кесәсеннән унар, егермешәр метр лентаны ике-өч тапкыр гына чыгардылар. Ул сиңа пычакны тамак төбенә кадап бетерү кирәкме, ул сиңа бер кесәгә салган чәч тарагын үзенең ботинкасы эченнән алу кирәкме…

Әмма иң кызыгы яшел стакан белән ясалган фокус булды.

Стакан юкка чыккач, безне – әле бер сәгать элек кенә үгезләрне туарган малайларны – Муллаян, Мансур, Габдерәкыйб һәм мине сәхнәгә бастырдылар. Тентү башланды. Кайсысыныңдыр кесәсеннән кипкән ат тизәге чыкты, тентүче Сакал беразга телсез калды. Халык исә моңа аптырамады, безнең авылда элек-электеннән килгән бер ышану бар: яныңда ат тизәге булганда, сине берничек тә сихер алмый. Шулай ат тизәге минем иптәшләрне коткарды, әмма минем кесәдән «теге» стакан чыккач, халык «аһ!» дип куйды, зал шым калды. Залда чебен очканы ишетелер иде.

– Так, – диде Сакал зур тантана белән, – так. Ә сез, барыгыз, төшегез. Без бу иптәштән сорыйк әле, ничек итеп безнең стакан аның кесәсенә кергән?

Гаҗәпләнүдән шәмрәйгән малайлар, өрлегә-сөрлегә, түбәнгә төшеп киттеләр.

Спектакльнең калган өлешен мин гадәттән тыш шәп башкардым. Урындыктан очтым да киттем, очтым да киттем. Халык гөж килде, кычкырдылар, кул чаптылар, көлделәр.

– Түк бар анда! Түк! Иликтер түге! – дип аңлатты тимерчелектә эшләүче агай. – Шул сикертә аны! Ник аптырыйсыз? – дип, берөзлексез кычкырды ул.

Мин бәхетнең иң югары баскычына менеп утырган идем, фокусларның калганнарын карарга минем көчем җитмәде.

Тамаша бетеп урамга чыккач та, мине олылар тиз генә ычкындырмадылар:

– Стакан кесәңә кергәнне сиздеңме?

– Әллә аны, сәхнәгә менгәч, сиздермичә кесәңә салдылармы?

– Урындыктагы иликтер түге авырттырамы?

– Яшен суккан кебек итәме?

Олылардан соң иптәш малайлар белән генә калдык. Алар да шулай, ләкин тагы да тәфтишләбрәк сорашты-лар. Без аерылышканда, офыкта таң кызыллыгы сизелә иде. Үзем генә калгач, мине кинәт кенә кара кайгы басты: мин бүген бөтен авыл халкын алдадым. Мин иптәшләремне алдадым. Мин – ялганчы. Мин – алдакчы. Мин авылым алдында гаепле.

Ләкин бит минем әтием юк, әниемнең исә миңа бирерлек унбиш сум акчасы юк, ә минем чын фокусчыларны, фокусларны бик тә, бик тә күрәсем килә иде. Гаеплеме мин? Гаеплеме?

Таң кызыллыгы әллә инде минем битемнең күктә чагылышы…

Безнең бакчага куе булып чык төшкән, дөньяны үлән, бәрәңге яфрагы, кычыткан исе баскан, кичке чикерткәләр тынып калган иде. Мин, әнине уятмас өчен, печәнлеккә генә менеп йокыга изелдем.

Гаҗәеп матур төш күрдем: имеш, мин Казан дигән зур шәһәрдә, циркта утырам икән. Үзем тамаша карыйм, үзем умырып-умырып ак күмәч ашыйм, кулымдагы зур савыттагы тәмле сөткә күмәчне манып ала-ала лычкылдатып ашыйм. Ә сәхнәдә ике ир кеше һәм бик матур ике яшь кыз мендәр тышлары селкеп уйныйлар, ул мендәр тышларыннан яшел стаканнар очып чыга, һәм аларның барысы да ничектер минем үкчәгә тып та тып килеп бәрелә, ә теге кызлар миңа ачуланалар, төртеп күрсәтәләр, имеш…

«Тор, бала, тор, эшеңә соңга каласың» дигән тавышка уянып китсәм, әни, печәнлек баскычына баскан килеш үрелеп, минем үкчәләрне селкетеп, мине айнытып маташа икән. Авызым тулы су иде.

Ул көнне эштә мин күңелсез, боек йөрдем. Теге гаебем мине гел эзәрлекләде. Нишлим соң? Сәхнәне бик яратам бит мин. Яратам бит.

…Теге серне миңа егерме биш елсыз ачарга ярамый дигәннәр иде. 1992 елда аңа инде илле ел тула икән. Бүген мин аны соңга калып булса да ачам. Бәлки, күңелгә җиңелрәк булып китәр.

II

Бу вакыйганың елын, аен төгәл беләм. 1944 ел җәе, июль аеның ахыры. Парга сөрү вакыты. Дөньяга «Зоя» дигән фильм чыккан. Без инде өч ел буе Зоя турында укыйбыз, тыңлыйбыз. Дәрестә шаярсак, түбән билге алсак, укытучылар безне:

– Зоя, сине күрсә, нәрсә дип әйтер иде икән? – дип кызарталар иде. Без Зояны кызгана идек, аны ничек асып үтерүләре турында укытучыларның сөйләвен тыныч кына тыңлый алмый идек, күзләргә яшь килә иде. Тик бу хикәяләрдән, бу сөйләүләрдән ике-өч нәрсәне аңламый гаҗиз була идек. Беренчедән, ни өчен дошман тылына унынчы класс кызын (18 яшьлек!) җибәрәләр? Андый хәтәр операциягә ирләр, һич югы, яшүсмерләрне җибәрсәләр булмыймыни? Кемнең башына килгән ул буй җиткән сылу кызны дошман тылына чыгарырга? Һәм нинди ихтыяҗ булган моңа? Икенчедән, сорау алу вакытында нигә әле ул үз исемен әйтми, нигә «Таня» дип әйтә? Аннан нинди файда? Өченчедән, бу немецлар шулкадәр үк ахмаклармыни инде, унынчы класс кызыннан: «Сталин кайда?» – дип сорыйлар. 1941 елның көз ахырында Сталинның кайда икәнен мәктәп укучысы каян белсен? Немец разведкасы шулкадәр көчсезмени инде?

Сабый күңелләребез белән шулай уйлый, үзара шулай сөйләшә идек.

Менә, ниһаять, «Зоя» дигән фильм авылга килгән! Район газетасы, сугыш вакыты булса да, Сталинга рапортлар, Совинформбюро хәбәрләре арасында экраннарга «Зоя» исемле фильм чыгуы турында хәбәр иткән иде. Хәтерлим, ул чакта кино билетының бәясе нәкъ хәзерге кебек – ун сум иде, бәяләр буенча без бүген Ватан сугышы еллары дәрәҗәсен куып җиттек.

Июль ахыры, эссе. Кигәвенгә чыдап булмый. Без үгезләр белән җир сөрәбез. Бу – парга сөрү дип атала (чәчү җире парланып, пешеп торсын өчен). Пар үгез белән сөрәбез. Ике малай. Берең алдан ике үгезнең дә йөгән тезгененнән тотып, аларны «өстерәп» барасың, җир башларында аларны сбруйга бутатмыйча гына борырга кирәк. Икенчең арттан сука сабын тотып бара, чыбыркы белән үгезләрнең сыртына төшергәләп, кычкырып, куып барасың. Авыл малае, татар малае – кояшта чишенү юк, никадәр эссе булса да, өч-дүрт кат киенәсең. Баштан кепканы салу юк, татар хатыны бөтен тапканын налогка биреп барса бара, ач торса тора, әмма Сабантуй алдыннан (сугыш елларында Сабантуйлар булмады, ләкин халык июньнең беренче яртысын барыбер «Сабантуй көннәре» дип сөйләшә иде) үзенең малайларының берсенә кепка алып кайтмыйча калмый. Катык-сөт саткач бушаган чиләк-көянтәсен иңенә салып, малаена алган яңа кепканы арты белән башына киеп куйган, кепка артына беркетелгән фабрика этикеткасы маңгаенда җилфердәгән берәр хатынны Арча юлында очратсаң, ул хатын безнең авылныкы, һич тә башка авылныкы түгел! Сугыш афәте безнең авыл хатыннарының бу гадәтен бетерә алмады.

Әйе, июль ахыры, эссе, кигәвенле. Ул көнне без үзебез сөргән җирне тырмалый идек. Күрше малае, әнисез малай Нургали белән. Тырмалар – тимер, авыр. Аларның исеме – «зигзаг». Җирне изеп баралар, чүп-үлән бөялсә, «зигзаг»ны күтәреп авыштырырмын димә. Почмакларында ыргаклары бар. Агач тырмалар (станы агач, тешләре тимер) инде бетеп бара, МТСтан авылга шундый тырмалар килә, тракторлар җир сөргәндә, яки сугу машинасына көйләнгәндә, яки «Коммунар» исемле иләмсез зур комбайн агрегатларын сөйрәп йөргәндә, бу «зигзаг»ларны безгә биреп торалар.

Ул көнне төш вакытларында өйгә кайтсам, клуб капкасында иске обойның чиста ягына язып эленгән белдерү: «Бүген кич клубта кино: «Зоя». Башлана кичке сигездә. Билет бәясе ун сум». Әлбәттә, шатлыктан тын кысылды. Минем гел шулай: сирәк кенә эләккән шатлыктан гел тын кысыла. Шатлык аз эләккәнгәдер инде.

Үзеннән-үзе аңлашылса кирәк, төштән соң үгезләрне кырга алып барганда, аларны җиккәндә – кырда, юлда очраган кешеләр, вак-төяк малай-кызлар белән сөйләшү гел шул турыда – кич караячак фильм турында гына барды. Кырда ул көнне зур дәрт белән эшләдек, үгезләр дә, безнең күтәренке күңелне сизгәндәй, камыт агачларын аяк атлау көенә шыгырдатып, пуф-пуф килеп сулап, йомшак җир өстеннән карусыз атладылар. Бүген кино була, кино! Елына ике-өч кенә тапкыр килә бит безгә кино! Шул караган киноңның («фильм» дип сөйләшү авылда юк) эчтәлеген бер-береңә сөйли-сөйли, өч-дүрт ай яшисең бит! Моның бүгенгесе дә, бер-беребезгә сөйләү өчен, салкын көзләргә кадәр җитә инде, Алла боерса! Дөньяда, тормышта шундый да шатлыклы көннәр булса да була икән. Әле тагын шунысы бар: бүген төшкә кайтканда, өлгереп беткән арыш басуы кырыеннан уздык. Башаклар тулып, киерелеп, авыраеп салынганнар. Дүрткырлылар. Бераз шуларны уып кесәгә тутырдык, Нургали, берсен уып, бөртек санын әйтте:

– Нәкъ сиксән ике бөртек, – диде.

Бүген кич әни шуларны бер кашык каймак салып табада кыздырырга тиеш иде. Ул инде май ягып ипи ашагандай була. Без шулай алып кайткалыйбыз, үгез җигеп эшләүче малайларны тентемиләр, әмма инде урактан кайтучы хатын-кызның кай төшен генә актармыйлар! Берсенә хәтта суд ясап, ике елга өтермәгә дә озаттылар. Бик тә эчкәре җиренә яшерелгән орлыкны амбарга алып кереп үлчәделәр – 250 грамм чамасы иде…

Шулай, бүгенгә әле мин бәхетле идем. Кичен табадагы теге затлы ризыкны ничек ашаганымны белмим, әллә ашадым, әллә юк, тиз үк клубка торып чаптым. Әнидән акча да сорамадым, чөнки колхозда эшләгәннәрне исемлек буенча кертәләр иде. Ягъни ел ахырында, исәп-хисап ясаганда, сиңа тиешле акчадан колхоз идарәсе кино бәясен тотып калачак! Ел ахырында ник әллә ниләр тотып калмыйлар шунда, менә бүген «Зоя»ны карыйбыз бит әле. Шулай клубка кереп, тулы хокуклы кеше булып, малайлар белән кысылышып урнаштык, кепкалар белән бәргәләшеп, гадәттәгечә, сугышып алдык. Сугышның сәбәбе бер генә: шатлык, алда күрәчәк рәхәткә чыдап булмый (олая төшкәч, мин моны киңрәк планда аңладым: ач, хәерче илләр беркайчан да икенче илгә каршы сугыш ачмаганнар. Сугышны, гадәттә, эчке хәле рәтләнеп киткән, куәт, дәрт алган дәүләтләр башлаганнар. Россия дә, Германия дә, Франция дә шулай эшләгәннәр. СССР да шулай: аз гына хәле юньлеләнеп киттеме – шундук басып алу сугышы башлый: йә Балтика җитми аңа, йә Бессарабия, йә Әфганстан).

Клубның идәнен юганнар, салкынча дымлы һава, клуб эчен кино лентасы (эмульсия) исе тутырган, бу – бик кадерле ис, авылда андый ис була алмый, моны үпкә тутырып сулыйбыз.

Ниһаять, түрдәге ак җәймәгә озынча нур көлтәсе юнәлде. Әбиләрдән-әниләрдән ишетеп беләбез, рәсүлебез Мөхәммәд туган минутта күктән шундый нур көлтәсе җиргә иңгән, ди. Могҗизалы кино аппараты чырылдый башлады, шатлыкның, дулкынлануның чиге-чамасы юк иде. Ул фильм тавышлы иде кебек, ләкин киномеханик та сөйләде, кадрларны рәтләп матавыкланганда, залда утыручылар да аңлаткалады. Соңгылары, әлбәттә, үзләрен белдеклегә санап (бик җиңел генә кул ярасы алып, әллә кайчан сугыштан кайтып яшәүчеләр бар иде), болай аңлаталар иде: күктә хәрби самолёт күренә, залда берәү аңлата: әнә самолёт оча. Безнең бер сугышчы пулемёттан ата, залдан берәү аңлата: әнә пулемёттан аталар. Бер сугышчы йөгереп барганда пуля эләгеп егыла, залдан аңлаталар: әнә егылды. Боларына түзәсең инде, әмма экранда 1936 елгы Испания вакыйгаларын күрсәтә башлагач (Зояның әтисе, күрәсең, бу хәлләргә бәйле кеше булган), һәм интернациональ бригадалар Барселонага колонна-колонна булып кергәндә, арадан бер белдеклесе без малай-шалайга аңлатты:

– Әнә нимечләр Мәскәүгә якынлашалар. Әнә нимеч генераллары бара…

Моның алай түгел икәнлеген мин белә идем, дәшмәдем. Зал бит Зояны көтә, шуның ничек итеп немецлар кулына эләгүен көтә, аны асып үтергән сурәтләрне көтә. Аннан соң залдагы ярты халык экранда артистлар уйный дип башына да китерми, киночылар чын хәлләрне төшереп йөргәннәр дип, чын күңелдән ышана. Хикмәт менә нәрсәдә! Шуңа күрә халык Мадрид-Барселона күренешләрен юньләп карамый, ул Зояның үзен көтә иде…

Ләкин эш Зояга ук һич тә барып җитә алмады: лента гел өзелеп торды, аппарат янындагы механик берөзлексез сүгенде, экранда ямьсез булып сырлы-сырлы лента өзекләре күренде, клубны лента исе басты. Дөрес, лента өзелүнең файдалы ягы да бар, кино беткәч, төртешә-сугыша аны җыеп аласың, аннан иртәгесен җыелышып кояшта карыйсың, бер-береңә мактанасың. Минем үземдә, мәсәлән, 1938 елда караган «Зилем хан» исемле бер фильмның ике кадры бар, мин аны ничә ел инде китап эчендә саклыйм. Анда башы яралы мәһабәт ике ир кеше – икесе дә ат өстендә, кылычлар асылынган, берсенең күлмәкләре ертылган, сурәт астында латин хәрефләре белән татарча язылган: «Качарга кирәк… Степькә. Персиягә…»

Бу кадрлар минем күзләремне томалый, ниндидер хыялый, котчыккыч батырлыклар эшли алырлык далаларга, таулар арасына, океаннарга чыгып китәсе килә. Ә монда безнең кара җир, мышнак үгезләр, берөзлексез камыт шыгырдавы. Җитмәсә, экранда да күңелсез. Ак тун кигән сугышчылар, бөтен җирдә кар. Нәрсә, ак тун күрмәгәнме без, кар күрмәгәнме?

Аппарат тагын чытырдый башлады, экранда тагын сугышчылар, блиндажлар күренде, менә өстенә сырма кигән, ирләрчә кыяфәттә Зоя да күренде бугай… Күренде бугай… Күрен… Кинәт кенә йокы баскан икән. Күз кабаклары кинәт кенә авыраеп китте. Менә аппарат тигез генә чытырдый, экранда кадрлар йөгерә, ул кадрлар, имеш, безнең «зигзаг»лардан соң сузылып калган юл-юл кара җир икән. Кинәт чытырдау туктый, шундук механикның сүгенгән тавышы ишетелә, күзләрне ачсам –якын-тирәдәге бала-чага инде рәхәт йокыга талган, йокламаганнары якты экранга, куллары белән ясап, кәҗә башы, каз, эт сурәтләрен бирәләр. Аппарат тагын чырылдый башлады…

Халык шулай Зояны, Петрищево авылын күрә алмыйча, «Сталин кайда?», «Сталин үз постында!» дигәннәрне ишетә алмыйча иза чикте. Сугыштан әлерәк кенә кайткан яралы бер абзый кесә сәгатен чыгарып нур көлтәсенә куеп карады да:

– Һи-и, бездельник, инде таң аткан бит, төне буена бер картина күрсәтә алмады, – дип, шактый тозлы бер сүз әйтте дә торып чыгып китте.

Аның артыннан байтак кеше кузгалды. Йоклаган балаларны уяту китте. Киномеханик экраннан нурны алгач, без дә кузгалдык. Каткан буыннарны авыр шыгырдатып урамга чыксак шаккаттык: аргы як Гатият абзыйларның өй түбәсе артындагы офык кызарып яктырган, топольләрдә чыр-чу килеп кошлар очына, авылны аксыл яктылык баскан, урам таң исенә сеңеп калган иде. Йа Хода, ике сәгатьтән бит без үгезләрне ат абзарларыннан алып чыгып җигә башларга тиеш! Аз гына соңга калдыңмы, колхоз җитәкчеләре һәм башка активист ирләр шундук яңагыңа бер-икене биреп тә алалар, безгә гел эләгеп тора. Ә алар иртәнге якта еш кына кызмача булалар. Егерме ике сәгать буе йокы күрмәгәнбез бит без бүген, ничек кенә чыдарбыз?

…Үз гомеремдә йокыдан авыр торган иртәләрем күп булды, әмма монысы кадәр авыры бер генә булгандыр. Өйалды идәненә җәелгән урынга яткан идем. Яткан гына идем, ни арада ике сәгать узган, ә без иртәнге биштә инде кырда булырга тиеш. Әни минем башны мендәрдән күтәрә, ә мин күзләрне ача алмыйм. Әнинең кытыршы кулын муеннан алуы була – баш яңадан төшеп китә. Җиде кат җир астыннан ниндидер ят бер хатынның тавышы ишетелә:

– Улым! Улым! Харап буласың… Бригадир килеп керсә… Соңга калсаң. Үгез җиккәндә, тагын яңаклыйлар бит сине… Улым, дим, тор, дим…

Зур газап белән тордым, бер уч су белән битне юдым, күзне йомган килеш кенә яшь бәрәңгеле кычыткан шулпасы ашадым, ат абзарлары тирәсенә торып йөгердем. Нургали үгезләрне чыгарган иде инде, ул, киноның барып чыкмасын сизгәч, шундук чыгып киткән һәм рәхәтләнеп йоклаган икән. Мин дә үземнең көндәлек эшләремне башкардым: өлкән ат караучыдан ике үгезлек кичтән чапкан люцерна алдым, аны кушильгә (баудан ясаган «авоська» – юлга чыкканда атка ашатырга печән, клевер, люцерна төяп йөртер өчен зур бер челтәр) тутырдым. Башка вакытта мин, өлкән ат караучы күрмәгәндә, фураж бурасыннан берәр кисәк тоз да эләктерәм, аны «зигзаг» тимеренә бәргәләп төябез дә люцернага сибәбез, сугыш вакытында атлар, сыерлар, сарык-кәҗәләр тоз җитмәүдән тилмерәләр иде – без моны беләбез һәм мөмкин кадәр күбрәк тоз урларга тырышабыз. Бүген исә мин аңгырарак, шуңа күрә эләктерә алмадым. Хәер, люцернаны үгезләр яратып ашасын өчен тозлауның без, малайлар, башка ысулын да беләбез. Дөнья өйрәтте…