скачать книгу бесплатно
Dənizlərdən dənizlərə, limanlardan limanlara getdik. Mən buralarda vətən həsrəti çəkirdim, darıxırdım. Evlənmək istədim. Mənə «səfeh» deyib güldülər. İçki içdik, mahnı oxuduq. Dənizə lənətlər etdik. «Dəniz, dəniz, qanlı dəniz!» dedik, Dənizi sevdiyin qədər sevməyə də bilərsən.
Nə isə, evləndik. Əlimizdə ayrı nə sənətimiz var? Dənizçiyik. İndi qayıq kirələyib, balıq tuturuq…
Artıq günəş batırdı. Kiçik Sali adaları tünd polad rəngli bir dənizin üzündə məşəllər kimi yanırdılar.
Qoca balıqçı dedi:
– İndi iyirmi ildir ki, mən balıqçılıq edirəm. Bu balıq möhtəkiri Qazdağlı Süleymana olan borcumu ödəyib qurtara bilmirəm. Balıqçılığa başlayandan bəri bəlkə on min dəfə dənizə çıxmışam, beş yüz min mil avar çəkmişəm. Ən azı üç min fırtınaya sinə gərmiş, dənizin müxtəlif şıltaqlıqlarına müqavimət göstərmişəm. Bu müddət ərzində heç olmasa beş-altı min okka[2 - 1 okka – 1 kq 150 qramdır] balıq tutmuşam. Bütün bunların xeyrini Qazdağlı Süleyman görüb. Artıq qollarım gücdən düşüb, gözlərim bir şey seçmir. Ömrümüz sona çatır.
– Əlvida, hey gidi dəniz, hey!
O biri balıqçılar da «hı, hı» eləyib onun dediklərini təsdiqlədilər.
İndi də orta yaşlı balıqçı danışmağa başladı:
– O gördüyünüz Torba sahillərinə baxanda rəhmətlik Qara Yusufu xatırladım. Bir gün onunla qayığa minib Güllükdən Torbaya gəldik. Qayığı sahilə bağladıq. Bodruma gedirdik. Yoxuşbaşına doğru əncir ağacları yoxdurmu? Ora çatanda yazıq Qara Yusufun gözləri yaşla doldu. Dərdi açıldı:
– Dörd yaşında oğlumla burdan keçirdim, – dedi, – əncir ağacları qurumuş kimi idi. Uşaq yerdən bir əncir tapdı. Ağzına qoydu. O saat gözləri böyüdü. Boğulurdu. Barmaqlarımı ağzına saldım. Ənciri çıxarda bilmədim. Uşağı qucağıma alıb yüyürdüm. Amma hara çata bilərdim?! Körpə boğulub öldü. Ona kömək edə bilmədim.
Balıqçılardan ən cavanı soruşdu:
– Sonra, Yusuf əmi, bəs necə oldu?
– Güllükdə öz qayığında sərnişin aparır, yük daşıyırdı. Bir gün onu qızı ilə toya çağırdılar. Toy dəniz kənarındakı Qazıqlı kəndində imiş. Ata, gecə kimi qara, qız isə, əksinə, günəş kimi qızılı-sarı idi. Uşaq anasına çəkmişdi. Qızın küləkdən uçan saçları hələ də gözümün qabağındadır. Qız dənizi atasından pis bilmirdi. «Ya allah» deyib kürəklərdən yapışanda otuz-qırx mil üzə bilirdi. Qız:
– Ata, bu gün hava çox pisdir, getməyək, – deyir.
Yusuf:
– Yox, qızım, heç nə olmaz, – deyib inad edir.
Ata və qız qayığa minib dənizə çıxırlar. Lakin o gedən gedirlər. Bir daha onları görən olmur. Sirr olub dənizdə yoxa çıxırlar. Nə qayıq tapıldı, nə də Qara Yusufla qızının meyitləri.
Qoca balıqçı:
– Dəniz böyükdür, onun hələ çox sirləri var, – dedi.
Artıq gecə idi. Əngin bir Egey gecəsi… Ancaq göyün üzü yığın-yığın ulduzlar üçün dar kimi görünürdü.
Balıqçılar ocağa çırpı atırdılar. Hər atılan çırpıdan havaya alov sıçrayırdı. Balıqçıların üzü alaqaranlıq içində əsrarəngiz skelet kəlləsi kimi görünürdü. Onların qapqara köz yuvaları çırpı atdıqca ocaqdan sıçrayan alovun qığılcımı ilə işıqlanıb bərq vururdu.
Balıqçılar yeməklərini yedilər. Ocağın kənarında uzanıb yatdılar. Ocaq sönüb külə döndü. Balıqçılar yarıqaranlıq ləkə kimi görünürdülər. Dəniz ləpələndikcə yarı fısıltı, yarı köks ötürməyə bənzər xəfif səslər çıxarırdı.
Gecə vaxtı dənizdən buğ qalxmağa başladı. Bu buğ dənizdən çıxan insan kölgələri kimi idi. Yoxsa əngin gecə öz sirlərini açıb göstərirdi? Kölgələrdən biri Qara Yusufa, o biri qızına bənzəyirdi. Onlar cavan balıqçıya yanaşdılar. Qız gülümsəyərək dedi:
– Mənim üçün fikir çəkməyin. Mən boğulan zaman qətiyyən əzab çəkmədim. Məndən qabaq ölən qardaşıma yardım edə bilmədiyini görən atam, qayıq çevrilib boğulacağımızı anlayar-anlamaz, uzun dənizçi bıçağını çıxarıb, ildırım kimi ürəyimə sapladı. Öldüyümü heç hiss etmədim.
Qız bunu deyib güldü, cavan balıqçının alnından öpdü.
Qara Yusuf da xoşhal görünürdü:
– Cənnətə getməkdənsə, dənizdə qaldıq, – dedi.
Bundan sonra ikisi də qeyb oldular. Balıqçılar oyanan kimi cavan balıqçı onlara:
– Qara Yusufla qızını yuxuda gördüm, – dedi.
Onlar da «allah xeyirə calasın» dedilər.
Balıqçılar şəfəqdən qabaq qayığa minib dənizə çıxdılar. Qaranlıqdan qurtarmaqda olan dənizlər, dağlar, böcəklər, çiçəklər, ağaclar kainatla səs-səsə verdilər. Üç balıqçının titrəyən dodaqlarından eyin vaxtda bir nəğmə yüksəldi. Onların da səsi oyanan işığa qarışdı.
Qoca balıqçı üzünü o birilərə tutub dedi:
– Hər halda dəniz hər şeydən yaxşıdır.
O, dərindən bir də nəfəs alaraq «Salam, dəniz!» deyə coşdu.
O biri balıqçılar da var səsləri ilə:
– Yaşasın dəniz! – dedilər.
Uçurumlardan qopan əks-səda qayalara yayıldı:
– Yaşasın dəniz!
Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu
ON DÖRD YAŞLI KİŞİ
…Arabaçı bizdən iyirmi – otuz metr qabaqda bizimlə eyni səmtə gedən bir adamı hayladı. Yolçu dayandı. Üzdən ona səkkiz və ya on yaşdan artıq vermək olmazdı. Çox arıq idi. Özündən iki dəfə ağır çuval götürmüşdü. Ayaqqabılarını əlində tutmuşdu. Biz ona yaxınlaşanda arabaçı soruşdu:
– Oğlum, şəhərə gedən yol hansıdır?
Uşaq əlini qarşıdakı yamaca tərəf uzadıb dedi:
– Bax odur, o ağarıb batan yol… Mən də ora gedirəm.
O, çox göyçək uşaq idi. Olduqca təmiz geyinmişdi. Onun işlətdiyi «ağarıb batan yol» ifadəsi xoşuma gəldi.
– Şəhərə gedirsənsə, gəl arabaya min, bir yerdə gedək, – dedim.
Sözümə inanmadı. Çuvalını yerə qoyub üzümə baxdı. Təklifimi təkrar etdim:
– Gəl, çuvalını arabanın içinə qoy, özün də burda otur.
Qarşımda yer göstərdim. Əlindəki ayaqqabılarını səliqə ilə cütləyib çuvalın üstünə qoydu. Dalı arabaçıya, üzü mənə tərəf oturdu. Onun hərəkəti və danışığı get-gedə daha çox xoşuma gəlirdi. Ədəbli, tərbiyəli görünürdü. Ağıllı və parlaq gözləri vardı. Məni diqqətlə süzürdü. Onun baxışlarından mən utanan kimi oldum. Onda lap yaşlı adam baxışı vardı. Əslində bu cür baxış və kişi hərəkəti Anadolu uşaqları üçün nadir xüsusiyyət deyildir. Onlar da bəzi canlılar kimi sanki anadan olan dəqiqədən yeriməyə, işləməyə və həyatı dərk etməyə başlayırlar. Onların uşaqlığı heç olmur. Səkkiz-on yaşına çatar-çatmaz məişət qayğısı şiddətlə əsən qızmar səhra küləyi kimi onların vaxtsız qovrulan, qabıq bağlayan zəif vücudlarını sarsıtmağa başlayır. Yəqin bu körpə də həmin Anadolu uşaqlarından biri idi. Soruşdum:
– Sənin neçə yaşın var, oğlum?
– On dörd yaşım var, – deyib qəribə bir qürurla irəliyə baxdı.
– Hansı kənddənsən?
– Qara İşıq kəndindən.
– Bəs şəhərə niyə belə gec gedirsən?
Başı ilə arxa tərəfindəki çuvalı göstərdi:
– Bir az quru meyvə aparıram. Sabah bazar var. Oranın bazarı çox tez açılır. Yola səhər çıxsam, çata bilmərəm, – dedi.
Bir müddət danışmadıq. O yenə diqqətlə mənə baxırdı. Soruşdum:
– Sizin kənddən şəhərə neçə saatlıq yoldur?
– Ağır-ağır yerisən, düz altı saatlıq.
– Altı saat!.. Çox uzaq deyilmi? Yorulmursanmı?
Sualımı sanki başa düşmədi. Üzünün ifadəsindən anlamaq olurdu ki, «yorulmaq» sözü ona qəribə gəlir.
– Mən bu yolu hər həftə gedirəm, – dedi. – Şəhərdə İsmayıl ağanın karvansarasında qalıram. Yəqin İsmayıl ağanı tanıyırsan. O mənim dayımdır. Günortaya qədər işimi görüb qurtarıram. Satacağımı satır, alacağımı alıram. Vaxtım qalanda hamama da gedirəm. Aşpaz Rəcəb ağanın dükanında bir kabab da yeyirəm. Amma pul çatsa…
– Qazandığın pulu neynəyirsən?
– Ayın-oyun alıram. Hərdən duz, hərdən şəkər lazım olur. Anama kəlağayı, bacıma corab alıram. Düşəndə özümə də bir şey alıram…
Çuvalın üstündəki ayaqqabılarını göstərdi:
– Bunlara keçən həftə bir üçlük vermişəm. Necədir? Baha almamışam ki? – deyib, gözlərimin içinə baxdı.
– Afərin, ucuz alıbsan, – dedim və maraqla soruşdum: – Atan varmı?
Məhzunluq[3 - Qəmginlik] duyulmayan bir hərəkətlə başını bulayıb:
– Xeyr, atam səfərbərlik zamanı[4 - Birinci dünya müharibəsi zamanı deməkdir] əsgərliyə gedib, – dedi.
– Demək, atanın əvəzinə evə indi sən baxırsan, eləmi?
Başının hərəkəti ilə iki dəfə «bəli» dedi və qarşımda daha rahat bir vəziyyət aldı. Ona bir siqaret uzatdım. Alıb başına doladığı sarığın arasına qoydu.
– Mən çəkən deyiləm. Dayıma aparacağam, – dedi.
Getdikcə özünü daha sərbəst aparır və daha sərbəst danışırdı:
– Atam çox çəkərdi, amma mən çəkmirəm. Bir də papiros çəkməyə vaxt haradadır? İş başımdan aşır. Anamın ayaqları tutulandan bəri qoyunlara da, əkinə də mən baxıram. Oduna tək mən gedirəm. Böyük bacım ancaq su daşıyır və yemək işinə baxır. Həm də o bizə qonaqdır. Başqa kəndə gedəcək. Bildir, nişanlanıb.
Çox ciddi şəkil alan söhbətimizi bir az dəyişdirmək üçün gülərək dedim:
– Sən də nişanlansana. Pis olmaz. Arvadın da sizə kömək edər.
Qəmli-qəmli üzümə baxdı:
– Nişailanmışdım, amma olmadı. Daha baş tutmayacaq… Qızın başına qəza gəldi. Düşmən[5 - Qərb işğalçılarının silahlandırıb, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün göndərdikləri yunan işğalçıları] kənddən çıxan zaman…
Özümdən asılı olmayaraq səsimi qaldırdım:
– Neçə? Doğrudanmı? Nə qəza?
Utanaraq başını aşağı saldı. Səsində ağırlıq hiss olunurdu:
– Namusuna toxundular… Mənim gözümün qabağında. Kəndin başqa qızları ilə bərabər onu zorla dərəyə sürüklədilər. Biz çığır-bağır saldıq. «Aman, etməyin, eləməyin» dedik. Qulaq asmadılar. Mən arxalarınca getmək istədim. Anam qoymadı. Ağlaya-ağlaya «səni öldürərlər» dedi. Anamdan keçə bilmədim. Mən onun yeganə oğluyam.
Mən oğlanın üzünə baxa bilmirdim. Həyatın ən müdhiş hadisələrini görmüş, bu kəndli balasının qarşısında mən dünyadan bixəbər və heç nə anlamayan bir uşaq vəziyyətində idim. Otuz dörd yaşlı uşaq… Bir küncə qısılıb sanki qorxulu nağıl dinləyirdim. Tüklərim biz-biz olmuşdu.
Rəşad Nuri Güntəkin
TƏCRÜBƏLİ JURNALİST
«Yeni xəbər» qəzetinin sahibi Mühiddin bəy maliyyə müfəttişi Müqbil bəylə söhbət edirdi. Qapı yavaşca açıldı. İçəri bir müxbir girdi. Onun dalınca başqa müxbir, yenə də biri… Bütün redaksiya işçiləri bura yığışdı.
Mühiddin bəy axının səbəbini başa düşmüşdü. Lakin özünü bilməməzliyə vurub, saxta bir təəccüb ifadəsiylə gözlərini bərəltdi:
– Xeyir ola?.. Nə var?
Müxbirlər bir-birinin üzünə baxıb susurdu. Heç kəs ağzını açmağa cürət etmirdi.
Qəzet sahibi sualını təkrar etdi. Müxbirlərin ən qocamanı Nadir əfəndi qabağa gəldi və hörmətkaranə bir tərzdə dedi:
– Müxbirlər heyəti sizinlə vidalaşmağa gəlib.
– Vidalaşmağa? Nə münasibətlə?
– Özünüz bilirsiniz. Hamımız işdən getmək qərarına gəlmişik.
– Əzizim, Nadir əfəndi. Buna bir növ «tətil etmək» deyərlər.[6 - O zaman tətil etmək Türkiyədə qadağan idi.]
– Doğru buyurursunuz, bu tətil kimi bir şeydir. Nə edək, vəziyyətimiz çətindir…
– Yaxşı, tətil etməyinizin səbəbi nədir?
– Səbəb sizin özünüzə yaxşı məlumdur, icazə verin, təkrar edim… Əsas məsələ budur ki, biz maaşımızla dolana bilmirik. Bununla belə, iki aydır maaş da vermirlər. Həm qalan maaşlarımızın verilməsini, həm də əmək haqqımızın artırılmasını xahiş etdik. Amma bizə cavab verən olmadı. Axı biz də çoluq-çocuq sahibiyik…
Nadir əfəndi, getdikcə qızışır, səsini pərdə-pərdə qaldırırdı. Müxbirlər bir-birinə baxır və gözləyirdilər ki, müdir yəqin özünü itirib qorxuya düşəcək. Lakin Mühiddin bəy bişmiş adam idi. Nadir əfəndinin dedikləri onun halına qətiyyən təfavüt etmədi. O, saatının zəncirini oynadaraq, qoca müxbiri səbirlə dinləyirdi. Nadir əfəndi sözünü deyib qurtarandan sonra Mühiddin bəy sakit-sakit danışmağa başladı:
– Sözünü deyib qurtardınmı? Çox gözəl… indi siz də mənə qulaq asın. Siz maaşlarınızın artırılmasını istəyirsiniz. Haqlı tələbdir! Amma sizin maaşlarınızı nə üçün artırmalıyam? Mənim qəzetimi nüfuzdan saldığınıza görəmi? Məlumunuz olsun ki, sizin kəramətinizdən «Yeni xəbər» bu gün Türkiyədə ən az satılan qəzetdir. İşi-gücü buraxıb gecə-gündüz qəhvəçi dükanlarında gəzir, nargilə çəkir, kart və nərd oynayırsınız. Sonra da başqa qəzetlərdən köçürdüyünüz bir-iki hadisəni mənə gətirirsiniz ki, nə var, nə var iş bilmişik… İstanbulun ən hörmətli qəzeti olan «Yeni xəbər» sizin sayənizdə indi tamamilə nüfuzunu itirib. Elə vəziyyətə düşmüşük ki, sizin aylıq maaşınızı da verə bilmirik… Çox təəssüf… Vaxtlı-vaxtında maaş vermək imkanımız yoxdur. Belə bir halda maaşları artırmaq haqqında tələbiniz mənə çox gülünc görünür.
Nadir əfəndi cavab tapa bilmədi. Yoldaşlarının üzünə baxdı. İndi də Nəcib adlı cavan və cəsarətli bir müxbir sözə başladı:
