Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Миңнебикәтти утырган җиреннән торды да, алъяпкыч итәге белән авызын каплабрак, еламсырап егеткә дәште:

– Урыс, җаным, пажулысты… – дип ялынды.

Караса – күрше авылдагы бертуган сеңлесе Гаделнисаның ФЗӨдән качкан малае Гаптелфәрт икән. Менә сиңа Миләүшин малае! Егет тә телсез калды. Нәрсә әйтергә дә белмәде, килгәне бушка китмәсен дип, Гыйззәтуллинның яңагына ут күренерлек итеп берне бирде дә торып чапты. Шуннан бирле авыл халкы җиләк талаучыдан курыкмый башлады.

Сугыш шулай итеп урманның бөтен серен, бөтен романтикасын бетерде. Ул хәзер гади бер йорт җылытучы, тамак туйдыручыга әйләнде. Ләкин бу яхшылыкларны ул бик зур газаплар аркылы гына җиткерде.

Училищеда белем алып кайткан Гыйззәтуллин урманның әнә шул романтик сыйфатлары югалуын бик авыр кичерде. Урман аңа бик кызганыч булып тоелды.

Әмма авыл үзгәрмәгән диярлек. Читтә йөрү, белем алу уен эш түгел. Гыйззәтуллин барысына да фәнни-фәлсәфи күзлектән карый хәзер. Менә тарих укытучысы күп сөйләде: киләчәктә авыл белән шәһәр арасында аерма бетәчәк, диде. Гыйззәтуллинны бу нәрсә борчуга салды. Кайчан бетәчәк ул аерма? Тарих укытучысы әйтә, сугыш тәмамлангач, бу процесс тизләнәчәк, ди. Ничек инде шушы чишмәләрне бетерәсең? Ә Гыйззәтуллиннарның бакча башындагы ак мунчаны нигә бетерергә? Дөрес, Гыйззәтуллин мунчага бик яратып йөрүчеләрдән түгел. Элек-электеннән бик сирәк керә иде ул аңа. Әмма керә! Мунча үзләренеке! Мунчадан чыгып мәктәпкә килгән көнне Гыйззәтуллинны бөтен мәктәп мыскыл итә иде. Мыскыл итәргә сәбәбе дә бар: кап-кара колаклы, колак тишекләрендә сабанга чыгарлык, чебиләгән кара куллы Гыйззәтуллин көннәрнең берендә кинәт кенә алсу яңаклы, матур кызгылт колаклы чип-чиста бер мөлаем малай булып класска килеп керә. Керә, һәм шуның белән дәрес өзелә. Класс шау итә:

– Апа, апа, Гыйззәтуллин мунча кергән!

– Апа, Гыйззәтуллинга яңа колак куйганнар!

Дәрес беткәч, тәнәфес вакытында да бу тема сүндерелми: өлкән класс малайлары «чиста Гыйззәтуллинны» карарга киләләр…

Ә шулай да авыл мунчасы шәп нәрсә инде. Сезнең җәйге эссе көндә авыл мунчасына кергәнегез бармы? Юынып чыгасың, аның алгы бүлмәсендә акрын гына киенәсең. Дөньяны кояш баскан, дөньяны кояшта җылынган кычыткан, алабута, мәче борчагы исе баскан. Алар мунчаның нигезендә тыгыз булып үскәннәр, тәрәзәсенең яртысын каплаганнар. Кайтышлый кычыткан баскан киртә буеннан барасың, анда сиңа таныш исләр, сиңа таныш бөҗәкләр. Бөтен нәрсә яшәмәктә, үрчемәктә… Ә мунчадан кайткач салкын әйрән суы?! Ә җәйнең матур көнендә озын арба җигеп колхоз фермасына юкә миллеге ташу?! Көндезгә кайтасың, чишмәгә ат сугарырга төшәсең. Атны эчерә белергә кирәк. Аның өчен сызгыра белергә кирәк. Көйләп кенә акрын гына сызгырасың, ә ат эчә-эчә дә, бераз эчкәч, авызлык тимерләреннән су тамызып, сиңа карап тора. Аннан тагын эчә башлый. Ә ат абзарларындагы кырык-илле атның берьюлы клевер мекердәтүе? Керәсең, коридордан барасың, син җигә торган ат әллә каян сиңа дәшеп тора. Шулар бетәргә тиешмени шәһәр белән авыл арасында аерма беткәндә? Ә ындыр артыннан бозау күчерергә барган, чиләк белән апара аскан, балта тоткан Әхмәтша агайны кая куясың? Авылның бер кисәге бит ул! Пускай бер колагы булмасын!

Аннан соң урман тирәсендә яшәгән кешене нигә шәһәрләштерергә? Алар бөтенләй икенче төрле халык бит. Гыйззәтуллинның, мәсәлән, авылдашлары берәүгә дә охшамаган. Алар үзенчә. Бөтенесе кара янган, бөтенесенең кулы бирчәйгән, һәрберсеннән чыршы сагызы исе бәрелеп тора. Аз сүзлеләр. Аларга эш булсын. Алар кайгыны да үзләренчә кичерәләр. Дәшмичә генә. Сугышка халыкны озатканда авылда им өчен бер кычкырып елаучы булмады. Ә башка авылларда хәлләр булган. Училищеның тулай торагында кыш буена бу турыда күп сөйләнде. Болар – кайгыга нык кешеләр. Нигә аларны шәһәрләштерергә?

Каникулга кайткан Гыйззәтуллин әнә шулай авыл язмышы өчен борчылып йөрде…

Авыл тирән итеп авыр гына сулый…

Гыйззәтуллин икенче көнне үк колхоз эшенә чыкты. Ат юк, үгез юк. Барысына да беркетелгән малайлар бар. Кала хатын-кыз белән төрле эшкә йөрергә. Июньнең егерме бишләре иде – авыл урамына җиде-сигез йөк машинасы килеп туктады. Гыйззәтуллин моның нәрсә икәнен тиз аңлады: аларның авыл клубы көздән глубинка ителгән иде. «Глубинка» – яңа сүз, сугыш вакыты сүзе. Икмәк, бәрәңге кебек дәүләт заданиеләрен заготзерно, крахмал заводларына гына түгел, ә «эчкәреге» пунктларга да тупладылар. Моның әһәмияте, Гыйззәтуллин уйлавынча, бик зур булырга тиеш иде. Дошман һөҗүме вакытында азык-төлек складлары юк ителә калса, тылда әллә никадәр яшерен складлар сакланачак иде.

Бөтен халыкны бәрәңге тутырырга чакырдылар. Фронтның үзеннән үк кайткан хәрби машиналар икән. Сугышка кадәр күргәннәре бар иде: МТСта «полуторка» дигән бер кечкенә машина бар иде, ягъни тонна ярым йөк тарта торган. Ә монда тимер кузовлы трёхтонкалар! Шофёрлары кара янган, бер-икесе мыеклы, русчалары да хикмәт! «Г» авазы бөтенләй юк, бөтенесе «һ» белән сөйләшә. Халык шул машиналарга бәрәңге тутырды. Клуб яны бензин, резина исе белән тулды. Бәрәңгенең крахмалланып черегәнен чүпләүчеләргә өйләренә бирә тордылар. Морҗалардан төтен күтәрелде. Тамак туйды китте. Черек бәрәңге күмәчен табадагы каймакка чыжылдатып пешерсәң, дөньядагы бөтен ризыкларың бер якта торсын. Халыкның бер-ике көнлек тормышы хәл ителде.

Кич җиткәндә генә машиналарның соңгысын тутырдылар. Бәрәңгенең менә шушыннан ук, турыдан-туры Украинага, сугыш барган җирләргә китәчәге күңелгә әллә ничек тәэсир итте. Кузовтагы бәрәңге инде бәрәңге булып кына түгел, әллә нинди кыйммәтле йөк булып күренде.

Юлга чыгар алдыннан, машиналарның берсендә колонна начальнигы бер җитешсезлек тапты. Аны рәтләгәнче авыл читенә чыгып тезелгән хәрби машиналар янында солдатлар бәләкәй генә ут яктылар, көле төшкәч, бәрәңге салдылар. Гыйззәтуллин шофёр солдатлар белән сөйләшеп рәхәтләнде: һәрхәлдә, Хәлил Фәтхиевич тыңлап торса, Гыйззәтуллинның кыюлыгына һәм тоташ сибелгән хаталарына гаҗәпкә калыр иде.

Июнь төне бер яктан караңгыланып килсә, икенче яктан яктыра башлады. Китәр вакыт җитеп килә иде, солдатлар чиле-пешле бәрәңгене актарып алып көлә-көлә ашадылар. Берсе Симферополь кешесе икән, татарча белә иде.

– Ничего, ничего, энекәш, пешмәсә дә ашыйбыз, – дип, бер-ике бәрәңгене Гыйззәтуллинга да алып бирде.

Кызарып таң атканда гына иң алдагы машина кабынды. Аннан башкалары:

– Җиңү көненә кадәр, энекәш, – дип, берничә солдат кабинадан кул болгадылар.

Сүнеп барган учак янында Гыйззәтуллин берүзе басып калды. Солдатлар белән бер-ике сәгать утыру аның рухи дөньясына иксез-чиксез байлык бирде. Менә көзен тулай торакка җыелгач сөйләргә булыр!

Аларның авылында таң урман почмагыннан ата башлый. Кызгылт нурларның иң беренчесе мәктәпкә әйләндерелгән ике катлы мәчетнең очырма тәрәзәсенә төшә. Аннан авыл башындагы карт нарат алтын сыман төскә керә. Кайдадыр шыгырдап капка ачыла, каз-үрдәк тавышланып ала. Кемнеңдер мунчасыннан куе төтен күтәрелә – эшкә киткәнче томалап, мунча чабынмакчылар.

Ачлы-туклы авыл үзенең морҗаларыннан сыек кына төтен бөрки, зур өметләр, матур хыяллар белән сугыш елының тагын бер көне туып килә. Кырыен кычыткан баскан киртәләрдән, су буендагы ямьшәйгән мунчалардан, авыл кырыендагы ат абзарларыннан, янгын сараеның каланчасыннан – бөтен авылдан дөньяга моң тарала, ул моң төнлә төшкән чык белән бергә күккә аша.

Авыл сулый, үзенең алтмышка якын ирен сугыш кырына озаткан авыл моң катыш җай гына сулый. Ындыр арты урамыннан балта, очланган казык күтәргән, аркан белән бозау җитәкләгән Әхмәтша карт атлый, ат караучының ат абзары ишеген авыр шыгырдатып ачканы ишетелә. Халык озын җәйге хезмәт көнен каршылый. Шул халыкнымы җиңәр фашист? Шул чишмәләргәме, шул киртәләргә, шул бәрәңге басуларынамы фашист хуҗа булыр? Гыйззәтуллинның бервакытта да авылда мондый таңны күргәне юк иде. Күрәсең, училищеда уку аны үстергән, тормышны, табигатьне нечкәләбрәк аңларга өйрәткән.

Юк, мондый табигате булган, мондый чыдамлыгы булган халык беркайчан да, беркемгә дә кол булмас! Мондый таңы, мондый һавасы булган халык иң зур бәхеткә – ирекле, тук, тыныч тормышка лаек. Ләкин бит таңнар Германиядә дә матурдыр? Анда да шушындый мөлаем авыллар бармы икән? Германиядә дә кычыткан үсәме икән? Гыйззәтуллин яшендәгеләр анда ничек көн күрә икән? Без инде җиребез азат булганчы дип өмет белән яшибез, шатлык көтәбез. Ә аларның балалары нәрсә уйлый икән? Әйтик, ниндидер Альфред яки Вилли үзләренең әтиләре Днепр буенда сугышта йөрүне нәрсә дип аңлыйлар икән? Немец икәнсең, яшәү өчен Германияң бар бит! Кояш сезгә дә төшә, яңгыр сезгә дә ява бит! Нигә безнең җиргә кердегез? Нигә барыгыз да бер булып сөйләшеп, кире борылып кайтып китмисез, нигә шундый матур таңнарда окопларда ятасыз?

Гыйззәтуллин бу сорауларга әле җавап таба алмый. Чөнки ул әле укуны тәмамламаган.

Училищены исән-сау тәмамлап булса, алга таба укырга кирәк, һәм, һичшиксез, сайланган юлны үзгәртергә кирәк булыр. Сугыштан халык ярты-йорты гына кайтыр. Авыр булыр. Йә агрономлыкка, йә председательлеккә укырга кирәк. Зират астыннан суны зур буа белән буарга. Бөтен су буенда иңләп-буйлап йөзәрлек зур буа булсын. Кычыткан җыеп, алабута җыеп балаларына аш әзерләп йөргән хатын-кызларны авыр хезмәттән азат итәргә. Ватан өчен канын коеп кайткан агайларның кадерен белеп кенә яшәргә. Үлеп калганнарны онытмаска. Үзеңнең бөтен гомереңне әнә шул максатларга багышларга.

Аргы як урамда көтү куа башладылар.

Гыйззәтуллин учак яныннан торды, өенә таба атлады. Каникул әле башланып кына килә иде…

«Поп василийны Зөлхәбирә белән…»

Бер җәй эчендә әллә никадәр үзгәрешләр булган. Иң кызыгы – әтисе Әркәшәне шәһәргә алып барган да колак докторына күрсәткән. Доктор Әркәшәгә колак машинасы җайлаган. Моны класстагы бөтен кеше колагына киертеп тикшереп чыкты. Чыннан да, тавышны көчәйтә икән. Күкрәккә асылган бу аппаратны практик тормышның башка якларына да файдалану мөмкинлеге табылды. Хәер, моны Әлтафи өйрәтте. Әйтик, география дәресендә моны бик иркенләп файдаланып була икән. Чөнки географ, әгәр карта янындагы кеше шаулатып сөйләп бирмәсә, кәефе китеп тәрәзә янына килеп баса да, янчыклы кесәсендә кулын уйнатып, басуга карап тик тора. Ә Әркәшә шаулатып сөйләүчеләрдән түгел. Ул үзендә булган техник чараларны әнә шул моментта эшкә җигеп карады.

– Лаперуза бугазы! Лаперуза бугазы! – дип пышылдады аңа Баязитова.

Әркәшә ярдәмне Зарифуллиннан көтә иде, шуңа күрә Зарифуллин утырган якка турылабрак бер-ике тапкыр элемтәгә чыгып карады. Зарифуллин исә, теге бугазның исемен белү түгел, аның кайда икәнлеге турында энә очы кадәр дә мәгълүматы юклыкны сизгәч, эфирга бөтенләй чыкмады. «Резидентның» озак вакыт элемтәгә чыкмавы Әркәшәнең хәлен шактый авырайтты. Аппаратта әллә ниткән «помеха»лар бар иде, шуларның берсендә «бугазы» дигән сүз дә ишетелгәч, Әркәшә, тисә тиенгә, тимәсә ботакка дигәндәй, Аллага тапшырып, беренче тотылган шифрограмманы ачты.

– Папироза бугазы, – диде.

Географик терминны ялгыш әйтү – географ каршында иң зур җинаять. Алай иткәнче, лутчы син географны хатынсыз калдыр! Әнә, Әлтафиның сөйләвенә караганда, «пленда булган кеше син» дип, имеш, хатыны урынны аерым җәя, юньләп аш пешерми, ди. Әйе, географик термин моның өчен культ. Син теләсәң ничек мәсхәрә ит бу кешене, әмма исемнәрне хәтерлә, дөресен әйтә алмасаң, географ кушкан икенче исеме белән әйт һәм изге тема – тәмәке темасына кагылма. Шуларны истә тотканда, бу кеше, гомумән, бик ипле, юньле кеше.

– Клачны калдыр, Пермяков, – диде географ, йөзен чытып. – Әйе, клачны калдыр. Алдагы дәречкә дә кертерменме, юкмы әле…

Әркәшә моңсу гына атлап коридорга чыгып китте. Аның ут булып кызарган битләреннән, ахактай янган колак яфракларыннан класска кайнар җил өрелгәндәй булып калды. Нигә шулай каты кыланды соң әле бу географ? Югыйсә кәефе шәп вакытларда ул үзе дә терминологияне шактый юмор белән халыкча телгә ала бит. Менә, мәсәлән, Италияне ул «итек» дип, андагы Санта Мария борынын «итек үкчәсе» дип, Сахалин утравын «кролик түшкәсе» дип, Скандинавияне «яткан арыслан» дип кенә сөйли бит! Кызык та, хәтердә дә кала.

Мондый рәхимсез җәзаның сәбәбен тәнәфестә Әлтафи ачыклады: географның кичәдән бирле тәмәкесе юк икән. Менә сиңа папироза бугазы!

Быел укытучы юклыктан узган елда укытылмаган тарих фәне керә башлады. Тарихчы – күркә! Андагы горур кыяфәт, андагы каш җыерулар, бугаз уйнатып төрле тавышлар чыгарулар, эрелек! Янына килергә куркырсың дип әйтер идең… буе кечкенә. Сөзәм дигән сыерга Ходай мөгез бирмәгән, ди. Андагы шәп җөмләләр! «Әүвәл заманда Россия халкы фәкыйрьлектә яшәгән» дип сөйләсә дә, без аңлыйсы инде югыйсә! Юк, ул алай сөйли алмый. Алай гына әйткәндә ул кашларын җыерып, күзләрен йома алмый. Шуңа күрә бераз гына тәпи очына басыбрак, шул ук фикерне ул менә болайрак әйтә: «Үткәндәге тарихыбызның битләрен актарганда, мин анда фәкыйрь, ач, ихтимал, бөтенләй ялангач мужикларны күрәм…» Фразер! Ә тормышка оста бәйли үзе. Бу кеше беренче атнада ук Әлтафины үзенә һөҗүм объекты итеп алды, чөнки бер дәрес алдыннан Әлтафи укытучы өстәле янына басып, үкчәсен күтәрә-күтәрә, шул булып сөйли иде. «Үткәндәге тарихыбызның битләрен актарганда…» Боларны әйткәндә тарихчы инде кергән һәм Әлтафи янына килеп баскан, аптыраудан кулъяулыгын чыгарып, үзенең ялтыравыклы пеләшен сөрткәләп тора иде. Спектакль тагын берничә секунд дәвам итте, чөнки тарихчы рәвешенә керәм дип, Әлтафи бөтенләй күзләрен йомган, кашларын җимергән иде. Күзен ачкач, ул битендә чытлы каны калмаган килеш авызын ыргагыннан ычкындырып катып калды. Тарихчы Әлтафины борынгы Перикл заманындагыча җәзалады: башта остракизм18 турында укып килергә өй эше бирде дә, шуны сөйләтеп, остракизм законы буенча Әлтафины Афинадан – класстан сөрде. Ике дәрес шулай кертмәде. Аннан Әлтафига Урта гасырлар тарихыннан эш бирде.

Генрих IV нең папаны санламыйча йөрүен һәм ахырдан Каноссага баруын19 бик шәпләп сөйләгән Әлтафи инде реабилитацияләндем дип авызын ерып тора иде, тарихчы аны дәрестән соңга учительскаяга чакыртты. Тарихчы дәрестән чыгып, ниндидер бер класста җыелыш уздырганчы, бер түгәрәк утырышын үткәргәнче, Әлтафи ишек төбендә басып торды. Ахырдан ул сөйләп йөрде:

– Каноссага баруның нәрсә икәнен үз җилкәмдә татыдым, – диде. Шуннан соң Әлтафи тарих дәресендә бер тапкыр да «бишле»дән түбән билге алмады. Тарихчы белән алар арасында башкача бәрелеш булмады, тик кайбер темаларны узганда гына Әлтафи тарихчыга түгел, ә тарихның үзенә рәнҗеп утыра иде. Бу хәл бигрәк тә сәүдә-экономик мөнәсәбәтләргә кагылышлы була иде, Әлтафи яшькә бездән зуррак малай, ашау мәсьәләсенә ул бик зур игътибар бирә. Һәрхәлдә, ашау мәсьәләсенә шактый битараф булган Әркәшә, Гыйззәтуллиннар белән аны чагыштырып булмый. Тарих дәресендә исә еш кына болай сөйләнә: Европа көньяк һәм төньяк диңгез юлларыннан чит илгә сүс, агач, икмәк (!), ит (!), май (!), бал (!), балавыз озата. Азия һәм Якын Көнчыгыш базарларыннан Европа бизәнү әйберләре, тукымалар, аш тәмләү әйберләре кертә. Әлтафи, әнә шуларны сөйләгәндә, чын йөрәктән рәнҗи. Йә инде, акыл булганмы бу европалыларда, ә? Икмәк, бал, майны, итне каядыр чыгарып сат, имеш! Ник? Нигә? Икмәк, бал, май… Әлтафиның ашказаныннан ургылып сок килә башлый, һәм шундый әһәмиятле әйберләргә аш тәмләү (канәфер, бадьян, борыч, дарчин) һәм бизәнү әйберләре (алка, йөзек, иннек, кершән) кебек гадәттән тыш мәгънәсез нәрсәләр җибәреп яткан Көнчыгышның (уртасымы, якынымы – барыбер) йөзенә карап бер сүгенәсе килә. Мәгънәсезләр! Ләкин бу хисләрен ул тарихчыга белдерми, чөнки яңадан Каноссага барудан курка һәм мондый хәлнең бер тарих дәресендә генә түгел, әдәбиятта да, йорт эшләре дәресендә дә барганын белә. Татар әдәбияты укытучысы Рабига апаны ничек кенә ярата Әлтафи! Әмма Мәҗит Гафуриның бер әсәрен укыганда бик рәнҗеде ул аңа. Имеш, Мәҗит Гафуриның яшь вакытта, кайдадыр укыган чагында бер атнага алып киткән ризыгы… нибары бербөтен ипи һәм бер кадак шикәр булган. Имеш, ашау такы-токы булган. Белә бит инде Әлтафи, Рабига апаның да хәлен белә. Туйганчы ипи эләкми бит инде, бөтен булганы – карточка нормасы. Ә шулай да чын күңелдән сөйләгән була. Бирсеннәр иде Әлтафига атнасына бер ипи, авыл мичендә пешкән, тегермән ташыдай бер ипи һәм бер кадак шикәр! Әлтафи профессорлыкка имтихан тотар иде. Ну бу укытучыларны! Ә йорт эшләре дәресендә нәрсә тагын! Имеш, болай: «Пәрәмәчнең башта бөргән ягын аска салып кыздыралар, май аның яртысын гына күмәрлек булсын. Болай эшләгәндә, өске өлеше матур булып кызара». Моны язып утырганда, мәсәлән, Әлтафиның кичә иртәдән бирле тәгам ризык капканы юк! Ә укытучы рәхимсез, ул һаман яздыра: «Сарык итен (билдәмәсе яки арт саны алына) югач, бик эре итмичә генә турыйлар, савытка салып, өстенә төйгән борыч, ваклап тураган суган, серкә яки бер бал кашыгы лимон суы сибеп, барысын бергә катнаштыралар». Әлтафи өчен бу дәрес – экзекуция. Стройдан сыек шпицрутеннар белән уздыру бу. Ә укытучы хатын битараф чырай белән яздыра да яздыра. Иманың юк синең! Миһербансыз син! Син, юньле булсаң, аз гына уйлап карар идең… Син, миһербанлы булсаң, аз гына аңлар идең. Тукта, бу Хәлимовның, бәлки, кичә иртәдән бирле бер бөртек ризык капканы юктыр, дияр идең дә дәресне туктатып торыр идең. Сарык итенә лимон суы сибәләр, имеш, ачуым килмәгәе! Бир син Әлтафига сарык итен аерым, бир син аңа лимонын аерым, бир син аңа… Хәер, Әлтафиның ашказаны ниләр кичергәнне бу дөньяда кем аңласын соң! Андый кеше юк. Әнә шулай газапланып чыга да дәрестән гомуми торакка кайткач үзенә күрә бер садистка әйләнә Әлтафи. Тып-тын. Өй эшен эшлиләр. Өй эшен җиңелдән генә әшер-өшер китереп ташлаган Әлтафи караватына ята да кеше канына тоз сала башлый.

– Әй, егетләр, свежий бал яккан ак күмәч тәмле була икән, – дип сүз башлый.

Әлбәттә, мондый хәбәргә беренче чиратта беркатлы Әркәшә белән юаш Гыйззәтуллин әсәренәләр.

– Кит аннан! Ак күмәч дисеңме?

– Әйе, ак күмәч дим.

– Яңа суырткан бал беләнме?

– Әйе, хуш исле сыек бал белән.

– Кайда ашадың? Кем бирде?

– Юк, беркөн Ташлытау базарында берәүнең ашаганын күрдем.

Хикәянең иң эффектлы моменты әнә шул. Әлтафи канәгать. Ашау темасы, гомумән, аның иң яраткан темасы. Ашханә, склад тирәләрендә Әлтафиның активлыгы аеруча көчәя, күзләре елтырый, борын тишекләре киңәя. Аның бу сыйфатын яхшы белгән алгебра укытучысы дәрестә Әлтафиның аппетитын күргәзмә материал урынына тота.

– Алабыз бербөтен ипи, – дип башлый ул, тактага түгәрәк сызып, Әлтафига карап елмаеп. – Ул ипинең яртысын мин Хәлимовка бирәм. Миндә калды ничәдән бер өлеше?

Класста авыр сулыш.

– Икедән бере.

– Шулай. Икедән бере. Хәзер мин Хәлимовтагы ярты ипине алам да…

Әлтафиның күзен кан баса. Нинди әйбәт, чибәр кыз бу алгебра укытучысы, ә бит экзекутор. Бирми ул ярты ипине Әлтафи, бирми. Асыгыз, кисегез, училищедан куыгыз, бирә алмый ул аны кире, аңлыйсыңмы син, мәгънәсез, таш чәчәк!

Аннан китә юашрак укытучыларга үчегү. Шушы йорт эшләре, алгебраларның үчен алу. Хәзер Әлтафи рәхимсез. Рус теле методикасын бер рус кызы укыта, ул кыз, имеш, лесхоздагы объездчик Егор белән очраша икән. Әлтафи дәрес саен, язган-укыган саен тегенең үзәгенә үтә: «его» сүзенә «р» өсти. Теге кызый кызарына, ачудан иренен тешли, ләкин чыдый. Хәтта тарихчыга да чыбыркы очын шартлата Әлтафи. Бер-ике атна укуга, класста башкалардан яшькә олырак булган Гадилә исемле кызга тарихчының тыныч карамаганлыгы мәгълүм булды. Әлтафига нәрсә? Мондый мәсьәләнең укытучы өчен бик хәтәр икәнлеген ул белми түгел. Моны сизгәнне белдерергә дә ярый. Аның өчен остракизм законын куллана алмый ул карт буйдак! Менә ике-өч тапкыр инде Әлтафи тарих дәресендәге йә теге, йә бу фактны аңламамышка салыша да, кул күтәреп, укытучыга сорау бирә:

– Галиев абый, менә бу Англия буржуаз революциясендәге индепендентлар программасы турында гадиләштереп аңлатыгыз әле, – дигән була.

Тарихчы шатлана, чөнки укучының сорау бирүе, гомумән, синең фәнең белән кызыксыналар дигән сүз, ул җанланып сөйли башлый. Ләкин юкка гына… Алдагы дәрестә Әлтафи тагын кул күтәрә:

– Менә бу жирондистлар белән якобинецларны гадиләштереп яңадан бер сөйләгез әле…

Класс ихи да михи килгәч, бичара тарихчы кызарынып шиккә кала: нәрсә тели, нәрсә кирәк бу Хәлимовка? Тукта! Гадиләштереп… гадиләштереп. Гадилә… Ну, дошман! Тарихчы кып-кызыл була.

Шулай да бераздан тарихчы аннан үч алды. Каноссага җибәреп түгел. Остракизм белән дә түгел. Яңача. «Англия товарларына бойкот» дигән төшенчәне дәрестә аңлатты да шул минуттан бойкотны Әлтафига карата куллана башлады. Кул күтәрә – дәшми. Үзе сорамый. Коридорда Әлтафины күрми һәм башкалар. Шуның өстенә бу бойкотка Гадилә дә кушылды. Гомумән, тарих фәне чын мәгънәсендә тормыш белән бәйләнештә укытыла башлады. Тарихчы көчле иде, практик тормыш өчен Әлтафи аннан әллә нинди тәгълиматлар үзләштереп бетерде. Беркөнне ул дәресен болай башлады:

– Карл Маркс үзенең дөньякүләм әһәмиятле ачышлары арасында кешеләргә бик гади, ләкин гаять дәрәҗәдә мөһим бер закончалыкны аңлатты. Кешенең, диде ул, политика, белем, сәнгать белән шөгыльләнү өчен өч төрле шарты булырга тиеш. Тору урыны, киеме, ашау өчен ризыгы…

Бу төнне Әлтафи йокламады.

Тәк, тәк. Маркс нәкъ Әлтафи өчен әйткән моны. Әлтафиның соңгы атнада өлгереш түбәнәйде. Ник? Өч шарттан чыгып тикшерергә кирәк. Торыр урыны бар. Киеме, ну инде, бик үк шәп булмаса да, әйтик, сәнгать белән үк шөгыльләнерлек булмаса да, белем алырлык бар. Ә ашау? Зрә дә начар бит. Соңгы унбиш көнлекне онлата бирделәр. Пекарня эшләми. Өч кило ярым кибәкле арыш оны. Әлтафи көн пешерде арыш боламыгын, төн пешерде. Кәеф шәп булды. Ләкин бетте ул он хәзер. Өч көндә бетте. Нишләргә? Менә ул халык мәкале: бар чагында бүре күк, юк чагында шүре күк…

Класс җитәкчесе географ янына Әлтафи фәнни яктан коралланып килде. Географ телсез калды. Чөнки Әлтафи Маркс тәгълиматы белән сукты. Күрше авылга эшкә барып кайтырга бер атна сорады. Географ – юньле бәндә – кызганды. Чөнки ачлыкны үзе бер дә яратмый иде.

Әлтафиларның авылында бөтен кеше һөнәрче. Морҗачылар – шуннан. Итекчеләр – өй саен. Хәтта сәгатьчеләр дә бар. Училищега якын гына урнашкан бер татар авылына Әлтафи морҗачы һәм сәгатьче буларак килеп төште. Хәбәр тиз таралды. Беренче көнне үк эш булды. Бер карчыкның коркылдап суга торган ике герле сәгатен Әлтафи җиңел кулдан гына сүтеп ташлады. Сәгать эчендәге таракан канатларын, мыекларын, күкәйләрен җыештырып, булган частьларын керосин белән майлау артык авыр булмады, эш уңышлы башкарылса, карчык ярты чиләк бәрәңге бирәсе иде. Ләкин майланган частьларын җыя башлагач, Әлтафи бераз аптырап калды: тегеләй итеп тә, болай итеп тә карады, әмма дәү сәгатьнең нәкъ бер кушуч шестернялары артып кала иде. Әлтафиның чәч аралары тирләде, борыны йомшады. Ләкин тормыш ул кадәр үк шәфкатьсез түгел: һәрхәлдә, карчык, сукмаса-сукмас, йөрсен генә дип, ризалыгын белдерде. Шулай итеп, бер кушуч шестерня янына артып калган бер гер дә өстәлде. Бәрәңгене китешли кереп алырга булып, Әлтафи киенде: морҗа чыгарырга дип бер солдатка көтеп тора иде.

…Морҗаны солдатка белән бергәләп Әлтафи нәкъ бер атна чыгарды. Географ борчыла башлады. Күрше авылга разведка да җибәрмәкче булды. Әмма Әлтафины бернинди разведка алып кайтырлык түгел иде. Чөнки морҗа чыгару теге сәгать төзәтү ише генә булмады. Мичнең морҗасы, әллә нәрсәгә генә үҗәтләнеп, матчага туры килде. Сүтеп яңадан менеп карады Әлтафи. Юк, үз киресенә бетте морҗа, һаман матчага туры килде. Чормадан өй бурасына өстәмә өрлек куеп, матчаны кисеп, шул өрлеккә ике җирдән тимер белән тарттырырга туры килде. Моңа ике көн китте. Инде көйләнде генә дип җырлый-җырлый өскә таба кирпеч өеп менеп барганда, Әлтафи аяз көндә яшен суккандай телсез калды: морҗа туп-туры бәпкә киштәсенә туры килә иде. Бу юлы Әлтафи сүтеп маташмады. Чөнки географтан алган срок инде беткән иде. Солдаткага сиздермичә генә бәпкә киштәсенә ике терәү куйды да киштәне дә өзде. Ниһаять, түбәне тишеп, кояшны күрде. Түбәгә чыгып утырды. Бу минутта ул бик бәхетле иде: көзге саргылт кояшның җылысы Әлтафиның корым баскан борын тишекләрен кытыклады, кызыл балчыкка каткан, атна буе су күрмәгән битләрен иркәләде. Рәхәт бу дөн… Тукта! Фу, чорт! Түбәнең итәгенә тишеп чыгылган бит! Бер секундка баш әйләнеп китте. Морҗа бит түбәнең сыртыннан түбәнрәк кенә чыгарга тиеш! Ну соң бу башны! Тәк. Чигенергә урын юк. Тарихчы Галиев нәрсә ди? Күперләрне яндырып барырга диме? Аңа ансат ла ул! Аның морҗа чыгарганы бар дисеңмени син?

Морҗаның калган өлешен Әлтафи түбәгә яткырып сыртка таба менеп китте. Сыртка җиткәч турайтты. Түбәнең бу ягын күрше-күләннән карт усак каплый иде.

Кичен Әлтафи хуҗа хатын белән тирли-тирли туйганчы бәрәңге күзикмәге ашады, тиешле акчасын алып, ярты капчык бәрәңге асып, караңгы төшкәндә генә училищега кайтты. Ул бераз тазарган, сөйләшүе дә эреләнгән, кыяфәт җитдиләнгән иде. Бүлмәдәге малайларны ул туйганчы мич бәрәңгесе белән сыйлады.

Әлтафи ир-егет булган да кайткан. Кая ул элеккечә шашка уйнап бәхәсләшү, кая ул культуралы уен – шахмат белән матавыклану. Теге авылда ул кич йөргән, әллә ничә тапкыр аулак өйдә булган. Кесәдә акча булгач нәрсә! Ул герман карталары да сатып алган. Училищеда тәмәке тарту, карта уйнау, кызлар белән очрашу бик нык тыелган иде. Хәер, иң каты тыелганы – кызлар белән очрашу. Директор беренче елның беренче уку көнендә үк әйтеп куйды: