скачать книгу бесплатно
– Bizi səhərdən axşama qədər qəhvəçi dükanında oturduğumuza görə təqsirləndirirsiniz… İnsafınız olsun. Dünyanın vəziyyətini öyrənmək üçün qəhvəçi dükanından yaxşı yer varmı? Ölkəmizdə baş verən bütün siyasi, iqtisadi, ictimai və ədəbi məsələlərin müzakirə və həll edildiyi ən yaxşı yer qəhvəçi dükanları deyilmi?! Biz ora əylənmək üçün deyil, dövlətin gördüyü tədbirlər barədəki əks-sədanı bilmək üçün gedirik. Gətirdiyimiz xəbərlər köhnə olur deyirsiniz… Əgər qəzetlərdə yazılmağa layiq hadisə olmursa, bizim günahımız nədir? Biz özümüzdən xəbər uydura bilmərik ki?!
Müdir qəti cavab verdi:
– Əlbəttə, uydurmalısınız! Bəs necə fikirləşirsiniz? Əsil jurnalist ona deyərlər ki, qəzetinə münasib hadisə tapa bilməyəndə uydurmağı bacarsın. Olmayan yerdən əhvalat icad etsin.
– Olmayan şeyi özündən uydursun?
– Bəli, bəli! Siz jurnalistliyi bəs nə hesab edirsiniz?
Qəzetdən biabırçılıqla qovulmağı gözünün altına alan Nəcib istehzayla dedi:
– Guya siz özünüz jurnalistsiniz? Siz jurnalist sənətində təsadüfi adamsınız. Hamı bilir ki, bu peşəyə başlayanda sizin yük daşımaq üçün bir neçə qarış ipdən başqa sərmayəniz olmayıb… İndi ki özünüzü jurnalist hesab edirsiniz, bir hadisə uydurun, biz də sizdən öyrənək.
Nəcibin həyəcanı o biri müxbirlərə də sirayət edirdi. Onlar da Nəcibin dediklərini təsdiq edirdilər.
Mühiddin bəy yenə də arxayın-arxayın cavab verdi:
– Doğru deyirsiniz. Mən müxbirliyə başlayanda bütün sərmayəm bir hambal ipindən ibarət idi. Amma bu da bir sərmayə hesab olunur… Mənə bu cür meydan oxumağınızı gülünc sayıram. Mən dediyimi etməyə qadir adamam. Heç nədən sütunlar dolusu hadisə uydurmağı bacarıram. Nəyə gülürsünüz? Mən dediyimi isbat etməyə hazıram. İstəyirsiniz mərc gələk. Beş dəqiqə içində ən həyəcanlı bir əhvalat düzəldə bilsəm, almamış olduğunuz iki aylıq maaşın birindən imtina edəcəksiniz. Mərci mən uduzsam, onda iki aylıq pulunuzu da alacaqsınız, maaşınızı da artıracağam. Söz verirəm. Nədir? Gülürsünüz?
Doğrudan da, müxbirlər qəhqəhə çəkib gülürdülər: Bəli, təklifinə razıyıq. Sözümüz sözdür, – deyirdilər.
Bu zaman Mühiddin bəyin gözü küncdəki kresloda oturub, hadisəni qımışa-qımışa seyr edən maliyyə müfəttişinə sataşdı:
– Tutaq ki, bunların ağlı yoxdur, bəs sizə nə olub? Siz niyə gülürsünüz? Siz ki, özünüzü ağıllı adam hesab edirsiniz. Həm də mənim dostumsunuz. Onların avara danışıqlarını bəyənən bir adam kimi hırıldamağınıza nə ad vermək olar?
Bu gözlənilməz töhmət qarşısında Müqbil bəy pərt oldu. Bir təhər özünü ələ aldı:
Siz nə deyirsiniz, Mühiddin bəy? Niyə bu cür haqsız ittiham irəli sürürsünüz? Necə olur ki, siz məndən belə bir hərəkət gözləyirsiniz? Hadisə mənə bir az qəribə göründü…
– Belə çıxır ki, siz bura dostunuzu ələ salmağa gəlibsiniz… Təəssüf edirəm.
– Həddi aşmayın, Mühiddin bəy. Qonaqla belə rəftar…
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini təhqir etmək kimi tərbiyəsizliyə yol verir…
Maliyyə müfəttişi ayağa durdu:
– Sizə deyirəm danışığınıza fikir verin.
Mühiddin bəy ağzını açıb, gözünü yummuşdu. Ağzı köpüklənə-köpüklənə deyirdi:
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini haqsız çıxardır… Bir insan ki…
Məgər yalandır? Həm camaatın maaşını vermə, həm də…
Mühiddin bəy gurultulu bir qəhqəhə ilə qonağın sözünü kəsdi:
– Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun quran olsa! Dediklərini eşidən zənn edər ki, Müqbil bəy tərtəmiz, vicdanlı bir qulluq adamıdır… Ömründə heç kimin haqqını yeməyib. Əlinə haram pul dəyməyib… Rüşvət almaq nə özgə malını yemək nədir, bilməz. Kaş ki, maliyyə kassalarının dili olaydı. Tez-tez onlara uzanan qara əlin…
Mühiddin bəy sözünü deyib qurtara bilmədi. Üzünə bərk bir şillə dəydi. Dalınca ikinci, üçüncü zərbə… Qəzet sahibi ilə qonaq əlbəyaxa oldu. Müqbil bəy buğa kimi qüvvətli idi. Mühiddin bəyi ayaqları altına salıb, bağırda-bağırda döyməyə başladı.
Muxbirlər yaxşıca həzz aldılar. Onlar dalaşanları aralamaq və müdirlərini xilas etmək istəyən adamlar kimi vurnuxurdular, amma ciddi təşəbbüs göstərmirdilər.
Müqbil bəy qəzet sahibini əməlli-başlı əzişdirəndən sonra çəliyini və şlyapasını götürüb, söyə-söyə qapıdan çıxdı.
Nadir əfəndi və Nəcib müdirin qolundan tutub, onu yerdən qaldırdılar. Mühiddin bəy inildəyə-inildəyə masanın arxasına keçdi. Bir əli ilə ağzının qanını silib, o biri əliylə qələmi götürdü:
– Mən mərci uddum. İki sütunluq yazı üçün mövzu icad etdim. Əvvələn, böyük sərlövhə altında yazın: «Qəzetimizin sahibinə qarşı sui-qəsd». İkinci sərlövhə belə olacaq: «Şübhəli bir maliyyə müfəttişi müdirimizin və baş redaktorumuzun bəzi tənqidlərindən narazı qaldığı üçün onu vəzifə başında öldürmək istədi… və s.»
ÜZRLÜ SƏBƏBLƏR
Rıfqı əfəndi vəqf idarəsində[7 - Xeyriyyə üçün bağışlanmış mal və mülkü idarə edən müəssisə.] katib idi. Özünə görə ağlı və biliyi vardı. Gələcəkdə onu yaxşı vəzifə və mühüm işlər gözləyirdi. Amma, heyf ki, düzəlməz bir nöqsanı, daha doğrusu, xəstəliyi var idi; iş yerində oturmaqdan xoşu gəlmirdi. Nə müdiriyyətin xəbərdarlığı, nə töhmət, nə maaşının tutulmağı, nə də işdən qovulma hədələri ona təsir edirdi. İdarə müdiri ona tez-tez nəsihət verəndə Rıfqı əfəndi boynunu büküb yazıq-yazıq deyərdi:
– Ah, bəy əfəndi, mənim ixtiyarımda olsaydı işə vaxtlı-vaxtında gəlməzdimmi? Zati-alinizin bu cür əsəbiləşməyinə, özümün də bu qədər sərt rəftara düçar olmağıma heç yol verərdimmi?
İdarə müdirinin işdən çıxarıldığı haqda xəbəri Rıfqı əfəndi böyük sevinclə qarşıladı. Təzə müdir onu yaxından tanıyana qədər Rıfqı əfəndi istədiyini edə bilərdi.
Təzə müdir kabinetinə gələn kimi bütün katiblər onu təbrikə getdilər. Hamı kabinetdən çıxandan sonra Rıfqı əfəndi müdirə yaxınlaşıb, ertəsi gün üçün işdən icazə istədi.
– Bacım oğlu nikahlanacaq, – dedi.
Müdir yaxşı adam idi. Etiraz etmədi:
– Buyurun, buyurun əfəndim, sabah işə gəlməyin! – dedi.
O gündən sonra Rıfqı əfəndi üçün dalbadal nikah, toy, sünnət məclisləri başlandı. Qohumlarından bir çoxuna toy və ya sünnət edildi, çoxu da kürəkən yaxud gəlin oldu. Təbiidir ki, bu hadisələrlə əlaqədar olaraq Rıfqı əfəndi işə getmədi.
Toylar qurtarandan sonra «anadan olmalar» başlandı. Təzə gəlinlərin hamiləlik müddəti çatmamış uşaqları olmağa başladı. Bu səbəblərə görə, əlbəttə, Rıfqı əfəndi işdən əkilirdi.
Dünya bitib-tükənməyən hadisələrlə doludur. Hər yaranan axırda ölməlidir. Bu, təbiətin dəyişməyən qanunudur.
Rıfqı əfəndinin ailəsində də toylar, anadan olmalar qurtaran kimi ölümlər başlandı. İki-üç gün fasilə ilə əmilər, dayılar, dayı uşaqları bir-bir ölüb gedirdilər. Elə bil onların içinə taun, vəba, İspaniya epidemiyası düşmüşdü. Amma yeni müdirin hümməti-müdaxiləsi nəticəsində bu ölümlərin qarşısı tez alına bildi. Katibin hər yeni matəminə səmim-qəlbdən şərik olan müdir bir gün qaşqabağını sallayıb dedi:
– Əzizim, işimiz tökülüb qalır. Sizin ailəniz çox qəribə ailədir… Baxırsan ki, qohumlarınız dalbadal toy etmək həvəsinə düşdülər. Təzə gəlin və kürəkən olan qohumlarınızın on beş-iyirmi gün içində uşaqları olur. İndi də ölməyə başlayıblar. İşə gəlməmək üçün göstərdiyiniz səbəblər əslində üzrlü səbəblərdir. Ancaq işimiz çox olduğuna görə bundan sonra sizə icazə verə bilməyəcəyəm. İcazə o zaman veriləcək ki, allah göstərməsin, ata, ana, arvad, uşaq kimi yaxın qohumlarınızdan birinin başına müsibət gəlmiş olsun.
Rıfqı əfəndi qərara gəldi ki, adətini tərgitsin. Özünü ancaq üç gün saxlaya bildi. Dördüncü günün sabahı uşaqlarından birini fəda etdi. Ondan üç gün sonra ikinci, beş gün sonra üçüncü uşağı da öldü. Şübhəsiz ki, uşaqların anası bu dərdə dözə bilməzdi. Dörd-beş gündən sonra o da sevgili balalarına qovuşdu. Növbə Rıfqı əfəndinin atasına çatdı. Onun dalınca Rıfqı əfəndinin anası vəfat etdi.
Rıfqı əfəndi dərin fikrə getdi:
– Ailədə məndən başqa sağ qalan adam yoxdur. İndi mən nə edim? Olmazmı ki, onlardan sonra özüm də rəhmətə gedəm?
Amma Rıfqı əfəndi buna cəsarət etmədi. O bilirdi ki, idarələrin özlərinə məxsus qaydaları var. Qohum öləndə işdən getməyə icazə verirlər. Amma işçinin özü öləndə onun yerinə təzə işçi götürürlər. Uzun fikirdən sonra Rıfqı əfəndi başqa qərara gəldi: «Müdirin o qədər də huşu yoxdur. Matəm hadisələri dalbadal baş verdiyinə görə qohumlarımızdan kimin ölüb, kimin ölmədiyini yadında saxlaya bilməz. Qoy atamla anamı bir də öldürüm.»
Yazıq qocanı ikinci dəfə öldürdü. Amma anasını təkrar öldürəndə müdir Rıfqı əfəndinin yaxasından yapışdı, nə yapışdı:
– Ədə, bura bax! Nə dedinsə, hamısını qəbul etdim. Üç uşaqla arvadın öldü, bir söz demədim. Sonra atanla anan öldü. Bunu da təbii sandım. Ötən gün atan ikinci dəfə rəhmətə getdi. Bu gün də anan ölüb. Tutaq ki, çoxları kimi sənin də iki atan varmış. Bəs bir adam iki anadan necə doğula bilər?
Sədri Ertəm
ŞAMÇININ SİÇANI
Şamçı Sabih əfəndi siyirtməni çəkdi və təşvişlə bağladı; cəmi on quruşluq alver eləmişdi.
– Yaxşı ki, subay paltarı yuyan dul qadınlar varmış. Yoxsa siyirtməyə ömür billah bu on quruş da girməzdi.
Sabih əfəndi on quruşu jiletinin cibinə atdı.
– Allah bərəkət versin, yaya da yetər, qışa da. Oğul-uşağı da dolandırar. Hey dədəm, hey! – deyə dükanı bağlayıb deyinə-deyinə şər vaxtı evinə getdi. Sabih əfəndinin atası şamçı idi. Babası, hətta ulu babası da şamçı olub. Sözün qısası, Sabih əfəndi xalis şamçı oğlu şamçı idi.
Sabih əfəndinin bu gün on quruş qazandığını görüb onu kasıb adamlardan hesab eləməyin. Doğrudur, bu gün üçün Sabih əfəndini çox da varlı saymaq olmazdı. Sabih əfəndinin atası ondan daha varlı idi. Ulu babası İstanbulun şam kralı olmuşdu. Amma bu şam kralının nəticəsi indi gücsüz idi. Onun ulu babasının İstanbulda işıq kralı olduğu dövrlərdə dünyanın neft kralları lüt gəzirdilər. O zaman qaz kralları küçələrdə tumansız dolaşan bic məhəllə uşaqları kimi idilər. Elektrik kralları hələ analarının qarnında belə yox idilər.
Sabih əfəndinin ulu babası altı qollu şamdan dövründə atlı arabası, kəli-məli olan, adı hər yerdə dollar kimi yad edilən həşəmətli bir şəxsiyyət idi. İstanbulda ilk lampa mağazası açılan gün Sabih əfəndinin babasının ürəyi partladı. Sabih əfəndinin atası o böyük, o möhtəşəm şam dükanını kiçiltməyə məcbur oldu.
Sabih əfəndi bir tərəfdən neft, bir tərəfdən qaz, bir tərəfdən elektrik hücumuna məruz qaldı. Sabih əfəndi bu üç zırpının hücumu qarşısında satdığı şamlar kimi əridi, əridi. Müştərilər də getdikcə azaldı. İndi bayram gecələrində küçələri bəzəmək üçün şam yandıran yoxdur. Bütün türbələr bağlanıb. Şam alan yalnız və yalnız bu qabaqdakı binada yaşayan bir neçə dul qadındır. Bu qadınlar ona-buna paltar yuyub ütüləyirlər. Ütünün altı nəmdən, sudan paslanmasın deyə ona mum sürtürlər. Sabih əfəndinin bugünkü halı belədir.
Sabih əfəndi evə gedəndən sonra dükanda siçanların həngaməsi başlandı. Dükanın bu başından girib o başından çıxdılar, haray-həşir saldılar. Yuxarıdan aşağıya taq… taraq… taraq… taq… Gurultu aləmi bürüdü. Böyük bir siçan Sabih əfəndinin oturduğu yerdə əyləşdi. Qalın bir məscid şamı içində qucaq-qucağa yatan iki cavan siçan başını dəlikdən çıxardıb ətrafa boylandı. Dükanı sahibsiz görən siçanlar bir-birilərinə diş ağartdılar.
Sol küncdən yekə quyruqlu iri bir siçan çıxdı. Yavaş-yavaş qabağa gəldi. Yalnız böyük məscid şamını özünə layiq bildi. Mumu Gəmirməyə başladı. Xart, xart… Bir dişlək, daha bir dişlək. O boyda şam başı üstə dəydi yerə. Şamın oyuğu içində məzələnən cavan siçanlar bir-birlərini qıdıqlayarkən zəlzələyə düşmüş kimi təpəsi üstə getdilər. Siçanların Şerloq Xolmsu olan uzun bığlı, yekə bədənli bir pişik bu gurultunu eşidib pəncələrini heybətli-heybətli açıb hücuma keçdi. Lakin Arsen Lüpenlər qaçdılar. Sabih əfəndinin heybətli polis rəisi ağzı boş qayıtdı.
Gurultudan qorxuya düşən siçanların hərəsi bir deşiyə girdi. Gənc və cəsarətli bir siçan divardan aşıb qonşu evə keçdi, oradan da başqa evə soxuldu. Çardaqda ala pişiklə əlbəyaxa oldu. Nəhayət, beton divarlı və yoluq qanadlı köhnə yel dəyirmanına oxşayan elektrik stansiyasına girdi.
Cəsarətli siçan təzəcə girdiyi bu yerdə üst-üstə qoyulmuş iri sarğılar gördü. İncə və iti dişlərini uzatdı. Xırdaca burnuyla ətrafı imsilədi. Bura şamçı dükanı kimi iylənmirdi. Bir dişlək vurdu. Bunun başqa dadı vardı, mum dadı deyildi. Yenə dişlədi:
A! Bu ipək nə dadlı, nə yumşaq şeydir… – Bir dişlək, daha bir dişlək aldı. Cavan siçan yedikcə yedi. Elektrik nəql edən tellərin ipək və kauçuklarını qarnı doyana qədər yedi. Mis tel dilini acışdıranda dərhal yerini dəyişdirdi. Telin başqa yerini gəmirməyə başladı.
Cavan siçan teli gəmirdikcə on min evin və iyirmi küçənin aydınlığını su içən kimi içdi. Axşamdan bir az keçmiş elektrik lampaları birdən-birə kömür kimi oldu. Bəyazitdən Fatihə qədər hər tərəf qaranlıqlaşdı. Avtomobillərin işığı qaranlıqda çaxılan çaxmaq kimi işıldayırdı. Şəhərin böyük bir hissəsinin – Bəyazit, Fatih məhəllələrinin ramazan gecəsində qatı qaranlıq içində qalması nə qədər qorxunc şeydir!
Hamı: «şam, şam» deyə küçələrə düşdü. Şam bir anda böyük səhrada bir stəkan su qədər qiymətə mindi.
– Bu necə işdir? – Camaat söylənir, qəhvə dükanlarında oturanlar hirslənirdilər.
Vaxt keçirdi, amma işıqdan xəbər verən yox idi.
– Şam… Şam…
Şam axtaran qəhvəçi, dükançı və ev sahibləri Sabih əfəndinin dükanı qarşısına yığışdılar. Sabih əfəndini evindən çağırdılar. Qoca şamçı dükanı açdı. On ildən bəri dükanda yatıb qalan şamlar yarım saatda satıldı. Sabih əfəndi gözləmədiyi bu hadisədən son dərəcə şad oldu. Axırıncı şamı axırıncı müştəriyə verəndən sonra:
– Yetimin payını allah yetirər, – dedi və axşamüstü evə gedəndə yadından çıxartdığı tələləri qurdu. Dükanı bağlayıb getdi.
Səhər dükana gələndə Sabih əfəndi gördü ki, tələyə cavan bir siçan düşüb. Siçanın ağzında ipək və kauçuk qırıntıları vardı. Sevindi:
– Bir düşməndən qurtardım, – dedi.
Nəticə:
Dünyada çox insanlar tanıyıram ki, onlar da şamçı Sabih əfəndinin siçanı kimidirlər.
Rəşad Ənis Aygen
ÖLMƏYƏN İNSANLIQ
Gecə yarısıdır.
Ay getdikcə saralır, yastı-yapalaq evlərin arxasına girib qeyb olurdu… Səma yavaş-yavaş qaralmaqda idi. Ulduzlar göylərə mıxlanmış qəndillər kimi bir yerdə durub səyrişirdilər.
Qüdrət heysiz ayaqlarını zorla sürüyürdü. Cırıq pencəyinə bərk-bərk bürünmüşdü. Üşüyürdü. Dişi dişinə dəyirdi.
Qüdrət ağlayırdı, amma gözlərindən yaş gəlmirdi. Ağlamaqdan göz yaşları qurumuşdu, çünki…
Qüdrət ac idi. Neçə gündən bəri onun dilinə yemək dəyməmişdi. Son dəfə nə vaxt yediyini xatırlamırdı. Bəlkə on gün bundan əvvəl? Xeyr! İyirmi gün… Xeyr… Bir ay… Bəlkə daha çox.
İnsan acından asanlıqla ölmür…
Qüdrət kimsəsiz məhəllələrdə, dalanlarda qapılara qoyulmuş zibil qablarını ehmal-ehmal eşələyərək tapdığı qaralmış və kif basmış çörək qırıntıları ilə gününü keçirirdi.
Bir gün yenə zibil qabını eşələyəndə bir sümük tapdı. Az qala insan olduğunu yaddan çıxarıb sümük parçasını gəmirmək istədi…
Qüdrətin heç kimi yox idi. Nə atası… Nə anası… Nə qardaşı… Nə də dostu! Ağlı kəsəndən bəri bir varlı evində nökərçilik edirdi. Sözdə onu övladlığa götürmüşdülər. Amma gecə-gündüz işlədirdilər. Evləri süpürür, beşik yırğalayır, qab-qacaq, paltar yuyurdu.
Qüdrət on altı yaşına çatanda da evin kiçik xanımları zərrə qədər utanıb-sıxılmadan özlərinin ən kirli, ən iyrənc paltarlarını hırıldaya-hırıldaya onun qabağına atırdılar. «Yu!» deyirdilər.
Bir gün Qüdrətin «ana» deyə hörmət etdiyi evin yaşlı xanımı paltar yuyarkən onu sıxışdırmışdı. Əvvəlcə qollarını sıxmış, yanaqlarını çimdikləmiş, sonra da güclə dartıb nökərin yataq otağına aparmışdı…
Üstündə ehtirasla tövşüyən, bədəni tuluqlaşmış bu yaşlı qadından Qüdrət diksinmişdi.
O gündən sonra Qüdrət həmin evdən qaçdı. Bir müddət küçələrdə qəzet satdı. Sonra baqqal şəyirdi oldu… Müharibə başlayanda əsgərliyə getdi…
İki aydır ki, əsgərlikdən qayıdıb…
Lakin indiyə qədər iş tapa bilməyib. Ən adi bir iş üçün müraciət etdiyi qapılardan təhqir edib qovurdular.
Vətənə xidmət etmiş bir adamın mükafatı bu idimi?
Qüdrət insanlığa nifrət edirdi…
Qüdrət özünün insan doğulmuş olduğuna lənət yağdırırdı.
Başını əyib yerdə yem axtaran bir köpək, bir həşərat, hər halda, ondan daha bəxtiyar idi.
Qüdrət gedirdi…
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Yalnız o və onun kölgəsi vardı; gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə.
Qüdrət bir yeməkxananın vitrini qarşısında durdu. Dükan hələ bağlanmamışdı. İçəridən yemək qoxusu gəlirdi. Qapıya sinib içəri baxdı. Yeməkxana boş idi. Yalnız şişman bir adam küncdəki masalardan birinin arxasında oturub iştahla yemək yeyirdi.
Qüdrətin gözləri qaraldı. Başı hərləndi. Səndələdi. Ayağı, yanındakı zibil qabına ilişdi.
Stulda mürgüləyən aşpaz «Qıss!» deyib yola bir parça çörək tulladı…
