Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Сабир абзый мичтән күмер алып тәмәкесен көйрәтә. Тирән сулап куя. Бүреген салып, яртылаш агарган чәчләрен сыйпап ала.

– Миңа ничә яшь дип уйлыйсыз?

Без кишер, кәбестә тутырган авызларыбызны ярым ачып аптырап калабыз. Илле? Алтмыш?

– Юк, – ди Сабир абзый, – миңа нибары кырык сигез. Берегез дә белмәдегез. Ә бу чәч нидән агарган дип уйлыйсыз?

Без тагын җавап бирергә омтылып карыйбыз. Җәфа күрүдән? Кайгы-хәсрәт күп күрелгәннән? Әлтафи мәсьәләне биологик юл белән чишмәкче була. Организмда тиешле витамин җитмәгәнлектән, янәсе.

– Юк, – ди Сабир абзый, борыныннан акрын гына төтен өреп. – Беренче тапкыр фашистлар белән очрашканда шулай агардым. Ярты сәгать эчендә. Сезнең кеше асканны күргәнегез бармы? Юк. Күрергә язмасын. Кырык беренче елны Смоленск өлкәсендә беренче тапкыр разведкага бардым. Мин разведкада идем яраланганчы. Үзебезнең старший лейтенант, мин и тагын бер латыш малае. Таза, әллә ничә фашистыңнан кәтлит ясарлык. Ну, минем дә куәтле вакыт. Төн уртасында, шуышып кереп, авыл кырыендагы бер ташландык мунчаның очырмасына урнаштык. Задание: авылда нинди часть тора, штаб йорты кайда, таш юлдан нинди техника килә – һәммәсен дә хәтергә алырга. Атарга, тавыш чыгарырга ярамый. Бездән мәгълүмат алып кайту гына сорала. Яктырды. Черек түбә ярыгыннан карап ятабыз. Кая эләккәнбез дип уйлыйсыз? Авыл советы йорты янына. Авыл читендә ике катлы йорт. Бездән нибары илле-алтмыш метр читтә. Урам тулы мотоцикллар. Иртән хәрәкәт башланды. Тын да алмый ятабыз. Безгә төчкермичә, ютәлләмичә көн уздырасы гына калды. Безнең позиция шәп. Күзәтәбез. Немец малайлары шат күңелле халык булып чыкты – штаб малайлары булды, ахрысы. Урамга чыгып, котелоктан су салып юындылар, бер-берсенә су сибештеләр, шау да шу иттеләр, берсе, артист шикелле кыланып, әллә ни әкәмәтләр ясап күрсәтте, җырлады, биеде, и мин сиңайтим, үзләренчә кычкырышалар, ихахайлап көләләр. Белми бит адәм баласы үзләренең уч төбендә кебек күзәтү астында икәнен. Белми. Одним словом, бу егетләр ошады миңа. Нүжәли шушындый шат чырайлы таза егетләр безнең җирдә кеше талап, бала-чага, карт-корыны атып йөриләр, мин әйтәм. – Сабир абзый авыр сулап тын ала. Аның тәмәкесе инде болай гына төтенли, ул аны суырмый да. Күзләрен билгесез бушлыкка тери, күз алмаларында мичнең кызгылт ялкыннары чагы-лып ала. – Шуннан нәрсә булды дип уйлыйсыз? Сәгать нәкъ унда ябык машина килеп туктады. Уен-көлке бетте. Урам буйлап фашистлар йөгереште. Шау-шу китереп халык җыйдылар. Картлар да бала-чага. Фашист солдатлары автоматларын таккан килеш стройга тезелделәр. Площадь тынды. Минем нервлар ычкынды бугай – дерелдим икән. Иске мунча селкенә башлады. Старший лейтенант шыпырт кына әйтә: ир кеше бул, Гарипов, ди. Хәзер, ди, болар җәза оештырачаклар. Әнә, ди, күр!

Читкәрәк карасам – исләрем-акылларым китте. Баулар, колгалар асылган физкультура станы була бит әле?! Шуның бер бавына элмәк ясап яталар. Минем күзне әллә ниткән пәрдә каплады. Кыймылдарга ярамый. Ә тегеләр тыныч – иптәшләрне әйтәм. Алар инде әллә ничәнче тапкырын. Миңа нәрсә? Мин үз гомеремдә тавык суймаган кеше. Тәбегә койрыгыннан гына эләккән тычканнарны кызганып, ычкындырып йөри идем мин. Шулай ятабыз. Зур ләчәннекләре чыкты. Янында йөгерешеп офицерлар йөри. Ябык машинаны ачтылар. Кем чыкты дип уйлыйсыз? Куллары артка бәйләнгән күлмәксез бер ир. Кыйналган, бөтен тәне-бите кан, шеш, кара янган. Старший лейтенант биноклен сузды. Карыйм – таза гына бер ир. Кара чалбардан, күн итектән. Бер күзе агып чыккан бичараның. Төрткәләп элмәк астына алып килделәр. Элмәк астына бер полуторка кереп туктады. Баскыч китереп сөяделәр. Муенына элмәкне киерттеләр. Площадь тып-тын. Бераздан полуторкага өч-дүрт офицер менеп басты. Ялт иткән папкалары бар. Шунда берсе, папкасын ачып, фашист телендә нәрсәдер укый башлады. Безгә начар ишетелә. Игътибар беләнрәк тыңласак – янында берсе русчага әйләндереп тора икән. Аңладык. Кичә генә авылга партизан һөҗүме булган икән. Бу – партизан. Күрәсең, эләккән. Предатель табылгандыр инде – бөтенесен белеп сөйләгәндәй итте. Коммунист, ди, сугышка хәтле шушы зур авылда мәктәп директоры булган, ди, партоешма секретаре булган, ди. Күрдегезме? Мәктәп директоры – и шул кешене площадьта, балалар алдында. Мин бинокльне латыш егетенә суздым. Шуннан нәрсә булды дисез? Бик ачы тавыш белән үзләренчә нәрсәдер кычкырдылар да ыгы-зыгы килеп алдылар. Карыйм: машина кабинасына бер фашист кереп тә китте. Мин һаман өмет итәм әле, бу, дим, куркыту гынадыр. Халыкны өркетүдер, дим. – Сабир абзыйның куллары калтырый башлады. Ул яңадан тәмәке төрергә азаплана иде. – Шуннан машинаны кабызды ук бу. Газ бирде, кузгалмакчы була. Кабинадан башын чыгарып, кузовка карый. Ә теге директор тора, бичара, бер хәрәкәтсез. Менә берзаман машина кузгалды, теге бичара чайкалып китте. Мин күзләремне йомдым. Тешем тешкә бәрелгәнен хәтерлим. Шунда сизәм: пилоткам баштан чыгып маташа. Бу нәрсә булыр, дим?

Без тын да алырга куркып тыңлыйбыз.

– Сезнең «чәч үрә торды» дигәнне ишеткәнегез бармы? Менә шул. Чәчләр керпе энәсе кебек үрә торган. Пилотка күтәрелгән. Үземне кемдер селкеткәнгә айнып киттем. Старший лейтенантның беләгенә чытырдатып ябышкан икәнмен. Карадым. Гәүдә чайкалып, бөтерелеп тора. Площадьта коточкыч елау тавышы. Әбиләр берөзлексез чукыналар. Китте тавыш, китте тавыш. Мылтык аскан егетләр аларны төрткәләп тарата, куа башладылар. Берсенең кулында противогаз горловинасы. Аны ишеткән бар иде, имеш, шуның очына ташмы, тимерме тыгып калдыралар икән, дип. Шуның белән яра гына бу халыкны. Халыкны куа-куа, без яткан җирдән 20 метр арадан узды бу. Таныдым. Теге иртән, штаб янында бөтен немецны көлдереп, артист булып кыланганы икән. Зверь дип белерсең. Карт-корыны кыйный. – Сабир абзый тынсыз тора. Ул кисәкләп сөйли. Барысын да рәттән түгел. – Менә үз кешеңне фашистлар үтергәнне шулай карап тор әле син. Ә бит бездә корал, граната. Ә ярдәм итәргә ярамый. Безнең задание аерым. Дөрес, без баеп кайттык. Без алып кайткан сведение аларга бик кыйммәткә төште. Ну, теге момент әнә минем дә чәчләрне нишләткән! Хәзер менә каты әйбер ашый алмыйм – шул моментта тешне каты кысып, мускулларын имгәткәнмен. Да-а-а… Фашист – кабахәт халык ул. Аларның җир йөзендә эзләрен калдырмаска кирәк…

– Мин, – ди Сабир абзый, – кырык беренче елның көзендә Белый янында контузия алдым. Смоленск юнәлешендә. Аннан, госпитальдән чыккач, Сталинградка эләктем. Ишеткәнегез бармы? Ту-ты. Мин актыт камчы таңга хәтле көрәштем (шушы җөмләдә ул һәрвакыт шулай авазларны бутый, ни хикмәт?) – татар халкының йөзенә тап төшермәдем.

Кәбестә күчәне кимерә-кимерә тыңлыйбыз. Ул мичтәге утлы күмерне кисәү таягы белән әвәләп китерә дә тәмәкесенә ут ала. Бәрәңге әрчелеп беткән, бакларга тутырылган, иртәгесен ашханә кешеләре аны килеп алып китәчәкләр. Бәрәңге кабыгын училищеның атына дип конюх алып китәчәк. Кем белә, атка гынамы ул?

– Смоленск янында бер карт белән карчыкта кунарга туры килде. Сөйләшә киттек. Син, ди, карт, кем? Казакъмы, монголмы? Мин әйтәм, татар. Кайсы татар? Казанскиймы, Себерскиймы? Казанский, мин әйтәм. Карт та, карчык та шунда бернәрсә сөйләделәр. Аларның өендә фрицларның штабы булган. Кара төнне боларның өенә солдатлар бер партизанка тотып китергәннәр. Өстендә телогрейка, ике толым чәче асылынып тора, ди. Кара кашлы, коңгырт битле, кара күзле унсигез-унтугыз яшьлек бер һәйбәт сылу кыз, ди. Кыйнаганнар теге дуңгызлар. Ләм-мим бер сүз дәшмәгән бичара. Таң атканчы ләм-мим. Таң атканда үзләре алгы өйгә кереп йокыга яткач, карчык бу бичараның янына килгән. Кайнар чәй биргән, эчкән теге, дәшмәгән. Карчык сораган, кызым, болар сине харап итә бит, атаң-анаң бармы, син кем, миннән тел яшермә, дигән. Шунда теге кызның авызыннан бердәнбер сүз чыккан. Мин, дигән, татарка! Менә бөтен сүзе шул булган. «Мин – татарка!» Иртән аны алып чыгып киткәннәр. Кая? Нәрсәгә? – Сабир абзый авыр сулый. – Фашистларның билгеле инде. Мәсхәрә итәләр дә тотып аталар. Менә, балалар, фашист кем ул.

Без тып-тын калып тыңлыйбыз.

Училищеның күп укытучылары дәрестә мондый тынлыкка ирешү турында хыялланалар гына!

– Госпитальдән кайткач, Александровкада көтү көттем. Колхоз көтүен. Күрше колхозның чапкан люцерна басуына кергәнмен. Председателе килеп чыкты. Күзләре ут уйный, карарга куркырсың. Син, ди, шундый-шундый майть, ди, границаның кайда икәнен беләсеңме ди. Беләм, мин әйтәм, а как же. «Кайда, белсәң әйт». – Безнең граница, – мин әйтәм, – Берлинның центральный урамында. – Телсез калды. – Әле син монда нишләп йөрисең, мин әйтәм. – Әле синең тазалык белән монда йөрисе түгел, тегендә, – дим. Тфү дип төкереп китте.

Сабир абзый янына кич утырырга военрук Родионов та килгәли. Родионов – майорның чынысы. Авызында ике-өч алтын теше бар. Госпитальдә ике кабыргасын алганнар. Семьясын югалткан. Үзе Көнчыгышта хезмәт иткән икән. Хатыны кырык беренче елның июнендә бала белән Киевка әтиләренә кунакка киткән булган. Шуннан сугыш. Родионов Киев хәрабәләрен күргән. Киевны азат иткән. Әмма семьясын тапмаган. Ләкин гомере буе Көнчыгышта хезмәт иткәнлектән, ул Бөек Ватан сугышын түгел, һәрвакыт Япония чигендәге хәлләрне генә сөйли. Ул Хасан күле вакыйгаларында катнашкан. Монголиядә булган. Камчаткада яшәгән. Сахалинда японнардан йөз метр арада заставада торган. Класста дәрес алып барганда, арткы парталардагы студентларга ул:

– Әй, на Камчатке! – дип кычкыра.

– Камчатка шумит! – дип тавышны туктата.

Складта тимер мич янында тәмәке тартканда ул безне күрми дә, белми дә. Сабир абзый белән генә сөйләшә. Сабир абзый фрицлар турында, тегесе гел самурайлар турында сөйлиләр. Родионов, сүз туктаган арада, кисәү таягы белән мичне актара-актара җырлый. Гел бер җырны:

На дальней границе посты и станицы…

Көен белмәсә дә, бу җырга Сабир абзый да шыңшып кушыла. Дөнья күргән, сугыш күргән бу ике ир безнең өчен ул минутта Җир шарының иң бөек, иң даһи кешеләренә әйләнәләр, Родионовның җырлаган вакытта күзләре дымлана.

Враги убежали от красной границы,Пляшите, снежинки, играй, ветерок.Прощай, Забайкалье, прощайте, станицы,Бойцы отстояли Советский Восток…

Родионов шинелен чишә. Аның гимнастёркасының күкрәгендә сары, кызыл тасмалар. Бу – фәлән тапкыр яраланган, фәлән тапкыр контузия алган дигән сүз.

Складтан без теләмичә генә таралышабыз…

До-ре-ми…

До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до…До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до…

Укытучы хатын күгәргән бармаклары белән пианино клавишаларына баса да шулай җырлый. Класста борын туңарлык салкын. Тышта бүген дә рәхимсез буран. Аякларда чабата. Өзелеп-өзелеп ашыйсы килә. Һәркем сәгать икене көтә. Сәгать икедә ашханәдә берәр савыт өшегән кәбестә шулпасы бирелә. Аның өстендә тәңкәләр йөзеп йөри. Ашханә мөдире әйтә, һәр бала башына биш грамм көнбагыш мае салына, ди. Күз алдында әнә шулар. Ләкин күгәргән бармаклы апа шыгырдап каткан ботинкалары белән пианиноның педальләренә баскан да балаларны җырлата:

До-си-ля-соль-фа-ми-ре-до…До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до…

Әле кайчан гына бәрәңге басуларыннан, урмандагы питомник эшләреннән, ындыр табакларыннан аерылып килгән чабаталы малайлар, тула оеклы кызлар, «до» белән «ре»ның тыштагы буранга ни катышы барлыгын аңлый алмыйча, гаҗәпләнеп тавыш бирәләр:

До-ре-ми…

Педагогия училищесына быел бик күп бала алдылар. Дөрес, кайберләре ипи карточкасына кызыгып килде. Сугыш һәркемне тамак мәсьәләсенә аек карарга өйрәтте. Әнә шуңа күрә пианино янында утырган бу күгәргән иренле чандыр латыш хатыныннан берәү дә көлми. Ул – бер латыш коммунистының хатыны, аның иреннән өченче ел инде хат килми. Кырык беренче елда бу хатын эвакуация белән монда кайткан һәм юка пальто, юка кара ботинка белән кыш уздыра…

Ә программа бернәрсә белән дә исәпләшми…

Бүген җыр дәресе ике сәгать.

Тәнәфестә кул сугыш уйнап бераз җылындылар. Кызлар, җылы эзләп, агартылмаган мичкә аркалары белән сырыштылар. Звонок булды. Салкыннан күгәреп туңган укытучы тагын пианино клавишаларына басты.

– Программа буенча без сезнең белән бүген «Ой ты, зимушка-зима» дигән җырны өйрәнергә тиешбез, – диде ул.

Ә тышта рәхимсез буран улый. Ашханә ачылырга нәкъ бер сәгать бар әле. Салкын класста төрле партада төрлечә сыек тавышлар – «до»лар, «ре»лар, «ми»ләр күтәрелеп, бер гомуми хор тәшкил иттеләр:

Ах ты, зимушка-зима,Белоснежная пришла…Эй, эй, ай да-люли,Белоснежная пришла.

Бу җыр күңелләрне тагы да өшетте. Юк, моны элекке заманда толып яки чикмән киеп чана башына утырган, почта станциясендә кайнар борщ ашап чыккан кызыл битле кучер җырлагандыр… Яки тук карынлы, каны уйнап торган яшь гусар кибитка эчендә барганда дәртләнеп җырлагандыр… Ах бу рәхимсез программаны! Бер генә дә бу салкын класста моны җырлыйсы килми бит… Моны җырлагач, тыштагы буран тагын да котырыбрак китә кебек. Ләкин җырларга кирәк шул.

Белоснежная пришла,Все дорожки замела.Эй, эй, ай да-люли,Все дорожки замела.

Ашханәдәге тётя Поля инде озын саплы чүмече белән кәбестә шулпасын бушатадыр. Ашханә түшәменнән инде тамчы тамадыр. Өстендә балык күзедәй өч-дүрт май тәңкәсе йөзгән шулпа никадәр тәмле…

Все дорожки и путиИ не встать, и не пройти…Эй, эй, ай да-люли,И не встать, и не пройти…

– Башлангыч классларның программасында менә бу җыр бар, – ди укытучы хатын, ботинкаларын педальдән алып. – Ягез әле, тагын бер тапкыр кабатлыйк…

– Ах, ты, зимушка-зима…

Бәлки, туңган аякларын, күшеккән кулларын, ачлыкны онытып, ул да бу җырны болай гына, программада булганга гына җырлап утырадыр. Бәлки, күңеле белән ул үзенең туган җире Латвиянең сагыз исе килеп торган нарат урманы эчендә йөридер. Хыялы белән, бәлки, ул юка ботинка эчендә каткан аякларын Балтыйк диңгезе буендагы сары, җылы, эре комда бастырып торадыр. Ярмалы карны шәфкатьсез рәвештә биткә бәрә торган тыштагы буран, бәлки, аңа июль аендагы диңгезнең ак дулкыннар валын салмак кына Рига пляжына тәгәрәтүен хәтерләтәдер. Бәлки, чыннан да шулайдыр… Ә программа менә дәрес ахырында кабатларга, материалны ныгытырга куша.

До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до…До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до…

Таңнар кайда да матурдыр…

Җәйге каникулга кайткач, Гыйззәтуллинның бер көне авыл белән танышып үтте.

Аларның авылында зур су юк. Әүвәл-әүвәлтеннән суны көрәкләр белән кәз кисеп буып куялар да, бала-чага, каз-үрдәк шунда ята. Эссе көнне ул су бик җылы була, кояшны аз гына болыт капласа суына. Бала-чага бик күп җыелса, суы болганчыклана, судан чыкканда, борын асларына, ияккә, күкрәк чокырларына ләм утырган була. Җәй бик коры килгәндә, ул су да кибә, эссе көннәрдә каз-үрдәк авызын ачып әлсерәп, тавышлары бетеп тилмереп йөри. Ап-ак казлар каралып, керләнеп бетәләр, хуҗаларына мөлдерәтеп карап, каңгырашып капка күләгәсендә торалар. Авылда су кибү – зур эш. Моны бөтен тереклек иясе авыр кичерә. Дөрес, эчәргә су бар. Авылның өч-дүрт җиреннән менә дигән чишмә чыга. Һәр чишмәнең үз исеме бар. Чишмә суы кимеми. Әмма инеш суы кипкәч, казлар каралгач – Гыйззәтуллинның сынаганы бар – халыкның табигате бозыла, кеше үзеннән-үзе холыксызлана. Холыксызланган кеше моның сәбәбен белми, аңламый, әмма Гыйззәтуллин моны бик яхшы аңлый: сусызлык хикмәте бу. Училищеда укый башлагач, Гыйззәтуллин үзенең бу күзәтүләрен тагын да тирәнәйтте. Бигрәк тә психология фәнен өйрәнгәннән соң. Аның инде үзе нык ышанган билгеле бер карашлар системасы бар. Бөтенләй сусыз авыллар була: анда кое белән генә көн күрәләр. Ярым-йорты сулы авыллар була, авыл уртасыннан инеш ага, чишмәләр ага, кечерәк кенә буалар була. Зур сулы авыллар бар: авыл читендә, көзгедәй ялтырап, болын суы җәелеп ята, җилле көннәрдә ул су ярларына чап-чоп бәрелеп утыра, су өсләрендә төнбоек, яр кырыйларында серле, куркыныч камышлыклар… Бакча башларында әллә ниткән басмалар, таллыклар, тугайлар… Халыкның мораль сыйфатлары, Гыйззәтуллин фикеренчә, әнә шуңа бәйле. Ул хәзер белә: зур сулы авылның халкы әйбәтрәк холыклы була. Вакчыл булмый, киң күңелле, шәхси байлык туплау өчен артык көчәнми, әмма хөр тормышны ярата. Эшне җиңелдән эшлиләр. Сусыз авыл халкы, киресенчә, вак холыклы, гайбәтчән, көнче була. Ирләрендә ирлек сыйфаты җитми, хатын-кызны каһәрләүчән булалар, саранлык, баерга омтылучанлык белән аерылып торалар. Аларны да гаепләп булмый. Менә син миең кибәрлек эсседә йон оекбаш киеп арпа сугуда эшләп кара. Оекбашыңа ничә миллион арпа кылчыгы җыелыр икән? Шуның белән көне буе йөр. Колак тишегеңә, борыныңа – тузан, күлмәк эченә кылчык, кибәк тулсын. Шул көе көне буе эшләп кара да иртәгесен тагын шул киемеңне ки. Зур сулы авылның нәрсә аның? Эштән кайталар да чишенеп ташлап суга чумалар, колач салып, кушаяклап тибеп бер йөзәләр. Анадан яңадан туган кебек буласың. Ул арада шул ук суда кер чайкап алалар, ул арада эссе кояш астында кер кибеп тә өлгерә. Зур сулы авылда тузан да булмый…

Чишмәле, инешле авылның да эш ярыйсы. Болар колхоз эшендә бик актив, боларның колхоз һәрвакыт алда, каралты-кура таза, холык-фигыль уртача. Чишмәле авылның тагын бер ягы бар: чишмә тавышын ишетеп үскән бала моңлы була. Мәсәлән, Гыйззәтуллин үзе. Гыйззәтуллин җырлый белми, әмма аның күңеле тулы моң. Аның йөрәгендә һәрвакыт бер җыр яши. Гыйззәтуллинның күңеле гел шуны җырлый.

Моңлы балага җитә ул,Күгәрчен гөрләсә дә, –

дип кабатлый. Дөрес, моңлылыкның сәбәбен Гыйззәтуллин әле тагын бернәрсәдән күрә. Аларның авылы урманга терәлеп кенә урнашкан. Авылның кайсы гына капкасыннан чыгып китмә, ике чакрым юл үтсәң, – урман. Чишмә буенда уйнап аякларын чебиләтеп ике-өч ел уздырган адәм баласының шуннан алдагы яшьлеге урман белән бәйле. Гыйззәтуллин әллә кайчан ук, сугыш дигән нәрсә әле төшкә дә кермәгән заманда ук, беренче тапкыр урманга барган иде. Әтисе белән. Сезнең печән салган тимер ходлы арбада җәйге матур көнне ат белән урманда йөргәнегез бармы? Әтисе атны туарып, бер чыршы астына кертеп бәйләде – көн үзәгендә кигәвеннән шулай гына котыла аласың – үзе печән чапты. Гыйззәтуллин – ул вакытта әле аның фамилиясе юк, ул нибары Нурулла исемле бер малай иде – шунда биек-биек абагалар арасында йөрде. Урмандагы тавыш! Әнә карт юкә башыннан торып күке кычкыра. Әнә куелыктан «Көр-р-р!Көр-р-р!» дигән тавыш ишетелә. Әнә ана тилгәнне эзләп бала тилгән елый: «Пиль-дер-рек! Пиль-дер-рек!»

Тагын әллә ниткән тавышлар…

– Улым, сак бул, иске төп башында елан ята торган була, – диде әтисе.

Гыйззәтуллинның саф миенә бу сүз мәңгелек булып уелып калды. Черек төп башында кояшлы көннәрне елан җылынып ята икән… Урман үзенең серле ерткычлары, җәнлекләре, кошлары белән бөтен бер дөнья иде. Кемдер печән җыйганда, имеш, кочагы белән печән алган икән, беләгенә кагылып, елан төшеп киткән. Ә бер авылның бер кыз җиләктән кайтышлый агач төбенә утырган икән, утыра торгач, изелеп йокыга киткән. Төшендә бик күп итеп су эчкәнен күргән. И эчә икән, и эчә икән, бер дә сусаганы бетми икән. Өенә кайткач билгеле булган: эченә елан кергән, ди. Бер генә доктор да чыгара алмагач, фәлән авылның фәлән карчыкка алып барганнар. Карчык теге кызга учлап-учлап тоз йоттырган. Эссе мунчага алып кереп, бик каты тирләткән. Эчәренә бирмәгән. Янына табак белән сөт куйган. Бераздан теге кызның бик нык эче бора башлаган, һәм, сусызлыкка чыдый алмыйча, теге елан сөтле табакка чыгып чумган… Ә фәлән абзый бер еланның балалаганын карап торган: ана елан агачның бер ботагына чолганып асылынган, ди. Үзе болгана-чайкала, чайкалган саен, бер бала эченнән чыгып җиргә төшә, ди һәм шунда ук шуышып китеп тә бара икән. Ә бер абзыйны атлы арбада барганда елан куган. Түп-түгәрәк тәгәрмәч булып ясалган да коточкыч тизлек белән алга таба тәгәрәп куа, ди. Урман белән ике арада бер сазлык бар. Анда чишмәле елга ага, таллар, камышлар үсә. Кара болыт белән давыл килгән вакытларда шул камышлык арасыннан әллә ниткән ыңгырашкан тавыш ишетелә, ди. Монысы аждаһа, имеш. Урманда елан гына түгел, бурсык дигән ерткыч та бик хәтәр нәрсә икән. Әллә кайсы авылның бер кыз адашып урманда кунган икән, иртәгесен табып алганнар: бер җиренә дә тимәгәннәр, бары тик бурсык ике күзен генә алган да беткәнче канын эчкән, ди. Анысы кура җиләге күп булган урыннарда яши икән. Бүре – Гыйззәтуллинның анысын үзе дә күргәне бар. Урман аланында атлар көткәндә, бер тайның ал санын тешләп, тиресен умырып киткән иде. Шуннан соң атлар көне буе тынычлана алмадылар, гел пошкырдылар, аз гына бер чит тавыш ишетелсә, хәзер түгәрәк ясап, тайларны уратып ала торган булдылар. Ул ат саклаулар! Ат саклаган төндәге урманнар, ул төнге урмандагы тавышлар. Бар шундый бер урман кошы – караңгы төн урталарында шомлы итеп кычкырып ала:

– Уһу-һуй! – дип йөрәкләрне тетрәтә.

Бервакыт төн уртасында бүре улаган тавышка уяндылар. Олы малайлар, бер-берсенә дәшеп, урыннарыннан тордылар. Гыйззәтуллин шалашның түрендә җиргә сеңде. Нәрсә булыр? Куркак булып та каласы килми иде. Олыракларга ияреп ул да чыкты. Күк йөзен болыт каплаган, күзгә төртсәң күренмәслек. Яңгыр исе килә. Атлар пошкыра-пошкыра йөренәләр, ләкин куркынмаганнар, үлән мекердәтәләр. Ләкин теге тавыш… Ул тавыш җанны өшетә. Егетләр сүнеп барган учактан бер-ике кисәү алалар да куелыкка кереп китәләр. Гыйззәтуллин ут янында кала. Бервакыт куелыкта көлгән тавыш. Урманчы Гәрәй икән. Якында гына печәнчеләр кунып ята иде. Алар арасында Хәят тә бар, Гәрәй белән алар бик дус дип сөйлиләр иде. Гәрәй кайбер төнне Хәят белән күрешергә дип килә дә, алдан сөйләшенгән буенча, бүре төсле улый. Атлар шуңа күрә үлән мекердәткәннәр икән…

Бүрегә кагылышлы әллә никадәр хәвефле хәлләр ишетеп үсте Гыйззәтуллин. Бер авылның, имеш, ике малай яз көне бүре оясының эзенә төшкәннәр. Капчык алып урманга киткәннәр. Ана бүренең ауга чыгып киткәнен саклап торганнар да, олырагы, энесен сакта калдырып, ояга кереп киткән. Тыныч кына бүре балаларын капчыгына тутырып ята икән бу. Ана бүре кайтып җиткән. Кечкенә энесе кычкырырга курыккан, ә бүре, гадәт буенча, арты белән шуышып, оясына кереп киткән. Бүре койрыгы аркасына кагылгач, теге малай, үзенең артыннан энесе кергән дип белеп:

– Кермә дип әйттем ич мин сиңа! – дип кычкырып җибәргән.

Бүре, имеш, куркуыннан ояның авызын җимереп чыгып чапкан…

Гыйззәтуллин яшь чакта урманда аю да булган, һәрхәлдә, алар урамындагы бер колаклы Әхмәтша карт дигән кеше шулай сөйли. Имеш, бервакыт урманда Әхмәтша карт, ауган агач өстендә ике аю баласының уйнап йөрүен күреп, иссез-акылсыз булып торган. Үзләре түгәрәк, үзләре сөйкемле, үзләре аңгыра сыман, ди, мер-мер килеп, берсен берсе төртеп төшереп уйныйлар икән. Авызын ачып торган Әхмәтша картның шул вакытта уң яңагына шундый итеп китереп салганнар, ул сөрлегә-сөрлегә алты-җиде метр йөгереп барып җиргә сеңгән. Нәрсә булганын аңламыйча сикереп торса, каршында арт аякларына баскан дәү аю тора, ди. Аны-моны уйлап бетергәнче, аю Әхмәтша агайның яңагына тагын берне шундый итеп биргән – бичара карт бөтенләй әллә кая очып китеп барып төшкән. Аңына килә алмыйча яткан. Аңына килеп урыныннан торса, бер колак юк, яңак сөяге үзенең урыныннан чыккан, бер күзе күрмәс булган, ди. Ана аю үз балаларын карап торганны әнә шулай ошатмаган.

Урман шундый хәлләргә бик бай иде. Кичен кояш баткач, бала-чага капка төбенә чыгып утыра иде. Шунда иртәгә кайсы тирәгә җиләккә барасы, кай тирәдә карлыган бик күп – шулар турында сөйләшенә һәм иртәге көнгә план корыла иде. Ара-тирә урмандагы төрле хәлләр турында да сөйләп алалар. Шул вакытта Гыйззәтуллин урман ягына карап ала: җәйге кыска төннең урман ягында инде аклыгы беленә, шул сыек аклык фонында дәһшәтле калын кара стена булып урман күренә. Ах, андагы серле куркыныч дөнья!

Элек шулай иде.

Сугыш башлануга, боларның берсе дә калмады. Ирләр бетте, атлар сирәгәйде, бөтен кеше кул арбасы ясатып алды. Урманнан утын ташу котчыккыч бер газапка әйләнде. Тәртә эченә керәсең дә, түбән карап, ат урынына тартасың да тартасың. Яңгыр ява, юл сөрелә, таулар очрый, һаман тартасың. Тәртә эчендә мәктәп баласы, буй җиткән сылу кыз, бер аягы гүрдә тора торган карт, карчык. Бигрәк тә җиткән кызлар моның белән каһәрләнә. Арбаларын юл өстенә ташлап, алар утырып елыйлар.

– Урмансыз җиргә кияүгә чыгарга гына насыйп булсын иде, анда да кеше яши бит, – диләр.

Бу сүзләргә Гыйззәтуллин баштарак юләрлек дип караган иде, ә менә хәзер, ил-җир күргәч уйлый башлады: чыннан да, бөтенләй урмансыз җирләрдә дә адәм баласы яши бит. Алар хәтта кул арбасының нәрсә икәнен дә белмиләр. Ничек алай була ала ул?

Урман, сугыш башлангач, рухи яктан корыды. Ни аю, ни бүре, ни бурсык… Каяндыр җиләк талаучы явыз малайлар килеп чыкты. Боларны башта лесничий Милюшин малайлары дип белделәр. Имеш, госпитальләр өчен җиләк киптерү заданиесе җиткерелгән икән, диделәр. Моның белән Әхмәтша карт кына килешмәде.

– Миләүшиннең малайлары – бик тәртипле егетләр, алар студиннар, начар эш эшләп йөрмәсләр, – диде.

Гыйззәтуллин кырык беренче елның җәендә бу талаучыларны үз күзе белән күрде. Башта куелыкта шырыйлап кычкырган, елаган тавышлар ишетелде. Урман әллә нинди тавышлар белән тулды. Гыйззәтуллин куралар арасында берүзе йөри иде, кычкырмакчы булды, тавышы чыкмады, шуңа күрә, үзе дә аңламастан, кечкенә кастрюлен муеныннан алып кулына тотты да туп-туры юлга чыкты. Чыкса, илле-алтмыш адым ераклыкта җиткән чәчле, таза гына бер егет басып тора икән. Егет сызгырып та җибәрде, Гыйззәтуллинга таба лап-лоп атлап йөгерә дә башлады. Гыйззәтуллин, кай якка чапканын аңышмастан, юл буйлап элдертте. Аның күзен кан басты. Әхмәтша агай сөйли торган иде, бүре куа башласа, куянның ике күзен кан баса да, бүредән качасы урынга гел бүрегә таба чаба, дип. Бу куышу күпмегә кадәр дәвам иткән булыр иде, әмма урман юлы бик хәтәр бит ул! Юл аркылы узган бер агач тамырына Гыйззәтуллинның чабата башы эләкте дә, ул сөрлекте. Бөтен хутына алга таба ыргылып барган гәүдә кинәт ритмнан чыгуга, Гыйззәтуллин иң беренче эш итеп кулындагы кастрюлен алга таба очыртты. Кастрюль, ун метрлар чамасы һавада очып баргач, чирәм баскан юлга төшеп тәгәрәп китте. Гыйззәтуллин үзе исә әле ул урында гына туктый алмыйча, алга таба тагы да узып, гөрселдәп барып төште. Кастрюль һавага очканны күргәч, теге егет тә йөгерүдән туктады. Бераздан Гыйззәтуллин куак төбендә шыкаеп утырган күрше карчыгы Миңнебикәттине күреп алды. Аның дәү чиләге тулы иде. Гыйззәтуллин елый-елый аңа әле генә булган хәлне сөйләде һәм шуның белән әбине харап итә язды. Тагын лап-лоп атлап йөгергән тавыш ишетелде, һәм, кураларны сытып, иләмсез зур ботинкалы, кояшта янган битле, җиткән чәчле, сипкелле бер егет болар янына килеп басты. Егетнең кулында буш су чиләге иде.