Toy gecəsi

скачать книгу бесплатно


Tural astadan: «Bağışlayın, müəllim», deyib gözlərini yaşlı müəllimə zillədi.

Tural hiss elədi ki, gənc müəllim nədənsə narazıdır. Qoca ilə mübahisə eləyir. Niyə də razı olsun, axı? Tural gərək elə kobudluq eləməyəydi. Bura kənd məktəbi deyil ki, müəllimdən acıq çıxmaq üçün sinfə sərçə buraxaydı, gərək xahiş edəydi, yalvaraydı…

Atası yadına düşdü. Saçları salxım söyüdün saçaqlarına oxşayan Gülbutanın hüznlü baxışları gəlib gözləri önündə dayandı. Kəndləri pərdə-pərdə nəzərindən keçdi. Tarlalar, ağaclar, adamlar… Kəndlərinin başı üstə keşiş çəkirmiş kimi cərgələnən silsilə dağlar… Bu vəziyyət çox ani oldu, bir göz qırpımı möhlətində oldu, ayıldı, baxdı, yazıq-yazıq baxdı, ümidsiz baxdı. Müəllimlər hələ də mübahisə edirdilər. Cavan, müəllim əl-qolunu oynada-oynada nəsə deyir, sübut etmək istəyir, qoca müəllimsə şəhadət barmağı ilə daz başını qaşıya-qaşıya ona etiraz edirdi. «Yəqin kəsəcəklər». Bu fikir necə də dəhşətli idi! «Mənə deyirdilər axı, inanmırdım. Tanışım yox, pulum yox, dəlidilər mənə qiymət versinlər?».

Birdən haradansa əmisinin zəhmli baxışlarını gördü. İnəkləri yadına düşdü. Kolxoz sədrinin ona çəkdiyi şillənin şartıltısı qulaqlarında cingildədi: «Küçük! Sənin atan da əclaf olub. Kolxozun işinə həmişə pəl vurub!».

Turalın acizliyi, qorxusu bir andaca çəkilib getdi. Gözləri qəzəbdən alışıb yandı. Əsəbləri gərildi, yumruqları düyünləndi. Heç özü də bilmədən necə oldusa irəli yeridi.

– Məni kəsə bilməzsiniz, – deyə dəlicəsinə bağırdı. – Kitabda olmayan sualı mənə verməyə ixtiyarınız yoxdur! Gedib lap rektora deyərəm! Partkoma deyərəm, aləmi qataram bir-birinə!

Müəllimlər hər ikisi diksindi. Cavan müəllimin rəngi ağaran kimi oldu. Əlindəki dəftərçəni cəld qoltuq cibində gizlədib qocaya nəsə dedi. Qoca isə zahiri təmkinini saxlayırdı.

– Mən razı deyiləm. Bu nə hoqqadır çıxarırlar? Niyə qoymurlar imtahanımızı götürək? İnanmırlar, imtahana saxlamasınlar, inanırlarsa, qoysunlar işimizi görək.

Daz müəllim bu sözləri elə bərkdən dedi ki, Tural da eşitdi. Ürəyində özü-özündən: «Hoqqa nədir? Kim çıxarır hoqqanı? Müəllim kimin qarasına deyinir?» – soruşdu.

Gənc müəllim başını bulaya-bulaya otaqdan çıxdı. Tural özündə deyildi. Dumanlı şəkildə hadisənin nə ilə nəticələnəcəyini gözləyirdi. Böyümüş gözlərini müəllimə zillədi. Onun baxışlarında həyəcan, ümidsizlik, yalvarış var idi. Yenə anası yadına düşdü.

– Darıxma, oğlan, bu saat hər şeyi ayırd edərik.

Müəllimin səsindəki qayğıkeşlik Turalı bir qədər sakitləşdirsə də nigarançılığını azaltmadı: «Gərək müəllimə elə deməyəydim. Bəlkə də həmin sual kitabımızda var, unutmuşam, yadımdan çıxıb». Qapı açıldı, Cavan müəllim Qaraxanlı ilə bərabər içəri girdi. Elə bil Turalın üstünə gün doğdu. Bir istədi, özünü atsın onun üstünə, yalvarıb-yaxarsın, desin ki, Turalam, sizin çamadanlarınızı daşıyan oğlanam. Özünü güclə saxladı. İmtahan vərəqəsini verən qızın sözləri yadına düşdü: «Kişini dilə-dişə salma».

Qaraxanlı gözucu Turala baxdı, deyəsən tanımadı. «Qoca kişidir, yəqin unudub». Tural bu hissin təsiri ilə yenə sarsıldı. Qaraxanlı üzünü qoca müəllimə tutub soruşdu:

– Nə məsələdir?

– Mən bu oğlana beş vermək fikrindəyəm. Assistentim isə razı deyil. Ona görə Sizə əziyyət verdik.

Cavan müəllim dilləndi:

– Nə beş, canım? Adicə bir sual verdim, qaldı gözlərini döyə-döyə.

Tural ürəkləndi:

– Müəllim, professor, sizin kitabınızda fosforun alınması var?

Qaraxanlı yalnız indi uşağa diqqətlə baxdı, deyəsən nəyisə xatırladı. Sonra da dönüb cavan müəllimə qınayıcı bir nəzər saldı. Ancaq heç nə demədi.

– Yaxşı, elə isə bir-iki sual da mən verim.

Suallar sən deyən elə çətin deyildi.

Tural professorun suallarına da yerli-yataqlı cavab verdi. Qaraxanlı razılığını bildirdi:

– Çox sağ ol, oğlum, – dedi – müəllimlərə müraciətlə: – Beşini verin getsin, bilən uşaqları çək-çevirə salmayın.

Elə bil Turalın üstündən dağ götürüldü. Əlində imtahan vərəqəsi özünü bayıra atdı. Həyətdəkilər onu dövrəyə aldılar.

– Neçə verdilər?

Tural dinmədi. Yenə anası yadına düşdü. Ürəyindən keçdi ki, kaş anası da bu valideynlərin yanında olaydı, qaçaydı onun üstünə, Tural da anasının sinəsinə qısılıb pıçıldayaydı: «Beş aldım, ana! Oğlun beş aldı». Pıçıldayaydı yox, bağıraydı: «Beş almışam, beş!»

– Yəqin kəsilib, – deyə kimsə kənardan pıçıldadı. Tural yenə dinmədi. Uşaqlardan biri özünü saxlaya bilməyib onun əlindəki imtahan vərəqəsinə gözucu nəzər saldı.

– Beş alıb, ey!

Ətrafa uğultu düşdü.

– Təbrik!

– Afərin!

– Afərin ona yox, dayısına!

Tural dönüb bu sözləri deyən qadına tərs-tərs baxdı. Bəzənib-düzənmişdi. Elə bil, toya gəlmişdi. İmtahana girəcək oğlu da qayğısızcasına tum çırtlayırdı.

– Xala, nə dayıbazlıqdır? Mənim heç yerli-dibli dayım yoxdur, bildim, qiymətimi də verdilər.

Həmin arvad qəhqəhə ilə güldü:

– Get, bala, get, sən dedin – biz də inandıq! Dayısıza beş? Ay verdilər, ha!

Tural lap uşaqlıqdan səhər tezdən oyanmağa adət eləmişdi. Necə deyərlər, yuxudan radio ilə bir oyanardı. O, hər səhər radio verilişlərinin proqramına qulaq asar, özünə lazım olan verilişlərin, xüsusilə konsertlərin, şairlərin çıxışlarının, məktəb həyatına dair söhbətlərin vaxtını yadında saxlar, mümkün olduqca heç birini ötürməzdi. İmtahanların qızğın vədəsində radio verilişlərinə qulaq asmağa vaxtı olmasa da, adətindən qalmadı. Yataqxana yoldaşları hələ yatdıqlarından radionun səsini lap astadan verib qulağını reproduktora dirədi. Sevindi, gülümsədi: saat 8:10-da «Yeni lent yazıları» silsiləsindən Ülviyyə Qaraxanlının mahnıları veriləcəkdi. Özü də Flora Kərimovanın ifasında.

Ülviyyə gözləri önündə dayandı. Cins şalvar geymiş, gözü eynəkli, maşın sürən Ülviyyə. O, Ülviyyəni tanımasaydı, qətiyyən bu geyimdə bir qızın musiqi bəstələdiyinə inanmazdı. Onun təsəvvürü belə idi ki, ancaq yüngül xasiyyətli qızlar, işsiz-gücsüz veyillər belə geyinərlər. Ürəyində dolandırdı: «Lap yerinə düşdü, Ülviyyənin mahnılarına qulaq asaram, sonra da gedib fizikadan axırıncı imtahanı verərəm. Olaram institutun tələbəsi. Nə böyük səadət! Anam sevinəcək, Gülbuta sevinəcək, bütün kəndə hay düşəcək…» Turalın ürəyindən dəhşətli bir hiss keçdi. Bədəni üşüdü. Sevinci bir andaca yox oldu: «Birdən kəsildim?! Axı deyirlər ki, müəllimlər haqq-hesablarını axırıncı imtahanda «çürüdürlər». Əgər öz adamlarının müsabiqədən keçməmək qorxusu olsa, tökürlər dəftər-kitabı qabaqlarına, başlayırlar baş sındırmağa, hesab çəkməyə: axırıncı imtahandan neçə adam kəsilməli, neçəsi üç almalı, neçəsi beş almalıdır ki, əziyyətləri hədər getməsin, istədikləri adamlar tələbə bileti ala bilsinlər… Görəsən doğrudanmı belədir? Görəsən vicdanını pula satan, pulu həyatın mənası, yaşamağın, insanlığın əsas əlaməti hesab edən müəllimlər doğrudanmı var? Day onda nə oldu?» Sabirin vaxtı ilə pul barədə dediyi sözlər yadına düşdü: «Vicdanımmısan ey pul, ya canımmısan…»

Yox, Tural buna qətiyyən inanmırdı. Öz ağlı, öz məntiqi ilə fikirləşirdi: lap ola bilər ki, hansı müəllimsə bu və ya digər uşağın ali məktəbə girməsinə can-dildən, sidq-ürəkdən çalışır, cəhd göstərir. Olsun, insandır də, qohumu var, dostu-aşnası var, umacağı var, qoy ona hansı qiyməti verir, versin. Bilən uşağı kəsməz, müəllimdir axı, onun adının qabağında bütün sözlərin müqəddəslərindən olan «müəllim» sözü var. Qorxar, əzab çəkər bu müəllim sözündən, vicdanına sığışdırmaz bu ədalətsizliyi. Bəs onun vicdanı ağrımaz sonra? Bəs o necə rahat yatar? Dəli olar, vallah, ölər ayaq üstə, yeriyə-yeriyə mühazirə oxuya-oxuya, haqdan, ədalətdən, insanlıqdan danışa-danışa ölər…

Tural bu qəribə, müəmmalı hisslər içərisində dolabçanın üstündəki kitabları götürüb tələsik vərəqlədi. İmtahan biletlərini bir də gözdən keçirdi. Eyni açıldı. Fikri ayazıdı: «Necə yəni kəsildim? Bu kitablar, bu suallar. Axı mənə hansı sual düşəcək ki, cavab verə bilməyim? Uşaqların çoxu kəsilib. Qrupumuzda 30 adamdan cəmi-cümlətanı 5 nəfər qalıb. Yəni bir «üç» də ala bilməyəcəyəm?.. Eh… eh!».

Tural başındakı qara fikirləri qovurmuş kimi əlini yellədi. Elə bu zaman efirdə Ülviyyənin mahnıları səsləndi. Mahnılar, quş qanadlı, romantik hisslərlə dolu mahnılar… İnsanın ayaqlarını yerdən üzən, onu yer qayğısından, yer dərd-sərindən uzaqlaşdıran mahnılar… İnsana bütün dünyanı, hətta özünü də unutduran mahnılar… Onu mənən təmizləyən, yaşamağa, yaratmağa çağıran mahnılar. Görəsən vicdanını pula satan müəllimlər eşitmirlər bu mahnıları, qulaq asmırlar bu mahnılara? Düşündürmür bu mahnılar onları? Pivəsatan pivə parçını ağzınacan doldurmursa, pivənin köpüyündən çıxan qəpik-quruşa gözlərini dikirsə, bəlkə də bu təbiidir və haradasa buna haqq qazandırmaq olar. Axı heç pivə parçını axıracan doldurmaq da mümkün deyil. (Tural bunu yolüstəki qəlyanaltıda, sosiska yeyəndə görmüşdü.) Amma müəllim…

«Gedək üzü küləyə». Maneələrə qarşı gedək. Çətinliklərdən qorxmayaq. Gedək, nə qədər gücümüz var, gedək, nə qədər ayağımız gedir, gedək, nə qədər ürəyimizdə təpər var, arzu var, ümid var… Çox sağ ol, Ülviyyə, çox sağ ol, mənim eynəkli, cinsli bacım…

Ülviyyənin mahnıları ürəyəyatan idi. Həzin, lirik, təsirli idi. Xüsusilə «Gözlərəm səni» mahnısı. Gülbuta yadına düşdü. Elə bil onum dilindən yazılmışdı, elə bil onun ürək sözlərini, qəlb çırpıntılarını danışırdı bu mahnı. Floranın titrək, ehtiraslı, bəzən səhər mehi kimi xəfif, bəzən də coşqun dağ çayı kimi təlatümlü səsi ilə danışırdı bu mahnı…

Turalın bütün həyəcanlarına baxmayaraq son imtahan da uğurlu oldu.

O, artıq tələbə idi.

Tələbə! Nə qədər mənalı, nə qədər fərəhli idi bu ad!

Turalın uçmağa qanadı yox idi, olsaydı uçardı. Düz anasının yanına uçardı, Gülbutanın yanına uçardı. Küçəyə necə çıxdığını bilmədi. İstəyirdi bağırsın, «Tələbəyəm!» desin, «İnstituta qəbul edilmişəm!» desin. Desin ki, yalandır bütün şayiələr: ey atalar, analar, inəyinizi, camışınızı, gəvənizi satıb övladınız üçün institut ehtiyatı görməkdənsə, çalışın oğlunuzun, qızınızın əsl biliyi olsun. İnanın mənə, biləni kəsmirlər, bilənə «dayı» lazım deyil!

Bu anlar Tural qəribə hisslər keçirirdi. İstəyirdi, sevincini kiminləsə bölüşsün. Ürəyini kiməsə açsın! Ancaq kimə?! Bu irilikdə şəhərdə, milyon yarımdan çox əhalisi olan şəhərdə bir nəfər, tək bircə nəfər yox idi ki, onun sevincinə şərik çıxsın. Yox! Var idi! Bəs Ülviyyə, bəs onun anası, bəs professor Qaraxanlı?!

Tural tanış pillələri uça-uça qalxdı, birnəfəsə qalxdı, qaça-qaça qalxdı. Qapının qabağında dayandı. Qısaqol köynəyinin düyməsini bağladı. Saçına sığal çəkdi. Barmağını zəngin ağ düyməsinin üstünə qoyub basdı. Qapı açıldı. Ülviyyə idi. Əlindəki gülü Ülviyyəyə verdi. Titrək səslə:

– Sizi təbrik edirəm, – dedi, – mahnılarınız çox gözəl idi.

Ülviyyə gülü alıb qoxuladı. Sonra sinəsinə sıxdı.

– Çox sağ ol, Tural! Çox sağ ol! Diqqətcil oğlanmışsan! Sənin bu təbrikin mənim üçün xüsusilə qiymətlidir. Ana, – deyə o, sevinclə çağırdı, – bir gör bizə kim gəlib! – Sonra Turala tərəf döndü. – Keç, keç içəri, çıxartma ayaqqabılarını! Birdən nəsə xatırladı. – Hə, bir de görüm, imtahanların necə gedir?

– Bu gün axırıncısını verdim. Artıq tələbəyəm. Bilirəm ki, müsabiqədən sözsüz keçəcəyəm.

– O.. Nə yaxşı, nə yaxşı! Mən də səni təbrik edirəm! Deməli, bu gün hər ikimizin bayramıdır.

İsmət xanım da Turalı sevinclə təbrik elədi. Heyif ki, professor evdə yox idi. Yəqin o da sevinərdi.

Ülviyyə yataq otağına keçib paltarını dəyişdi.

– Ana, – dedi, – bu gün Turalla mənim bayramımdır! Axşama yaxşı bir süfrə aç! Rəfiqələrim də gələcəklər. Gərək bu bayramları əməlli-başlı keçirək. Tural, axşam sən də bizdəsən ha! Mütləq gələrsən.

Tural sıxıla-sıxıla:

– Çox sağ olun, Ülviyyə bacı, – dedi. – Axı mən bu axşam yola düşürəm.

– Hansı rayona?

– Ağdama.

– Qatar neçədə gedir?

– Onda.

– Eh, çatarsan. Səni lap özüm aparıb yola salaram. İndi isə getdik!

Tural sual dolu baxışlarını Ülviyyəyə zillədi.

– Hara?

– Sonra bilərsən, getdik!

Tural səmimiyyətlə, böyük ərklə deyilən bu sözlərə necə əməl etməyə bilərdi? Kirimişcə Ülviyyənin arxasınca pillələri endi. Ülviyyə maşını qarajdan çıxartdı.

– Gəl əyləş! – Tural arxada oturmaq istədi. Ülviyyə qabaq qapını açıb onu yanına dəvət elədi: – Ora yox, bura!

Tural sıxıla-sıxıla keçib Ülviyyənin yanında əyləşdi. O, ömründə ikinci dəfə idi ki, «Volqa»ya minirdi. Bir dəfə onda – çamadan daşıyanda, bir dəfə də indi. Ülviyyə radioqəbuledicini açdı. Aşıq havaları çalınırdı. Maşın haylı-küylü küçələrdən keçib iri bir binanın qarşısında dayandı. Ülviyyə yenə komanda verirmiş kimi təntənə ilə:

– Düşdük! – dedi. – Düşdülər, Tural gözucu baxdı. Univermaq idi. – Qalxdıq!

Qalxdılar. Tural elə fikirləşdi ki, Ülviyyə nəsə almaq istəyir və onu şeyləri daşımağa kömək eləmək üçün gətirib: «Lap yaxşı, nə olar: Bütün ömrüm boyu belə adamlara qulluq eləsəm, onların işinə yarasam «uf» da demərəm».

Ülviyyə kostyum satılan şöbənin qabağında dayanıb Turalın qulağına pıçıldadı:

– Bilirsən nə var, Tural? İstəyirəm ki, neft-kimya institutunun tələbəsi yoldaş Tural Qarabağlı öz kəndlərinə, anasının yanına… Sevgilin var? – Tural pul kimi qızardı. – Hə, rəngin dəyişdi, yəqin gözaltın var… Anasının yanına, sevgilisinin yanına təzə kostyumda getsin, yaxşı?

Turalı tər basdı. O, pörtdü, az qala ağlayacaqdı.

– Yox, lazım deyil. Siz elə bilirsiniz biz lap kasıbıq? Siz elə bilirsiniz…

Tural özünü saxlaya bilmədi. Dodaqları titrədi, gözləri doldu.

Ülviyyə ərklə onun saçlarını qarışdırdı:

– Mən elə bilirdim sən kişisən, lap uşaqsanmış ki… Alacağam, vəssalam! Sən məni güllə təbrik edə bilərsən, mən səni yox?

– Axı gül başqa, bu başqa. Almayın, yalvarıram, almayın, anam alar!

– Bilirsən nə var? Day sənə icazə vermirəm danışasan! Razmerin neçədir?

– Nəyim?

– Razmerin, yəni kostyumunun ölçüsü.

Tural dinmədi. Əvvəla, o, doğrudan da ölçüsünü bilmirdi. Digər tərəfdən bilsəydi də deməzdi. Ülviyyə satıcıya müraciətlə:

– Xanım qız, xahiş edirəm, bu oğlan üçün bir kostyum seçəsiniz. Tələbəyə yaraşan kostyum olsun.

Satıcı qız sevinclə:

– Qəbul olunub? – soruşdu və özü də sorğusuna cavab almadan: – Təbrik edirəm! Böyük xoşbəxtlikdir! – dedi.

Ülviyyə ilə satıcı qız Turalı güc-bəla ilə pərdənin dalına keçirdilər. Yasəmən rəngli kostyum elə bil Turalın əyninə tikilmişdi.

– Hə, indi qaldı köynəklə ayaqqabı!

Tural yenə etiraz etdisə də, Ülviyyə fikrindən dönmədi, Turalı geyindirib-keçindirib yataqxanaya qədər ötürdü.

– Hə, indi get, yola hazırlaş. Bilet pulun var?

Tural dedi:

– Vallah var, anamın canı üçün var!

– Yaxşı, elə isə xudahafiz. Axşam saat 7-də bizdəsən!

Maşın şütüyüb uzaqlaşdı. Tural yuxulu adamlar kimi gözlərini döyə-döyə maşının arxasınca baxdı. Maşın uçurdu, sanki şəhərdən çıxır, havaya qalxır, üfüqlərdə qanad çalırdı.

«KİŞİNİN OĞLUNU VURUBLAR!»

Tural Ağdam stansiyasına səhər tezdən düşdü. Stansiyada saysız-hesabsız taksilər, şəxsi maşınlar, avtobuslar dayanıb sərnişin gözləyirdi. Şoferlərin bəziləri hövsələsizlik eləyib sərnişinlərin qabağına çıxır, onların hara getməsi ilə maraqlanırdılar. Bəziləri isə maşınlarının. yanında dayanıb ucadan müştəri çağırırdılar: