скачать книгу бесплатно
– Әйтәм бит, табу гына аз. Безгә аны исән-имин Мәскәүгә алып кайтырга кирәк. Аннары Мороз кенәз белән сак бул. Аның бу хәлне белмәве хәерлерәк булыр. Инде, бар, юлыңда бул…
Янә ул сугышчы иде. Сугыш дигәндә, яу-орыш дигәндә, гүя аңа канат үсә торган иде, бүген дә шулай булды, миенең кай почмакларыннандыр берсеннән-берсе кыю, тапкыр фикерләр туа һәм кенәз Василий тәвәккәл эш башлаганда бик сирәк ялгыша иде. Кенәз Морозда аның кайгысы юк, ул аңа хезмәтен тапшырды. Калганы аның эше, асты өскә килсә ни булган. Хәерле булсын, воевода буларак үз дәрәҗәсен белеп хөкем итте, татарлар белән уртак тел тапты, күп нәрсәләргә күз йомды, шул ук вакытта кирәген яшермәде дә, хаким вә хан киңәшчесе буларак ил-дәүләтенә, олуг кенәзгә хыянәт итмәде. Әмма бер нәрсәне барчасыннан да яшерде: ханбикәнең сәяси һәм хакимиятлек ягыннан күзгә күренеп үсә баруын, ил белән Җангали хан түгел, ә менә нәкъ аның гүзәл бикәсе идарә итүен барчасыннан да яшерде. Колшәрифне дә күрсә күрде, күрмәсә – юк. Ә бит ошбу шәех үзенә менә дигән сугышчан мөридләр туплады, берсе-берсе ун сугышчыга торырдайлар. Кирәк чакта нәкъ менә шул халык алгы сафта дошманга ташланачак иде. Бер тапкыр Колшәриф аңа: «Кяфер булсаң да, бөтенләй үк өметсез кеше түгелсең икән әле, кенәз Василий, – диде, кинаяләп. – Йөртмә шымчыларың минем арттан, теңкәмә тимә. Мин үз илемдә, үз җиремдә, кер хәлемә, рәнҗетмә атым вә иманым». Шулай диде дә борылып китеп барды. Шул хәлдән соң кенәз Василий өч көн тоташ эчкән иде, күзләренә ясавылы ике булып күренә башлагач кына туктады. Юк, курыкмады ул шәехтән, әмма шуннан соң күзәтүчеләрен дә алды. Хәтерендә: шул сөйләшү вакытында янында ясавылы басып торды, барысын да ишетте. Ләкин кенәз Василий моңа игътибар итмәскә тырышты. Шәех белән кенәз бер-берсен аңладылар, ләкин тәгаен җавап бирмәвенә үкенү тойган иде, бәлкем, эчә башлавы да шуннан булгандыр. Кем монда хаким?! Ул, ул! Тик улмы? Әнә шул шәех Колшәриф түгелме?.. Ә бит Казан мәркәзенә ул хуҗа булам дип килгән иде, куәте җитмәде булып чыга, сыгылды, бирелде, килеште. Шәех ия икән бит Казанга, Җангали хан да түгел, ул да. Кенәз Василий шактый дөнья күргән, адәм канын байтак койган кеше иде. Дингә ул ышанды да, ышанмады да, ул хакыйкатьне бер диннән генә эзләмәде, җисми тормышның үзеннән дә. Һәм искитәрлек нәрсәләр тапты. Юк, рухани аталарга ул беркайчан да кул күтәрмәде, яманлык кылмады, хәтта авыр сүз дә әйтмәде. Бәлкем, шуңа чит-ят дин әһеле булса да, Колшәрифкә дә сүз ката алмагандыр. Дөньяда адым саен туып торган мәшәкатьләргә, диндар халыкларга, аерым катлам фанатик кешеләргә аның үз фикере бар иде. Әйтик, Александр Глазатыйга ул баштан ук ышанмады. Астыртын, хәйләкәр, сине тыңлый, үзенчә эшли. Иманы да ташка үлчим, әле христиан, әле мөселман. Кыскасы, телгә беткән, йомшак җәеп, катыга утыртырга ярата. Тора-бара Җангали ханның да кенәз Василийдан эзе суынды. Ә менә Күзлебүкән ханга якынлашты, үз кешесенә әверелеп китте, җитмәсә, мәчеткә йөри башлаган. Менә ни өчен яратып бетерми иде ул артык диндар кешеләрне, инануларында ихласлык күрми иде.
Ул арада бәрелә-сугыла диярлек ишектән ясавылы килеп керде.
– Кенәз, сугышчылар әзер, атлар да. Калада фетнә. Җангали гаскәре белән хан капкасына таба кузгалган. Ни кылмакчы – берәү дә белми.
– Барысы да әзерме? Сугышчыларың татар киемендәме?
– Барысын да син дигәнчә иттек, кенәз, бер дә борчылма. Егетләрнең ут-су кичкәннәрен сайлап алдым.
– Алайса тапшырдык! Әйдә!
Кенәз Василий өч ел гомере узган бүлмәсенә күз йөртеп чыкты, почмактагы иконаны күреп, арлы-бирле генә кулын йөрткәндәй чукынып алды, аннары ишеккә юнәлде.
Тышта караңгы иде инде. Таң яңа ата башлаган. Ашыгырга кирәк. Җангали хан аның кулында булырга тиеш. Йә биредә ул башын сала, йә Җангали ханны кенәгинә Елена белән олан кенәз алдына кайтарып бастыра. Юкса кенәз исемен дә йөртәсе юк.
Хан капкасы янында ыгы-зыгы. Җангали хан тирәли җансакчылары баскан. Хан сугышчыларына нидер сөйли, хәтта кайнарланып китеп кычкыра ук башлый. Шулчак кенәз Василий:
– Юл бирегез, юл, Нократ морзасы Көрәмшә килә. Юл, юл бирегез, агай-эне!
Кенәз Василий таң алдыннан түгел, көпә-көндез дә танырлык түгел иде. Көрәмшә морзаны аның күргәне бар, төс-йөзгә дә бераз аңа охшаган иде. Сугышчылар чынлап та аны батыр Көрәмшә морзага охшаттылар, тыкрык ясалды, һәм кенәз Василий Җангали хан янына ук барып җитте.
– Хан, – диде ул, тавышын баса төшеп. – Хан, сезне ханбикә дәшә.
Җангали хан сөйләүдән туктады, дәшүчегә дикъкать белән карады, ахры, ышанды булса кирәк, мин хәзер киләм дип, атын Хан урамына таба борды. Хан артыннан унлап җансакчысы кузгалды, ә алардан чак кына кала төшеп, Василий кенәзнең татар киеменә киенгән юлбасар сугышчылары килә. Урам тутырып шәех Колшәриф күтәргән диндар халык килгәне күренде, атын чак кына юырттырып, кенәз Василий Җангали ханны куып җитте һәм ат тезгененнән эләктерде дә ян-як тыкрыкка борылды.
– Тик тор, хан, мин бу – кенәз Василий. Яшисең килсә, карышма, тиз бул!
Җангали хан кынысындагы энҗеләр белән бизәлгән кылычына үрелгән иде, кенәз Василий әче итеп сызгырып җибәрде һәм күз ачып йомганчы Җангали кулыннан кылычын бәреп төшерде. Ханның җансакчылары белән кенәз Василий кешеләре арасында каты орыш башланды. Кенәз Василий, хан атының тезгенен тоткан килеш, тар тыкрыкны узды, Болак буена чабып төште, яр буйлап берара баргач, кисәк сулга алды.
– Кенәз Василий, җибәр мине, җибәр! – дип кычкырынды Җангали хан.
Кенәз Василий ханның башына кылычының сырты белән сукты. Җангали хан шундук кычкырудан туктады, башы белән ат ялы өстенә капланды. Кенәз Василий атларны Сираҗи тыкрыгына борды. Җангали хан ыңгырашты, башын күтәрмәк итте.
– Сабыр ит, Җангали хан. Сабыр ит. Хәзер җитәбез.
Асыл егетләрнең берсе дә тыкрыкка үтә алмады, ясавыл сугышчылары аларны бик тиз турап ташладылар. Әмма үзләреннән дә бары тик ике сугышчы гына калган иде. Кенәз Василий аларны көтеп алырга булды. Атларны туктатты, атыннан төште, аннары Җангали ханны ияреннән суырып алды.
– Җангали хан, кенәгинә Елена сине исән-имин Мәскәүгә алып кайтырга кушкан. Карышып торма. Монда сине үтерерләр иде. Мин сине коткарырга дип килдем. Иртән кояш чыгуга, Сафа Гәрәй алып килгән Йосыф бәк гаскәре Казанда булачак.
Җангали хан дәшмәде, лышык-лышык елый башлады. Бер көн, бер төн аңа, бары тик бер көн вә төн аңа ихласи хан булырга насыйп иткән булып чыкты. Шуңа үртәлүе, шуңа әрнүе, шуңа елавы иде Җангали ханның. Әйе, ул карусыз Василий кенәзгә буйсыныр, аның өчен бу гадәти халәт, ләкин ихласи хан булып алган көне вә төне үтә кызганыч иде. Аннары Сөембикәсенең кабатланмас мәхәббәте…
– Йә-йә, тынычлан, Җангали хан. Син затлы нәселдән ич. Кенәгинә сине рәнҗетмәс, йә яңа биләмә бирер, йә үз кирмәнеңә үк җибәрер, уфтанма ул хәтле, хан ла син!
Кенәз Василий шулай дияргә дә өлгермәде, тыкрык яклап өермәдәй ике җайдак килеп чыкты. Җайдаклар атларны күрделәр дә аларга таба килә башладылар.
– Атлан атыңа, Җангали хан. Йә, тиз бул, исән каласың килсә! Атлан, атлан, диләр сиңа!..
Җангали хан өзәңгегә аягын куйган гына иде, итеге шуып китте һәм ул әллә юри, әллә чын-чынлап җиргә тәгәрәде.
– Имгәк, – диде кенәз Василий ачу белән. – Атка да атлана белмисең, Казан кадәр Казан тәхетендә утырдың бит әле, ил имгәге. Бер кулың белән тезгенеңә, икенче кулың белән ияр боҗрасына тотын. Шулай. Хоп! Менә мендек тә.
Кенәз дә очып менгәндәй атка атланды, кылычын суырып чыгарды. Кем генә якынаймасын, аны җиңел генә ала алмаслар, кенәз Василий диләр аны, аның кылычыннан үткәннәрне санасаң, чәчең җитмәс.
Ләкин атлылар якыная башлауга, кенәз Василий ясавылын таныды, аның янындагы җайдак яралы иде.
– Көчкә котылдык, Ермолканы яраладылар, – диде ясавылы.
– Калдыр аны, – диде кенәз кырт кына. – Вакыт тар. Тиз!
– Кенәз, мин аны калдыра алмыйм.
Кенәз Василий кузгала ук башлады, Җангали карусыз аңа иярде.
– Миннән калма, ясавыл. Искәрдең?
Ясавыл яралы ишенә карады, күп кан югалтудан иптәше ат ялына ук яткан иде. Селкеткәләп алды, яралы хәтта ыңгырашмады да. Шуннан ул урыс капкалы өйгә таба кузгалды, капканы шакыды.
– Кем бар анда, кем йөри кара таң белән?
– Ач әле, хуҗа. Караклар ишем яраладылар. Калдырыпкына китим әле үзен. Буш итмәм.
Йорт иясе берсүзсез капканы ачты, ял өстенә төшкән җайдакны ат тезгененнән алып, ишегалдына кереп китте, ясавыл аңа янчык белән акча ташлады.
– Коткара алсаң, тагын шулхәтле алырсың.
– Барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, – диде хуҗа, акча белән янчыкны тотып алуга. – Тәкъдире җитмәгән булса, иншалла, аякланыр.
Ясавыл бик тиз кенәзне куып җитте. Ул арада күзгә күренеп яктыра башлады. Кенәз Василий таныш капка янына туктады да кылыч сабы белән шакыды. Җангали хан да ияреннән шуышып кына төште, ясавыл аңа булышкандай итте.
– Кем бар анда?
– Мин бу, тамгачы Сираҗи, мин…
– Кем үзе, тагын кемне кертмәкчесең? – дип кычкырды болдырда басып торган хатыны булса кирәк.
– Белгән кеше, калҗалы, – диде Сираҗи хатынына, капкага таба юнәлеп.
– Әй, йөрерләр инде, – диде хатын һәм борылды да өйгә кире кереп китте.
Сираҗи капканы ачты, өч җайдак ишегалдына керде, шыгырдап капка ябылды. Тамгачы Сираҗи шикләнеп кенәз Василийга карап алды.
– Аллага шөкер, котылдык, – диде кенәз Василий. Һәм кулын ары-бире йөртеп чукынып алды.
– Кяфер, һич югы, минем ишегалдымда чукынма. Түз. Якты йөзем күрсәттем дә туганым иттем дип белдеңме әллә? – Сираҗи Җангали ханга күз төшереп алды. – Бусы кем, мөселманга охшаган үзе.
– Кяфер мин, кяфер, Сираҗи кордаш. Сорашма син аңардан. Телдән калуың бар. Мә, ал да шул янчыкны, безне буш өеңә урнаштыр. Калганын соңыннан.
– Кһм, ни бит…
– Бар, бар, күп телеңә салынма. Тагын бер исеңә төшерәм, воевода кенәз Василий мин. Ә менә монысы минем ясавылым, бусысы… – Җангали хан башын күтәреп тамгачыга карарга кыймый тора иде, туры күзләренә бакты. – Тимә син аңа…
– Тамгачы Сираҗи, мин бу – Җангали хан. Ышансаң ышан, ышанмасаң – юк.
Сираҗи, ишелеп төшкән капчык кебек, Җангали аягына төште.
– Галиҗәнаплары, хәзрәтләре, олуг хан. Йа Хода, нинди юллар белән без бахырыгыз өенә төштегез?! Юк-юк, әйтмәгез, әйдәгез, кунак өемә узыгыз, дөнья булгач төрле хәлләр була.
Сираҗи күтәрелде дә алдан китте, аңа Җангали хан, кенәз Василий, ясавыл иярделәр.
– Сөбханалла, машалла, тамгачы Сираҗи портында хан үзе. Син, син, дим, чык әле бире. Син, дим! – дип, хатынына кычкыра башлады Сираҗи. Ләкин аны шундук кенәз Василий куып җитте, изүеннән эләктереп алды.
– Хатыныңа хан турында ләм-мим, Сираҗи. Ир белгәнне ир белсә, хатын белгәнне ил белер, ди.
– Йә-йә, кәмитләнмә, кенәз Василий. Минем хатын синең хатын түгел, күрше саен гайбәт сатып йөрми. Кяферләрдәул бардыр, әмма мөселман хатыннары ир белгәнне белергә тиешләр. Ханнар килә дә китә, тамгачы Сираҗи һаман үз урынында. Ал кулың изүдән, кордаш.
– Яхшы, Сираҗи. Килештек.
– Мин белмимме, – диде Сираҗи, чапан изүен рәтләштереп. – Калада фетнә. Сафа Гәрәй хан кайта, имеш. Җангали ханның биредә булуына мин шаккатмадым, кенәз Василий.
– Шаккатмадың, ә аягына төштең, – диде кенәз Василий, кинаяләп.
– Анысы инде, кордаш, сиңа кагылмый. Ул минем ханым, телим икән – аягына төшәм, телим – аягыма чорныйм. Тимә аңа!
– Яхшы, яхшы, Сираҗи, килештек. Сафа Гәрәй хан да, бәлкем, килер дә китәр әле, тамгачы Сираҗи. Ә без калырбыз…
– Барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, кенәз Василий. Кунак ягына үтүгә, кунакларны сәкегә утыртуга, тамгачы Сираҗи уч төбендәге янчыкны сикертеп алды һәм артына килеп баскан хезмәтчесенә:
– Фәйзерахман, ишетәсеңме, Фәйзерахман, дим, кунакларның атларын абзарга яп, ашарга сал… Хәерниса, син кая тагын? – Сираҗи артына өтек кенә гәүдәле, бөкрерәк кенә бер хатын килеп басты. – Хәерниса, ә син кунакларга ашарга хәстәрлә! Ни сорыйлар, шуны табып бир, елан сөте сорыйлар икән, анысын да тап!
– Әстәгъфирулла, Сираҗетдин, каян тапсын сиңа Хәерниса елан сөтен!
– Мин әйткәч табарсың, тапмый чараң юк. Акча алардан. Казан базарларында кирәк кешегә елан сөте дә бар.
– Ярый, ярый, Сираҗетдин, шулай итәрмен, табарбыз елан сөтен дә. Шул урыс көмешкәседер инде ул.
– Бар, бар, юлыңда бул, Хәерниса. Абыстаеңа әйт, итнең кичә суйганын салсын, мул итеп.
– Ну рәхмәт, рәхмәт, Сираҗи кордаш, моны синнән көтмәгән идем, – диде кенәз Василий һәм өй почмагына карап янә чукынып алды. – Барсың икән әле, Ходаем, барсың икән…
– Ял итегез, мин киттем. Фетнә һәр көнне булмый. Күрмәгәннең күрәсе килә, күргәннең – түнәсе, ди. Ил хәлләрен белеп кайтыйм әле.
Кунаклар аяк киемнәрен, өс киемнәрен салдылар. Башта ак киез җәйгән сәкегә, баш астына мендәр ташлап, кенәз Василий менеп ятты, аның артыннан Җангали хан.
– Гафу итә күр, хан, – диде аңа кенәз Василий, авыз чите белән генә елмаеп. – Ярдәм итә алмыйм. Кыл өзәрлек тә хәл калмады.
– Ходай ярлыкар, – диде Җангали хан, икенче мендәргә үрелеп. Ләкин шунда ук аңа ясавыл түшәк китереп салды.
– Рәхим ит, галиҗәнаплары, иркенләп ят, ял ит. Ярагыз борчымыймы?
– Ярам юк минем, рәхмәт, ясавыл. Игелегең онытмам.
– Ят, Җангали хан, ят, безнең эш бетте. Ял ит. Шул мәлдән син хан түгел, мин – воевода. Азатлар без. Ә син, ясавыл, ишегалдына чыгып, атларга күз-колак бул. Ышанып җитмим мин бу тамгачыга. Бик тә шома күренә.
– Үзең шома булганга шулай ул, воевода, – диде Җангали хан. – Син бар кешене дә үзең белән чагыштырасың. Бактың исә, син юлбасар, басмачы икәнсең ич! Әйе, бернинди дә воевода түгел.
– Кимсетәсең, хан, кимсетәсең воеводаңны. Әле кичәле-бүгенле генә һәр адымың кенәз Василий белән киңәшләшеп эшли торган идең. Ни булды үзеңә?
– Шуны да аңламыйсыңмы, кенәз? Ни булганы күз алдыңда. Урысларга ышанып булмый икән. Син көчле янында – көчле, көчсез янында көчсез икән ич. Синең, кенәз, абам Шаһгали белән хат алышуым турында беләсең киләдер. – Кенәз Василий терсәгенә таянып күтәрелә төште, дикъкать белән тыңларга җыенды. – Әйе, кенәз, мин аннан хат алдым, әйе, ул миңа киңәш биргән иде – урысларны Казаннан куарга. Ләкин мин моңа кадәр тәвәккәлли алмый тордым.
– Ахыр тәвәккәлләдеңме?
– Тәвәккәлләдем, кенәз, тәвәккәлләдем. Мин беркайчан да урыс кенәзе аягына төшмәячәкмен. Башым киссәләр дә.
– Әллә соң синдә ике башмы?
– Бер, бер, кенәз Василий, бер! Моңа кадәр Мәскәү Казанны талап ятты. Моннан соң ул булмас.
– Хи-хи-хи, – дип каһкаһәләп көлде кенәз Василий. – Ашыкма әле син алай, Җангали хан. Кайчан болай батыраеп киттең әле? Әллә Йосыф бәк кызы Сөембикә шулай иттеме үзеңне? Шик юк, матур, батыр, кыю һәм тәвәккәл хатын булды ул. Тик бит…
– Сөембикә ханбикәгә тимә, кенәз. Тимә син аңа! Ул – фәрештә, ул – алиһә, ул ил анасы булырдай кеше, ул минем күзем ачты, урыс белән татарны аерырга өйрәтте.
– Шуңа фетнә кузгаттыңмы?
– Шуңа, кенәз, шуңа. Тик әле булса үкенеп бетә алмыйм, нигә дип сиңа буйсындым, нигә дип шундук, яныма килеп басу белән башың чабып өзмәдем.
– Ә мин аның сәбәбен беләм, хан.
– Күңелгә төшкән курку бәласе, кенәз, курку бәласе, канга сеңгән икән инде.
– Мине чабып үтерергә әле дә соң түгел, хан.
– Соң, соң инде, кенәз. Миңа хәзер язмышыма буйсынырга гына кала. Кеше рәнҗетү сезнең каныгызга салынган яман чир ул, кенәз.
– Хак әйттең, Җангали хан. Канда безнең яманлык. Ләкин татарда да ул Аллага шөкер, Җангали хан. Менә, әйтик, синең токымнарың урыс кенәзләренә йөз тотып ни оттылар? Әйт, ни оттылар? Биләмә артыннан биләмәләрен генә түгел, диннәрен дә, исем-атларын да югалта баралар.
– Кайчандыр урыс кенәзләре дә татарларга йөз тотканнар.
– Әйе, тотканнар, әмма ни оттылар?
– Оттылар, оттылар, кенәз. Бүген Мәскәүдә Алтын Урданың иң кәттә куштаннары утыра, муеннарына тәре тактылар да вәссәлам. Ләкин бит алар канында татарлык ята. Олуг кенәз Иван Калита Урда ханнарының хатыннарына бүләк ташый-ташый «Калита» кушаматын ала һәм Урда ханнарының гаскәре ярдәмендә урыс кенәзләренә каршы сугыш башлый – кан коя. Аның каравы Алтын Урда ханнарына ярый, ясакны үзе җыя, үзе үк Урдага илтеп бирә.
– Миңа да шулай итәсе калган да бит, Җангали хан, йомшаклык күрсәттем. Минем адаш Василий III Алтын Урдакөненә калыр дип кем уйлаган. Дан-шөһрәт харап итә кешене, Җангали хан, дан-шөһрәт. Мәрхүм Василий кенәз үзен дөнья кендеге итеп күрә башлады. Нигә кирәк иде аңа бу Казан?! Юк, яулады, кан коюның исәбе-хисабы булмады, кан коюәле һамандәвам итә һәм киләчәктә дә итәчәк, чөнки гореф-гадәтләребез генә түгел, телебез вә динебез дә, кыйблабыз да башка безнең, тереклек итү мантыйгыбыз, ниһаять. Мин шуны аңладым, әмәрхүм кенәз аңламый вафат булды. Ә бит соңгы мәлдә изге җан буласы килде, монах рәвешенә кертүләрен үтенде, җан тәслим кылгач булса да тегеңә монах киемнәрен кидердек. Шуннан ни, кылган гөнаһларын ярлыкадымы?..
– Без барыбыз да гөнаһлы, кенәз Василий. Син әнә, ишеттем, ошбу ясавылыңның хатынын тартып алгансың икән, имеш, олуг кенәз ризалык биргән.
– Тартып ук алмадым алуын, булмады түгел, булды бераз, булды, Җангали хан. Тик мин бер дә үкенмим, миңа калса, ясавыл да ул хәтле уфтанмады.
