Uşağı necə sevməli

скачать книгу бесплатно


Günəşli və yağışlı günlər sayılarsa, birincilər az olacaq. Əsas fon narazılıqdır.

Ağrı yoxdur – xoşagəlməz hissiyyat var, qışqırıq yoxdur – narahatlıq var. Hər şey yaxşı olardı, əgər…

Qeyd-şərtsiz – bir addım da yoxdur.

Narahat uşaqdır, ağıllı tərbiyə olunmayıb.

Otaqda hərarət var, südün artığı, suyun çatışmazlığı 100 qramdır – bunlar yalnız gigiyenik deyil, həm də tərbiyəvi faktorlardır. Bu qədər kəşfiyyat aparıb, öyrənməli, mənimsəməli, sevməli və nifrət etməli, müdafiə və tələb etməli olan yeni doğulmuş uşaq anadangəlmə temperamentdən, cəld, ya da ləng ağıldan asılı olmayaraq, özünü yaxşı hiss etməlidir.

Mən bizə calanmış “südəmər” neologizmi əvəzinə qədim “körpə”sözündən istifadə edirəm.

Yunanlar nepios, romalılar infans deyirdilər. Əgər polyak dilinin yeni sözə ehtiyacı varsa, bərbad alman Saugling sözünün tərcüməsi nəyə gərəkdir? Köhnə və istifadə olunan sözlər lüğətindən qeyri-tənqidi istifadə etmək olmaz.

28. GÖRMƏ

İşıq və qaranlıq, gecə və gündüz. Yuxu – nə isə, olduqca anlaşılmayan şey baş verir, oyaqlıq – hər nə isə, daha aydın, nə isə, yaxşı (döş), yaxud pis (ağrı) bir şey olur. Yeni doğulan körpə lampaya baxır. Həqiqətdə isə baxmır, bəbəklər genəlir və yenidən daralır. Sonra gözlərini yeri astaca dəyişdirilən əşyanın ardınca gəzdirərək, vaxtaşırı onu fiksə edir və itirir.

Ləkələrin konturları, birinci xətlərin abrisi (çevrəsi – tərc.), hamısı perspektivsizdir. Bir metr məsafədəki ana artıq sənin üzərinə əyildiyindən fərqli ləkədir. Sifət və profil ay orağı kimidir, aşağıdan baxışda yalnız çənə və dodaqlar, diz üstündə uzanarkən sifət həminki, amma gözlə birlikdədir, aşağı əyiləndə yeni dəyişiklik: saçlar zahirə çıxır.

Eşitmə və lamisə isə bütün bunların eyni şey olduğunu təsdiq edir.

Döş işıqlı buluddur, dad, qoxu, istilik, həzzdir. Yeni doğulan körpə döşü buraxır və baxır, daim döş üzərində meydana çıxan, səslər üzüb gələn və nəfəsin isti mehi əsən bu, nə isə, anlaşılmaz olanı gözlərilə öyrənir. Yeni doğulan hələ döş, sifət və əllərin bütövünü – ananı təşkil etdiyini bilmir.

Yad kimsə əlini ona uzadır. Körpə tanış hərəkətlə, şəkillə aldadılaraq, həvəslə ona gedir. Yalnız onda səhvini başa düşür. Bu dəfə əllər onu tanış ləkədən uzaqlaşdırır, qorxu oyadan tanış olmayana yaxınlaşdırır. Kəskin hərəkətlə anaya doğru dönür, baxır, ya da təhlükədən xilas olmaqdan ötrü ananın boynundan yapışır.

Nəhayət, ananın əllərlə öyrənilmiş sifəti kölgə olmağa son verir. Körpə bir çox dəfə burundan yapışmış, kipriklər pərdəsi altında gah işıldayıb, gah da qaralan qəribə gözə toxunmuş, saçları öyrənmişdir. Diqqətli, ciddi, alnı qırışlı halda dodaqları dartdığını, dişləri gözdən keçirdiyini, ağzın içinə baxdığını kim görməyib. Doğrudur, boş gəvəzəlik, öpüşlər, körpəni “əyləndirmək” adlandırdığımız zarafatlar bunda ona mane olur. Amma əylənən bizik, o isə öyrənir. Artıq tədqiqatların gedişində onun üçün şübhəli və möcüzəli kimi müəyyən edilmiş şeylər aşkara çıxıb.

29. EŞITMƏ

Pəncərə çərçivələri arxasındakı küçənin səsi, uzaq əks-sədalar, saatın tıqqıltısı, danışıqlar və taqqıltılar, düz körpəyə istiqamətlənmiş pıçıltı və sözlər körpənin təsnif edib anlamalı olduğu qıcıq xaosu yaradır.

Bura yeni doğulan körpənin özünün çıxardığı səsləri – qışqırtı, qığıltı, donqultunu – də əlavə etmək gərəkdir.

Görünməyən başqasının deyil, özünün qığıldayıb qış-qırdığını anlayana qədər az vaxt keçməyəcək. Uzanıb öz-özünə: abb, aba, ada – danışanda dinləyir və dodaqlarını, dilini, udlağını tərpədərək, dərk etdiyi hissiyyatı keçirir. Özünü tanımayaraq, yalnız belə səslərin yaradılmasının sərbəstliyini konstatasiya edir.

Mən körpəyə onun öz dilində – aba, abb, ada – müraciət edəndə o təəccüblə mənə, ona yaxşı tanış səslər çıxaran anlaşılmaz məxluqa nəzər salır.

Əgər biz yeni doğulanın şüurunun mahiyyətinə varsaydıq, onda, bizə göründüyü kimi olmamaqla, fikirləşdiyimizdən daha çox şey tapardıq. Yazıq və ac balaca çiş, amm istəyir. Balaca hər şeyi gözəl başa düşür, dayənin məmədanının düy mələrini nə vaxt açacağını, yaylığını bağlayacağını gözləyir, gözlədiyi hissiyyat gecikəndə səbrsizlik göstərir. Amma, hər halda, ana bütün bu tiradanı körpə üçün deyil, özündən ötrü ifadə etmişdi. Körpə sahibənin ev quşlarını çağırdığı səsləri – cip-cip-cip–i daha tez mənimsəyərdi.

Körpə xoş təəssüratlar və xoşagəlməzliklər qarşısındakı qorxu gözləntisi ilə fikirləşir. Yalnız obrazlarla deyil, səslərlə də fikirləşdiyi barədə, heç olmasa, qışqırığının ifadəliliyinə əsasənmühakimə yürütmək olar, qışqırıq bədbəxtçilikdən xəbər verir, ya da qışqırtı narazılıq ifadə edən aparatı avtomatik hərəkətə gətirir. Körpə özgə ağlayışını dinləyərkən ona diqqətlə nəzər salın.

30

Körpə inadla xarici dünyanı əldə eləməyə can atır: onu əhatə edən bəd düşmən qüvvələrinə qələbə çalmağa, xeyirxah ruh – müdafiəçiləri öz xidmətinə almağa susayıb.

Üçüncü möcüzəli iradə silahını: öz əllərini mənimsəyənə qədər körpənin istifadə etdiyi iki ovsunu var. Bunlar qışqırma və əmmədir.

Yeni doğulan körpə əvvəlcə qışqırır, çünki nə isə zəhləsini tökür, amma çox tezliklə heç nəyin darıxdırmamasından ötrü qışqırmağı öyrənir. O tək qoyularaq ağlayır, ancaq anasının addım səslərini eşidərək, sakitləşir, yemək istəyir – ağlayır, amma yemlənməyə hazırlığı görərək, ağlamağı dayandırır.

O, malik olduğu biliklər (onlar necə də azdır!) və sərəncamında olan vasitələr (onlar necə də əhəmiyyətsizdir!) həcmində fəaliyyət göstərir. O, ayrı-ayrı hadisələri ümumiləşdirərək və bir-birinin ardınca gələn iki faktı səbəb və nəticə (post hoc, propter hoc) kimi əlaqələndirərək, səhvlər buraxır.

Papışlarına ünvanladığı maraq və simpatiyanın mənbəyi yerimək bacarığını papışlarına bağlamasında deyilmi? Elə ona görə də paltosu da onu möcüzələr dünyasına – gəzintiyə aparan, nağıldakı xalça olur.

Belə ehtimallar irəli sürməyə haqqım var. Əgər ədəbiyyat tarixçisinin Şekspir Hamleti yaradarkən nə demək istədiyini axırına kimi fikirləşməyə haqqı varsa, pedaqoq da, başqaları olmayınca, lap səhv də olsa, hansısa praktiki nəticələr verən ehtimallar irəli sürmək hüququna malik olur.

Beləliklə, otaq bürküdür. Yeni doğulmuş körpənin dodaqları qurumuş, ağız suyu qatı və azdır, o, şıltaqlıq edir.

Süd yemdir, amma əgər içmək istəyirsə, ona su vermək gərəkdir. Ancaq o, “içmək istəmir”, başını bulayır, qaşığı əldən vurub salır. Həqiqətən, içmək istəyir, yalnız, hələ bacarmır. Həsrəti çəkilən içkini dodaqlarında hiss edərək, başını bulayır, məməni axtarır. Sol əlimlə başını özümə cəlb edir, qaşığı yuxarı dodağa dayayıram. O içmir, suyu əmir, acgözlüklə əmir. Beş qaşıq içdi və sakitcə yuxulayır. İçkini qaşıqla verərkən, iki dəfə yöndəmsiz olacağam, o boğulacaq, xoş olmayan hissiyyat keçirəcək. Bax, onda, həqiqətən, qaşıqdan içmək istəməyəcək.

İkinci nümunə.

Körpə şıltaqlaşır, narazı olur, döşdə olarkən, bələnmə zamanı, vannada, yatağını dəyişəndə sakitləşir. Səpki qaşıntısı bu uşağa əzab verir. Mənə səpkinin olmadığını deyirlər. Mütləq olacaq. İki ay sonra o, meydana çıxır.

Üçüncü nümunə.

Yeni doğulmuş körpə özündə olmayanda əllərini əmir, hər cür xoşagəlməz hissiyyatları, o cümlədən, səbrsiz gözlənti əsəbililiyini səmərəli, ona yaxşı tanış olan əmmə ilə aradan qaldırmaq həsrətindədir. Ac olanda, ya da içmək istəyəndə, qədərindən artıq yemlənəndə, ağzında xoşagəlməz dad hiss eləyəndə, ağrı duyanda, qızdıranda, bədəni, yaxud diş əti qaşınanda yumruğunu əmir.

Həkimin dişlərin tez çıxacağını vəd etməsi, körpənin isə çənə, yaxud diş ətlərində xoşagəlməz duyğular hiss etməsi, dişlərin də bir neçə həftə ərzində görünməməsi hardan meydana çıxıb?

Bəlkə çıxan diş hələ sümükdə olarkən xırda sinir çıxıntılarını qıcıqlandırır?

Buynuzu çıxana kimi dananın analoji iztirab çəkdiyini əlavə edirəm.

Sxem belədir: əmmə instikti – ağrıdan qurtulmaq üçün əmmə, həzz, yaxud qüsur kimi əmmə.

31

Təkrar edirəm: Körpənin psixi həyatının əsas leytmotivi, məzmunu naməlum stixiyalarının, xeyir və şərinin ona doğru üzdüyü ətraf aləmin sirrini əldə etməyə canatmadır.

O, əldə etmək istəməklə, dərk etməyə can atır.

Təkrar edirəm: yaxşı əhval-ruhiyyəsi onun obyektiv tədqiqatlarını yüngülləşdirir, orqanizminin dərinliklərindən gələn bütün xoş olmayan hissiyyat, birinci növbədə ağrı, şüurun aydınlığını dumanlandırır. Buna əmin olmaqdan ötrü ona sağlam, nasaz və xəstə vaxtlarında nəzər salmaq lazımdır.

Yeni doğulmuş körpə ağrı keçirərək, yalnız qışqırmır, qışqırığı eşidir də, onu udlağında hiss edir, yumulmuş kipriklər arasından aydın olmayan tərəddüdlü cizgilərlə duyur. Bütün bunlar güclü və düşməncəsinədir, dəhşətli və anlaşılmazdır. O bu anları lazımi kimi yadda saxlamalı, onlardan qorxmalıdır və hələ özünü tanımayaraq, onları təsadüfi obrazlarla əlaqələndirir. Burada, ehtimal, yeni doğulmuş körpənin bir çox izaholunmaz simpatiyaları, antipatiyaları, qorxuları və qəribəlikləri kök salıb.

Yeni doğulmuş körpə intellektinin inkişafının tədqiqi ağlasığmaz dərəcədə çətin işdir, çünki o vaxtaşırı dərk edir və unudur, bu inkişafda sakitlik və reqress (geriləmə – tərc.) nailiyyətlərinin bir çox dövrləri vardır. Ehtimal, bunda onun əhval-ruhiyyəsinin dayanıqsızlığı vacib, bəlkə, hətta, müəyyənedici rol oynayır.

Körpə əllərini öyrənir. Onları irəli uzadır, sağa və sola aparır, gözlərindən uzaqlaşdırıb, yaxınlaşdırır, barmaqlarını aralayır, yumruqlarını sıxır, onlarla danışır və cavab gözləyir, sağ əlilə solu tutur, əlini uzadır, oyuncağı götürür və əlinin qəribə şəkildə dəyişmiş cizgilərinə baxır, oyuncağı bir əlindən o birinə keçirir, dodaqları ilə öyrənir, dərhal ağzından çıxarır və asta-asta, diqqətlə yenə baxır. Oyuncağı tullayır, odeyalın düyməsini dartır, onun müqavimətinin səbəbinə baş aparır. O əylənmir, lənət şeyrana, gözlərinizi geniş açın və onda iradi səyi qeydə alarsınız – o anlamaq istəyir. O, laboratoriyadakı, hələlik ağlına batmayan, fövqəladə dərəcədə vacib məsələyə diqqət verən alimdir.

Uşaq öz münasibətini qışqırıqla qəbul etdirir. Sonradan bunu sifətinin mimikası və əllərlə, nəhayət, nitqlə etməyə başlayır.

32. SƏHƏR OBAŞDAN, SAAT BEŞ

O oyanıb, gülümsəyir, qığıldayır, əllərini gəzdirir, oturur, qalxır. Ana isə hələ yatmaq istəyir.

İki istəyin, iki tələbatın, iki toqquşan eqoizmin münaqişəsi – bir prosesin üçüncü mərhələsi: ana iztirab çəkir, körpə isə həyata daxil olur, ana doğuşdan sonra dincəlməlidir – uşaq yemək istəyir, ana yatmaq istəyir – körpə oyaqlığa susayıb. Belə dəqiqələr hələ çox-çox olacaq. Bu, əyləncə deyil, işdir, hisslərini özünə etiraf etməyə mərdliyin olsun və onu ödənişli dayənin əllərinə verərək, hətta həkim bacarmayacağını sənə desə də, “istəmirəm”i özünə etiraf et, axı həkim həmişə sənə sərfəli və rahat olanı deyəcək.

Belə də ola bilər: ana öz yuxusunu uşağına verir, amma əvəzində ödəmə tələb edir – əzizləyir, öpür, isti, çəhrayı, ipək kimi xırda bədəni özünə sıxır. Nəzərə al: bu, ananın ürəyinin deyil, bədəninin məhəbbətilə gizlədilmiş və maskalandırılmış həyəcanlı hissiyyatlılığın şübhəli aktıdır. Əgər körpə həvəslə qucaqlaşacaqsa, yüzlərlə öpüşdən qızararaq, sevincdən parıldayan gözlərlə sənə sıxılacaqsa, bil: sənin erotizmin onda əks-səda tapıb.

Onda nə etməli, öpüşlərdən imtinamı edilməli? Öpüşü şüurlu dozalarda əhəmiyyətli tərbiyə faktoru kimi etiraf edərək, bunu tələb edə bilmərəm. Öpüş ağrını sakitləşdirir, kəskin sözləri, xatırlatmaları yumşaldır, peşimançılıq oyadır, səyi mükafatlandırır, o, sevginin rəmzidir və belə təsir edir. Bununla belə, əgər bu qəribə körpəni özünə sıxma, tumarlama yanğısı sənə şübhəli görünmürsə, istədiyin kimi et. Heç nəyi qadağan etmirəm, heç bir əmr vermirəm.

33

Mən südəmər uşağın qutunu açıb-örtməsinə, daşları götürüb-qoymasına, onu silkələyib, qulaq asmasına, bir yaşlı uşağın möhkəm olmayan ayaqlar üzərində, stulun ağırlığı altında əyilərək, onu itələməsinə, inəyin “muu” olduğu deyilən iki yaşlı uşağın “Ama-muu” – Ama itin adıdır – əlavə etməsinə və qanunauyğun səhvlər etməsinə baxanda və bunları qeydə alıb, dərc etmək lazım gələndə; məktəblinin mülkiyyətində yüzlərlə iş üçün “gərək ola bilən” mismarlar, qaytanlar, cındırlar, şüşə qırıqları aşkara çıxaranda: o, dostları ilə kimin daha uzağa tullanacağından yarışanda, öz küncündə eşələnəndə, nə isə düzəldəndə, “Mən ağac haqqında fikirləşərkən başımda xırdaca ağacmı var?” – deyə soruşaraq, ümumi oyun təşkil edəndə; dilənçiyə yaxşı qiymət üçün iki qəpik deyil, qoca və kasıb olduğuna və tezliklə öləcəyinə görə bütün varidatı olan iyirmi altı qəpiyini verəndə; yeniyetmə, bacısının rəfiqəsi gələcək deyə, pırpızlanmamasından ötrü kəkilini tüpürcəkləyəndə; qız məktubda mənə, niyəsini izah etmədən, dünyanın alçaq, adamların isə vəhşi olduğunu yazanda; gənc qürurla öz qiyamçı, mahiyyətcə isə bunca bayağı, çoxdan qıcqırmış fikrini bəyan edəndə zərifliklə bunları soruşaraq, xəyalən bu uşaqları öpürəm: ey möcüzəli sirlər, kimsiniz, nə gətirirsiniz? Necə kömək edə bilərəm? Astronomun olmuş, olan və olacaq uzaq ulduza tərəf uzandığı kimi, bütün mahiyyətimlə onlara doğru can atıram. Bu cazibədə alimin ekstazı itaətli dua ilə yumşalıb, amma onun sirliliyi azadlıq axtarışında ikən həyati vurnuxmada Allahını itirən şəxsə açılmaz.

34.UŞAQ HƏLƏ DANIŞMIR

Bəs o nə vaxt dil açacaq? Həqiqətən, nitq uşağın inkişafının göstəricisidir, amma yeganə və ən əsas olanı deyil. İlk ifadənin səbrsiz gözləntisi valideynlərin, tərbiyəçi olaraq, yetişməməsinin sübutudur.

Ləyəndəki yeni doğulmuş körpə çimçəşib, müvazinətini itirərək, əllərini oynadanda: “Qorxuram!” – deyir – təhlükəni anlamaqdan bu qədər uzaq olan varlığın qorxusunun bu hərəkəti qeyri-adi dərəcədə maraqlıdır. Sən ona döş verəndə, o isə götürməyəndə deyir: “İstəmirəm!” Budur, o, əllərini gözü alan əşyaya uzadır: “Ver!” Ağlayışda əyilmiş dodaqları ilə, əlinin müdafiə hərəkətilə tanış olmayan şəxsə deyir: “Sənə inanmıram!”, bəzən anasından soruşur: “Ona inanmaq olarmı?”

Uşağın diqqətli baxışı “Bu nədir?” sualı deyilsə, bəs nədir? Budur, nəyəsə doğru uzanıb, böyük çətinliklə əldə edir, dərindən nəfəs alır və bu yüngülləşmə köks ötürməsilə : “Nəhayət!” – deyir. Əldə etdiyini almağa cəhd et – on çalarla: “Vermərəm!” – deyəcək. Budur, başını qaldırır, əyləşir, qalxır: “Mən işləyirəm!” Gözlərin və dodaqların təbəssümü: “Dünyada yaşamaq necə də xoşdur!” nidası deyilsə, bəs nədir?