скачать книгу бесплатно
Вәзир Тәби белән Ибраһим морза бер-берсенә каршы киттеләр, кушкуллап исәнләштеләр, битләрен биткә куештылар да теге яктан да, бу яктан да җырчы кызларны вә егетләрне чакырып, көйчеләрне кушып, җыр башларга ирештерделәр. Көй башлануга, алдан өйрәнеп куйган кебек, кызлар белән егетләр беравыздан җырлап җибәрделәр:
Ике Идел пар килгән,
Агар җире тар килгән;
Багдатта юк, Мәккәдә юк
Сезнең кебек пар килгән.
Шулай диделәр дә кызлар белән егетләр әле Сөембикә ягына баш иеп кул җәйделәр, әле Җангали хан ягына. Һәм янә дәвам иттеләр:
Челтерәп ага суыбыз,
Ялтырап ката бозыбыз;
Арысландай егетебез,
Зифа икән кызыбыз.
Көйчеләр икенче такмакка күчтеләр, җырчылар дәвам итте:
Кара гына болыт, ай, киләдер,
Урман буйларын иңләп;
Ай, сезне – безгә, безне сезгә
Хода үзе кушты җитәкләп…
Сөембикә аның күзләренә күтәрелеп карарга базмады. Ул үз кызларының җырын ишетте, кияү ягындагы егетләргә күз төшерергә җөрьәт итте, ахыр күзен күтәрә алмады. Оялмады да, әмма күтәрелеп багарга кодрәте җитмәде. Ниһаять, аны, ике яктан җитәкләп диярлек, кияү егете каршына алып киттеләр. Кияү егете дә аңа таба кузгалган икән, ул аның аяк хәрәкәтеннән күреп алды. Аяк астында йомшак келәм, капка башында төрле төстәге әләмнәр, хан тирәли затлы киенгән куштаннар… Ул аларны күрә дә, күрми дә кебек. Ниһаять, Сөембикә башын күтәреп Җангалигә карады. Хан янәшәсендә дәү гәүдәле имам хәзрәтләре, имамның башында зур яшел чалма, өстендә яшел атлас чапан. Озынча йөзле, кылыч борынлы, Җангалигә капма-каршы кыяфәтле адәм. Җангали исә чынлап та җәйпәк кабак йөзле, почык борынлы, кысык күзле. Сөембикә карашын янә имам хәзрәтләренә күчерде. Өлкәнрәк булса да, сөяге затлы иде имамның. Үзендә карашын тоеп, имам хәзрәтләре аңа тыенкы гына елмайды. Сөембикәнең озын керфекләре чәчкәгә кунган күбәләк очып китәргә җыенгандай лепердәп куйдылар. Имам хәзрәтләре тыенкы гына аның кулыннан алды, кулын Җангали кулына салды. Кулы тирләгән, бармаклары сынсыз йомшак иде Җангалинең. Сөембикә аңа күтәрелеп карады, елмаерга итте, иллә ихласи елмаю килеп чыкмады, киресенчә, булган тамашага йөрәге кысылып куйды. Беренче тапкыр күзе төшүгә үк ошатмады киявен Сөембикә. Аллаһы Тәгалә ярлыка күрсен. Фәрештәләр әйткән бит: адәм баласының тәүге карашы— Аллаһы Тәгаләдән, икенчесе – адәмнән, өченчесе – шайтаннан, дип.
– Төкле аягың белән, балакаем! – диде имам хәзрәтләре, кулын ычкындырып.
Җангали исә аның кулын кыса, нидер әйтергә теләгәндәй итә иде. Җангалинең кыланышы, кулын кысуы, кулының дымлы булуы Сөембикәнең тәмам зиһенен чуалтты, шул ук вакытта кулын тартып алырга да кыймады. Калганын аз хәтерли Сөембикә, гелән төштә кебек узды каршы алу мәлләре. Җангали аңа нидер әйтте, кайдадыр әйдәде. Шул мәлдә Сөембикәнең мизгел эчендә күз алдыннан күргән-белгән егетләре, таныш-белешләре үтте. Җангали хан, аның булачак ире, аларның берсенә дә охшамаган иде.
Ләкин икенче мәлдә инде ул киявенә елмайды, ягымлы итеп дәште, исән-имин тордыгызмы, диде бугай. Ул Йосыф бәк кызы иде. Сөембикә ни өчен бирегә килүен яхшы белә. Аны бирегә атасы җибәрде. Ә сөйкемле кызы Сөембикә беркайчан да атасы сүзеннән чыкмаячак, чыкмас та, Җангали – хан, Казан мәмләкәте ханы, ә ул ханбикә булыр, Казан мәмләкәтенең ханбикәсе. Атасы аңа кат-кат: «Хатын – елга, хан – аның яры», – дип әйтте. Елга ярларына буйсынып ага. Аллаһы Тәгалә аның язмышын үзгәртмәсә, ул да агар, бәлкем әле, ташулар килгәч, ярларны да җимерер, үзенә яңа юл салыр.
6
Казанда Искәндәр өчен яңа тормыш башланды. Казан халкы аңа ошады. Тик гаҗәпкә калганы шул булды: аны берәү дә чит итмәде. Сарайда дәрәҗәле мөгаллимнәр санында йөрде, хәтта мәчеткә дә кереп чыккалады, әмма муеныннан тәресен салмады, мөселманнар алдында тора салып чукынмаса да, рухы, җаны, тәне булган Гайсә пәйгамбәрне еш кына исенә төшерде, авыз эченнән генә булса да, «рәхмәтеңнән ташлама» дип ялварды. Искәндәр ислам диненең җисмен белми иде. Изге юлдан язмас өчен, шайтан котыртуына каршы догалар укыды, мәкердән сакланды. Көненә биш тапкыр намазга утырган татарларны ул гомумән аңламады, артык диндар кешеләрне фанатикларга тиңләде.
Көннәрдән бер көнне олуг кенәз воеводасы Василий Пенков аны үз йортына чакыртып алды. Ошбу воевода хакында тәгаенләп ишеткән булса да, Казанга килгәннән бирле күзенә күренгәне юк иде әле. Аннары ул воевода белән кызыксынмады да. Җангали ханны «тегене болай ит, моны тегеләй ит» дип өйрәтеп тора дип сөйләделәр. Шулай сөйләсәләр дә, Искәндәр аны хан янында бер тапкыр да күрмәде. Хан диван җыйганда, гадәттә, мәҗлестә шәех Мансур, Булат бәк Ширин, аның хатыны Хөршидә, карачылар, угланнар утырырлар иде. Ул, гомумән, дәүләт эшләренә, биредә барган сәяси хәлләргә тыкшынмады. Һәр көн диярлек Сөембикә белән Җәмиләгә урыс язмасыннан сабак бирде һәм үзе дә алардан татар телен камилләштерү белән бергә гарәп-фарсы телләреннән сабак алды. Җангалигә кияүгә чыккач, ханбикә булып алгач, Сөембикә тагын да сөйкемлеләнеп китте, шул ук вакытта гаять дәрәҗәдә җитдиләнде. Еш кына Мәскәү түрәләре белән кызыксынды, чыгышларын ачыклады. Христиан дине белән таныш булса да, ул турыда да сораштырырга кыйды. Искәндәр бик теләп барысын да сөйләде, яхшысын яхшы дип, яманын яман дип. Искәндәр янә бер нәрсәгә игътибар итте: ханбикәнең йөзе-чырае гына, сыны-гәүдәсе генә түгел, хәтта тавышы да нәфисләнгән, гыйффәтләнгән иде. Бу сыйфатлар ханбикәнең зифалыгын, гүзәллеген тагын да арттыра төшкәннәр сыман. Күз карашларына кадәр үзгәргән. Барысыннан да, хәтта үз-үзеннән дә яшерергә тырышса да, Искәндәр аңа күргән көннән гашыйк иде, җисми яктан гына түгел, хиссияти сурәт аша да. Сөембикәнең бәрхет тавышын ишетүгә, аның тәне кымырҗып, йөрәге кага башлар, зиһене чуалыр иде. Ул аны еш кына төшендә күрде, ләкин беркайчан да аңа якыная алмады, ниндидер ят вә сихри көч хәтта төшендә дә аны ханбикәгә якын җибәрми иде, бер читтәрәк тота иде. Төшендә ул аның белән сөйләшә алмады, гәрчә үзе дәшеп караса да. Йоклар алдыннан да, йокыда да аның өчен ханбикә фәрештәгә әверелде. Шушы җисми булмаган телсез ләззәт аңа үзе дә төшенеп бетермәгән көч вә гайрәт һәм ышаныч бирер иде. Ханбикәсе төшенә кермәгән иртәләрдә күзләрен ачуга, бер ноктага текәлеп, бик озак уйланып ятар, Сөембикә тарафыннан яманлык көтәр иде. Хәтта шуңа охшаш интегү, сагышлану, изалану да аңа кабатланмас ләззәти рәхәт кояр иде.
Казанга килүенең беренче кышында ук бу хис тагында көчәеп, аны тәмам гасага салды. Әйе, ул аның колы һәм колы булып калыр да, гәрчә үзен беркайчан да кол сыйфатында тоймаса да. Чөнки аны сарайдагы барчасы хөрмәт итә. Ул— ханбикәгә, ханбикә аңа сабак бирә. Ә ул гүзәл зат юк-юк та синең күзләреңә тутырып карый, әллә ихласи, әллә юри: «Мөселман булсаң икән, Искәндәр», – дип уфтанып куйгандай итә. Шунда барысы да асты өскә килә, Искәндәр сөйләр сүзен, фикерен онытып, баскан җире убылмагае дип, ни бар, шуңа тотына, бармак буыннары агарганчы урындык терәген кыса. Аның бу халәтен күреп, ике хатын-кыз да беравыздан диярлек кеткелдәп көлешеп алалар. Көлсеннәр, Искәндәр риза, тик яннарыннан гына кумасыннар. Җәмилә дә аны ят итми башлады, урыс телен бик тиз үзләштерде, еш кына урысча дәшә, хәтта яза-сыза да әле. Бу туташның сәләтенә, сабакны тиз үзләштерүенә Искәндәр сокланып бетә алмый. Тик менә үзе генә гарәпчә бик авыр аңлаша, бик тиз татарчага күчә, татарча исә ул алардан да калышмый шикелле инде.
Искәндәр бүген ял итә. Җәмилә аңа сарайга килергә кушмады, ханбикә Юныс абасы урнашкан Арча каласына юнәлә, диде. Бик әйбәт, Искәндәр, ниһаять, олуг кенәз воеводасын күрер. Ни әйтер аңа воевода, хан өстеннән күзәтүче, ханга киңәш биреп торучы адәм? Ниндирәк зат воевода Василий Пенков, киләчәккә уй-максаты нидән гыйбарәт? Аннары, нигә аңа ханбикәнең мөгаллиме, ул гынамы колы? Абасы аны ханбикәгә кол итеп биреп җибәрде бит. Аннары ул – митрополит кешесе, аңа бары тик ул боера ала…
Искәндәр тәрәзә каршына килеп басты. Тышта кар ява, ялкауланып калган кар бөртекләре алпан-тилпән килә-килә очынып җиргә төшәләр, җир өсте инде ап-ак, ә кар бөртекләре һамантөшәләр дә төшәләр. Чарасыздан, ирексездән, ни теләптер, бер Хода белә.
Искәндәр акрын гына киенде, тышка чыкты, ап-ак карга басты да тынып калды. Учын җәеп салды, кар бөртекләре учына төштеләр дә шундук эреп юкка да чыктылар. Сәер, кеше гомере дә шулай бит. Ходай Тәгалә аны сиңа бирә һәм, тели икән, ала да. Барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, ди Җәмилә туташ. Аллаһы Тәгалә Газраилгә адәми затларның җаннарын тәннәреннән аерып алу йөген йөкләгән. Ул һәр адәмнең ошбу дөньяда ризыгы бетүен алдан белер һәм җанын алырга килер. Кыямәт көндә җан белән тән тагын очрашырлар, дип аңлатты. Әйе, карны да Аллаһы Тәгалә яудыра, җирне дә ул яшәтә, сине дә – һәммәсен дә. Әйе, Искәндәр, сиңа биргән гомерне дә кайчандыр Газраил фәрештәләре килеп алачак. Тик бүген әҗәл бер нәрсәне аннан ала алмас – мәхәббәтне. Хәтта Аллаһы Тәгалә дә адәми затның мәхәббәтенә изге хис дип кагылмаган.
Воеводаның йорты хан сараеннан ерак түгел, Искәндәр шунда таба атлады. Кемнәрдер аңа каршы булды, ул аларга баш иеп сәлам юллады, хөрмәтләп дәште, изгелек теләде.
«Василий Пенков, Василий Пенков, – дип тәкрарлады Искәндәр. – Ниндирәк кеше син? Ни йомышың төште ханбикә мөгаллиме Искәндәргә?» – дип уйланып барды Искәндәр. Аны бирегә агасы Пётр Тургенев җибәрде. Митрополит Даниил белән сөйләшеп, төп максатын үзе дә белеп бетерми бугай. Бүген Даниил юк, вафат дигән булдылар. Искәндәр төпченмәде. Вафатмы, монастырьга илтеп япканнармы, аңа барыбер иде. Митрополит Даниил урынына Новгород вә Псков рухание Макарийны билгеләгәннәр. Имеш, бүген яшь кенәзне ул күзәтә, ул тәрбияли. Митрополит Макарий бала кенәзне рухи ата Сильвестр кулына биргән икән дигән хәбәр иреште. Ошбу хәбәр килеп ирешкәч, Искәндәр нигәдер: «Димәк, яшь кенәзне диндар итеп тәрбияләячәкләр, – дип уйлады. – Инде ахыры гына хәерле була күрсен. Бишектәге баланы бишкә үзгәртеп була, диләр. Чөнки ил башында диннән коты алынып яшәгән кенәз утырса, урыс халкына яман булып куюы бар».
Һава саф, очына-талпына төшкән кар бөртекләре әле битенә, әле мыегына куна. Сакалны ул сарай карачылары кебек түгәрәкләп, матур итеп кырка. Ничек тә Казан кешесенә охшаргатырыша иде, аннары ханбикәсенә, әйе, бигрәк тә ханбикәсенә. Аны берәү дә Казан дәүләте карачыларыннан аерырга тиеш түгелләр. Тел белән дә, кыяфәт белән дә, хәтта чәч вә баш киемендә дә ул алардан калышмас. Воеводадан кайтканда ук, ул чәч кыркучыга керер, нәкъ карачыларныкы кебек ялтыратып ук булмаса да, чәчен алдырыр. Шуннан ул бөтенләй Казан кешесе булып китәр, аның бу кыяфәтен күреп, ханбикәсе дә кинәнер.
Искәндәр очлы башлы кара бүреген күзенә төшереп үк батырды. Әйе, бу бүрекне дә ташлыйсы булыр. Казан халкы затлы бүрекләр кия, читләрен кеш тиресе белән камый, бәрхеттән тегә, Бохара сәүдәгәрләре ул тукыманы Казан базарыннан бер дә өзмиләр. Бай, бай яши Казан халкы, шуңа бераз гамьсезрәк тә бугай, чөнки тик торганда Мәскәү кенәзенә баш иеп тормас иде. Гамьсезлек шул көнгә калдырды бугай Казан халкын. Карачылар кебек киенергә аның акчасы бар, ханбикә дә кул очына биреп тора. Бу кара киез бүрекне аңа Пётр агасы биргән иде. Син урыс, киемең дә, кыяфәтең дә урысныкы булсын, диде. Имеш, соңрак, үз кешеләре була башласаң, үзең карарсың. Һәм менә ул көн килеп җитте. Аннары аның Пётр агасы биргән берничә тәңкә алтыны бар, бүреккә генә түгел, ат-тарантас алырга да җитәчәк. Тик аңа соңгысының хаҗәте юк, ханбикә барысын да кайгырта. Аны көнаралаш булса да күрү, көнаралаш булса да аңа сабак бирү үзе бер бәхет иде. Аннары Җангали хан да Искәндәрне ят итмәде, аның белән карачылары кебек сөйләште, хәтта киңәш-сабак алган чаклары да булды. Урыс арасында тәрбия алгангамы, Җангали хан үзен аның белән иркен тотты, хәтта ауга да алгалады. Искәндәр үзе дә һәрчак Җангалигә ярарга тырышты, аның ук-садагын тотып йөрде, кайчак хәтта туфракка төшеп түбәнсенде. Моны ул бары тик бер максат белән эшләде: ханбикәдән читләштермәсен. Сөембикәне күрү аңа никадәр куаныч-бәхет вә яшәү дәрте китергәнен бүки гәүдәле Җангали ханга аңларгамы соң?! Аннары аңлый микән бу хан гүзәллекнең ни икәнен? Сөембикә бит дөнья фәрештәсе, ил зифасы. Сын дисеңме үзендә, гыйффәтлелек вә мөлаемлык дисеңме, акыл турында әйтеп тә торасы килми— падишаһларга тиң фикер иясе. Күркәм мөнәсәбәте, затлылыгы, нәзакәтлелеге белән күпләрнең күңелен әсир иткән хатын. Җәмилә мөгаллимәсе тагын, аның бәрхет тавышы, саф, инсафлы, итагатьле булуы, өч-дүрт телдә камил сөйләшүе… Йа Хода, бирсәң бирерсең икән кайберәүләргә затлылыкны вә гыйффәтлелекне! Ханбикәсе белән Җәмиләгә сабак биргәндә, Искәндәрнең дә теле шигърияткә омтылды, җаны күккә ашты, бер чарасызланды, бер илһамланды. Ошбу яшендә бу тиңсез бәхетне кем генә тоя алды икән… Юктыр, андый кеше тумагандыр әле, ул кеше бер булса Искәндәрдер.
Капка башында ук сакчы тора. Искәндәр аңа урысча дәште, баш иеп исәнләште. «Христос воскрес!» – диде. Белә иде ул урыс халкының йомшак җирен. Бүген Покров көне. Ни кыш, ни көз түгел. Бу көнне урыслар бәйрәм итә. Көзге эшләр беткән, туйлар башлана. Покров бәйрәменнән соң хайваннарны кырдан алып кайталар, кызлар егетләрен көтеп кич утыра. Ир-ат исә эш бетүенә кинәнеп эчә-сала башлый. Мөселман халкы бу бәйрәмгә битараф. Аның каравы аларның каз өмәләре бар – ул да бәйрәм. Ни өчен килә соң әле ул воеводага? Менә анысын тәгаен генә белми Искәндәр, әмма аягы тартудан да ваз кичә алмады – килде. Воевода аңа үтеп барганда гына: «Миңа да кереп чык», – дип әйтте. Чакыру да, чакыру да түгел иде. Казанга воевода баш, диделәр. Ләкин Искәндәр аңлады, Җангали хан бөтенләй диярлек воеводаны күрми, аның белән киңәшми, үз җаена яши бирә. Искәндәр һични аңламады. Бәлкем, шуңа юнәлүедер воеводага, шуны ачыкларга. Кем монда түрә? Ханмы, Мәскәү воеводасымы? Хак Тәгаләдер, Искәндәр күрә, Җангали хан дәүләт белән идарә итүдән ерак йөридер. Аның бар кайгысы – хатыны Сөембикә һәм ау. Воевода Василийны еш кына Булат бәк Ширин белән күрә Искәндәр. Мансур шәех тә алар тирәсендә урала. Булат бәк Ширин хатыны Хөршидә бикә исә Сөембикә яныннан китми. Килен дә килен, килен дә килен дип, авызын да япмый. Аларның берсе дә Искәндәргә ошамый. Ул хәтта Җангали ханны кызгана башлады. Ошбу түрәләр олуг ханны курчак урынына күрәләр кебек иде.
Алгы якка керде. Аны карусыз эчкәре әйдәделәр. Ахыр озатучы сакчы бераз көтеп торырга кушты. Воевода янында кемдер бар икән. Сакчы чыкты, воевода ишеге ярымачык калды, эчтәге тавыш ишетелеп тора. Искәндәрнең таныш тавышны ишетүе булды, аркасы чымырдап китте. Воевода янында Җангали хан утыра иде.
Җангали ханнан барысын да көткән иде ул, иллә болай ук булыр дип һич тә уйламаган иде. Әгәр дә мәгәр Җангали чын вә хак хан икән, ул воеводаны үз янына – сараена чакыртып алырга тиеш иде. Ә монда воевода мескен ханга боерыклар биреп утыра. Йа Хода, кемгә тарды Казан мәркәзе, бит аты-даны дөньяга таралган дәүләт иде. Агасы Пётр Тургенев тикмәгә генә кисәтмәгән икән, Нугайда ук: «Син, Лександр, сак бул анда, этен-бетен тыңлама. Максатың – акрынлап изге динне тарату, аның ислам диненнән өстенлеген исбат итү. Митрополит сине шул максат белән җибәрде. Тик моны шундый астыртын эшлә ки, берәү дә искәрмәсен, шайтан үзе дә хәтта. Искәрдеңме, Лександр?»
Искәндәр шунда агасына кат-кат ант итте. Чөнки агасы Пётр Тургенев: «Юкса сиңа да, миңа да, нәселебезгә дә көнбетәр», – дип кисәткән иде. Ә алар нәселе борынгыдан килгән Глазатыйлар, затлы нәсел, Владимир нәселләре. Әйе, Искәндәр чамалый, монда килгәннән бирле ул гүя сират күпереннән йөри. Һәм аек белә: ул сындымы, агасына да, нәсел-нәсәбәсенә да көн бетәчәк.
Пётр Тургенев кебек кешеләргә көн бетүен раслаган кебек, Мәскәүдән еш кына берсеннән-берсе яман хәбәрләр килеп тора. Балигъ булыр-булмас тәхеткә менгән Иван IV кансыз кеше икән, кенәз Андрей Шуйскийны этләрдән талатып үтерткән һәм шактый байларның башына җиткән, диделәр. Хактырмы бу хәл, юктырмы, күңел шомлана, башка төрле уйлар килә. Ә бит ул теләгән хәлдә Казанда да кала ала. Әйтик, ислам динен кабул итәсе дә… Эчми тора алыр, чучка итен ашамаганнан да бүген торып, иртәгә үк үлеп китмәс. Яшиләр бит әле мөселманнар шәраб суырмый, чучка итен ашамый, яшиләр, шул ук юлдан, шул ук сукмактан йөриләр, шул ук суда коеналар, шул ук кое суын эчәләр. Ким җирләре юк та юк, артык җирләре дә күзгә ташланмый. Димәк, ислам динен кабул иткәндә дә, ошбу дөньяда бәхетле яшәп була икән. Тик моның өчен яныңда җаның сөйгән кешең генә булсын. Ә Искәндәрнең андый кешесе бар, иншалла, диләрме әле…
Искәндәр эчке яктан ишетелгән сүзләргә колак салды.
– Эч, эч, Җангали, – диде воевода. – Мин монда чакта син берәүдән дә курыкма. Ни сөйләмәс тә, ни таләп итмәс ул нугай кызы. Күрәм ич, ул сине яратмый. Кем хатын ярату белән исәпләшә хәзер. Син мин кушканны гына эшлә, Җангали. Угланнарга җай бирмә. Мансур шәех урында ята, диделәр, аякка басмаса, кемне тәкъдим итәргә исәбең?
– Бу хакта миннән киңәш сорамыйлар, воевода. Моны исламиянең олуг мәҗлесе хәл итә. Мансур шәехнең Бохарада укып кайткан Колшәриф атлы угланы бар. Белемле, итагатьле, халык үзен ярата, миңа да ошады. Куялар икән шул адәмне, мин ризалыгым биререм, воевода.
– Ашыкма, Җангали, ашыкма. Әүвәл башта мин Булат бәк Ширин белән киңәшләшеп карыйм. Ул риза икән, Колшәрифне сараеңа дәштер, уй-ниятеңне җиткер, боерык синнән чыккан кебек булсын. Әгәр дә мәгәр Колшәриф килми икән, гафу ит, Җангали, мин аны уздырмам. Ни тырышсалар да уздырмам. Минем рөхсәтемнән башка ул адәм шәех дәрәҗәсенә ирешә алмас. Без аны юк итәрбез, йә ул батып үләр, йә ат астында калыр, йә манарадан егылып төшәр. Аңлаштыкмы, Җангали хан?..
– Бихуш, бихуш, воевода, син дигәнчә булыр, борчылма.
– Менә шулай диген, Җангали. Юкса сырт кабартыпутырасың. Адашым мәрхүм бөек кенәз Василий мине бирегә тикмәгә генә җибәрмәде. Ул миңа үзенә ышанган кебек ышана иде. Хак Тәгалә угылы Иван IV дә ышаныр, аның йөзендә анасы Елена, дим. Без, Җангали, синең белән уртак тел табарбыз. Онытмасаң иде – син кенәз теләге белән Казан тәхетендә утырасың, кенәз теләге белән сылуларның сылуы нугай кызына өйләндең. Түшәктә ничегрәк соң ул чибәр, ә, Җангали хан?.. Йә-йә, кызарынып утырма. Синең бит монда каравыш хатыннан кызың да бар… Яшереп тотасың… Гүзәл хатының күрсә йә белсә… Курыкма, курыкма, Җангали, мин әйтәсе кеше түгел, ләкин без капчыкта ятамы… Ни, син аны Касыйм каласына озат. Тик бу хакта берәү дә белмәсен. Ханбикәңә бу хәлләр сүрелә төшкәч әйтерсең…
– Мин бу хакта уйлап карармын, Василий.
Воевода исерә төшепме, кыланыпмы, торып, Җангали хан янына килде, иңеннән кочты бугай, яман сүзләр ычкындыра башлады. Татарлар тегеләй дә татарлар болай. Аның һәр сүзе Җангали хан йөрәгенә түгел, ни сәбәпледер Искәндәр йөрәгенә агулы ук булып кадалды. Нигә шулай ханны кимсетә? Килешми, килешми. Казан мәркәзе түрәсе лә ул, олуг хөкемдар, хакимият башлыгы!
Эчке якта янә воеводаның күкрәк тавышы ишетелде:
– Инде, бар, кайт, Җангали, сылуың янына кайт. Син, брат, җәннәттә яшисең. Утраудагы өең ни тора! Тирәли аккошлар йөзә, сайрар кош-кортның исәбе-хисабы юк, диләр. Имеш, андый күркәм сарайны Мисыр патшалары да күрмәгән.
– Фиргавеннәре, – дип төзәтте воеводаны кара коела башлаган Җангали хан. – Мин китим инде.
– Юл аягыңа тагын берне салып куй. Мә, кабып та куй. Чучка ите түгел, кош ите. Ышанмасаң кабып кара…
– Рәхмәт, китим инде, соңга калуым бар. Китим. Ханбикәм соңарып йөрүемне яратмый.
– Хе-хе, хак әйтә, соңарма, вакытында күңелен күр. Хатын-кыз песекәйләнүне ярата бит ул. Сөй, назла, тик вазифаңны да онытма, Җангали хан. Һай, бер җырлап җибәрәсе иде дә… Бүген Покров бәйрәме. Менә нинди көндә килдең син миңа, Җангали хан! Рәхмәт! Ишетәсеңме син, Җангали хан, дим… Тю-тю, миңа бит әле тагын бер кунак килергә тиеш иде… Ә син, бар, кит, Җангали хан, кит, вакыт, шикләнә башларлар…
Аяк тавышлары ишетелде, Искәндәр каршы яктагы ишеккә ташланды, ачып керде, сак кына япты. Артына әйләнеп караса, шым булды, аңа исе-акылы китеп воеводаның пешекчесе карап тора иде.
– Христос воскрес! – диде аңа Искәндәр.
Бавырчы тиз-тиз чукынып алды.
– Воистину воскрес, – диде бавырчы. – Үт, утыр, кунак бул.
– Рәхмәт. Мине хуҗаң дәшкән иде.
– Ул хәзер бушый, ханны гына озата да, – диде пешекче.
– Син күптәнме монда?
– Кенәз мине үзе белән алып килде, өч ел була инде. Ә син?
– Мин дә өч елга якын торам инде.
– Мин бу хакта беләм, воевода сөйләде. Лександр, ханшага сабак бирүче. Матур диләр шайтанны, хакмы шул?
– Чибәр, – диде Искәндәр, ниндидер үзе дә аңлап бетермәгән килешсез әңгәмәгә кереп китүен тоеп.
– Бар, кер, – диде бавырчы. – Хан чыгып китте.
– Әллә хан сакчыларсыз килдеме?
– Җангали ханны күбрәк урыслар саклый хәзер, Лександр. Килгәлә, дөньяң онытма, ошадың син миңа. Бу эчкече киткән чакта кил, эчләр бушанганчы сөйләшеп утырырбыз.
– Рәхмәт, – диде Искәндәр һәм ишектән сак кына чыкты да воевода бүлмәсенең ишеген ачты.
– Мөмкин булырмы?
– Кер әйдә, кер, тартынып торма. Лександр бит әле син. Әйе, Лександр Глазатый. Ишеттем, җиткерделәр. – Воевода ишарә белән генә аңа урын күрсәтте. – Утыр, әүвәл ашап алыйк.
Ул да түгел бавырчы коштабак белән түтәрәм-түтәрәм ит китерде, бер кувшин эчемлек куйды.
– Аша, соңыннан эчәргә салырмын. Чучка итен күптән ашаганың юктыр.
– Юк, – диде Искәндәр, иткә үрелә-үрелә.
– Тәмам татар булып беткәнсең бит, Лександр. Сакалың да, кыяфәтең дә. Монысы әйбәт. Шулай кирәк. Син аларның кешесе булырга тиешсең. Тәмам үз кешесе. Менә шундый боерык сиңа воевода Василий Пенковтан.
– Кем боерды?
– Анысы сиңа кирәкми, мин боердым. Ә боерыкны үтәргә тиешсең. Шулай, Лександр, шулай. Мин дә монда кеше боерыгы белән килдем, үзем теләп түгел. Ашап кына утырма, эч тә. Эч, эч, мондый эчемлек сиңа тимидер әле.
– Кирәге дә юк, мин гомумән эчмим, – диде Искәндәр, майлы кул-авызын чүпрәккә сөртә-сөртә.
– Миңа килгәч эчмичә булмас, брат. Тот! – дип, кырыс кына кружканы сузды Василий Пенков. – Мин бер утырганда дүртәр кружка чөмерәм. Һәм күземә дә төшми. Тот бер кружка, соңыннан күз күрер.
– Мин чынлап та эчмим, воевода. Эчмим, ярамый миңа.
– Басурманмы әллә син?! Эчәсең, урыста эчмәгән кеше юк, булмас та. Ходай аны үзе безгә кушкан. Эчәргә, кирәк икән – эчеп үләргә. Тот, диләр сиңа! – дип кычкырды воевода.
Искәндәр аның калтыранган кулыннан кружканы алды, авызына китерде.
– Менә шулай, урысмы син, юкмы?! Син тәмам шаккатырдың әле мине, Лександр. Чынлап. Ярты гасырым тутырып барам, синдәй урысны күргәнем булмады әле, билләһи. Беләсеңме нәрсә, Лександр, урыс кешесе эчеп батырая, эчеп батыр була, эчкәч куәт керә аңа. Әйтәм бит, Хода безгә шулай кушкан, һәм без аны рәнҗетмәскә тиеш, Христосны, дим, Аллабызны. Аннары, бүген бәйрәм. Покров көне. Бавырчы! – дип кычкырды Василий Пенков. – Хак әйтәмме?!
– Шулай, шулай, хуҗам, сез хаклы.
– Әнә бит, бавырчы да раслый. Ул чын урыс, бирсәң, улда эчә. Эчәсең бит, холоп? Эчәсең, эчәсең. Кил, үзең салып эч. Ә син мине тыңла, Лександр. Син мине исерек дип уйлама. Баш эшли минем, ничек кенә эшли әле. Митрополит Даниил юк ителгәч… ни, хаталанам бугай, аны, миңа калса, монастырьга озаттылар, аннары җан тәслим кылды диячәкләр. Ул, беләсеңме, нишләгән? Яшь кенәзгә комачаулаган. Әйе, сүзен бирмәгән, гүя аркылы төшкән. Шуннан митрополитны алыштырганнар, Новгородтан башканы китергәннәр. Аты Макарий, диделәр. Каты куллы зат, диделәр. Безнең халыкка шундый кирәк тә, башкача тыеп булмый башлый аны. Син инде, Лександр, ил башында сабый кенәз утыра дип уйлыйсыңдыр, хаталанма, тәхеттә кенәгинә Елена Глинская утыра, ул хакимлек итә хәзер, һәммә нәрсә аның кулы белән эшләнә. Әлбәттә инде, митрополит Макарий да читтә басып тормыйдыр. Кыскасы, яшь кенәзнең дә, кенәгинәнең дә язмышы хәзер митрополит кулында, ә синең язмышың, Лександр, минем кулда. Искәрдең? Менә шулай. Мин – кенәз, ә ул – хан. Ә сине миңа ханбикә колы, диделәр.
– Колы түгел, мөгаллиме, мин аңа урыс теленнән сабак бирәм.
– Изге эш, хуплыйм. Ләкин син барыбер аның колыдырсың, Лександр. Без аны белербез. Мин беләм, сине ислам динен кабул иткәндә генә коллыктан азат итәчәкләр. Ләкин ошбу кыргый дингә керергә сиңа әмер килмәде әле. Килгәч, күз күрер. Әлегә ашыкма, әлегә биргәннең битенә карамый гына эчә тор. Мин беләм, Җангали хан йомшак табигатьле зат, бар нәрсәгә дә күнә торган кеше. Тик соңгы вакытта мин аңарда үзгәреш күрәм. Хатыны ягына авыша башлады кебек хан. Тел төбеннән үк сизәм. Әйтерең бармы, ханбикә акыллы, сәяси яктан да нык дагаланган, ни теләгәнен бик әйбәт белә.
– Җангали хан әйбәт кеше, рәнҗетмәсәң иде син аны, Василий агай.
– Һы-һы, менә телең дә ачылды… Ә кем аны, – Василий Пенков өстәлгә ята төште, – кем аны рәнҗетә? Кушканны эшләсә, аңа бармак белән янаучы да булмаячак. Искәрдең? Аннары хан кадәр ханны рәнҗетергә минем ни хакым бар? Ә менә аны изге юлдан яздырмау, хак юлга төшерә тору – минем төп вазифамдыр. Искәрдең? Беләсең булса кирәктер, үз заманында кенәз мәрхүм Василий борын төбендәге Кирмән-кала ханы Касыймга ясак түләп ятты. Гарьләнмәслек нәрсәме?! Хәзер әнә шул Касыйм хан токымнары Мәскәү кенәзләренә тәлинкә тоталар. Әнә кая таба тәгәрәп китте ике дәүләт арасындагы сәяси йомгак, Лександр. Мине бүген бер нәрсә борчый, Лександр. Гүзәл бичәсен тыңлап, Җангали хан көннәрдән бер көнне Мәскәүгә салым түләми башлар. Сизәм, тоям, эшләр шуңа таба бара. Искәрдең? Сөембикә ханбикәне фәрештәгә тиңләүчеләр бар, ләкин тора-бара урыслар өчен ул хатын аждаһага әверелсә? Әнә шуны эшләтмәскә тиеш син аңардан, Лександр. Искәрдең? Шуны әйтер өчен дәштердем мин сине. Җангали ханны да кисәттем, сине дә кисәтәм, Лександр, урыс юлыннан язган карачыларның вә угланнарның сүзен тыңламагыз.
Воевода, изү бавын чишә төшеп, кружкасына эчемлек койды.
– Ничек монда эчми түзмәк кирәк. Кыен миңа монда, Лександр, кыен. Мин монда берәүсенә дә ышанып җитмим. Хөршидә бикәгә дә, Булат бәк Ширингә дә, аның алатларга йөз тоткан тарафдарларына да. Монда бер шагыйрь бар, Мөхәммәдъяр диләрме атын? Халык хөрмәт итә үзен, мәҗлесләрдә нотыгын тын алмый тыңлый. Әнә шул шагыйрьне дә Булат бәк яклы дип баралар. Ләкин ул шагыйрьне генә түгел, Булат бәк Шириннең үзен дә аңлап бетерә алганым юк әле минем. Ил түгел, пәрәвез ятьмәсе үрелгән үрмәкүч ятьмәседер бу. Беләсеңме нәрсә диде беркөнне Булат бәк Ширин миңа: «Үлем көтеп ятасыңмы бу Казанда, кенәз Василий?» – диде. Тәмам өнсез калдым менә. Тәгаен күзгә карап әйтте, басурман. Ә бит үзе минем яклы, урыслар мәнфәгатен кайгыртып йөргән кеше.
– Хәлеңә керәм, Василий агай, – диде Искәндәр.
– Ә мин алардан курыкмыйм, Лександр, курыкмыйм. Каршы төшсәләр, барысын Иделгә куып төшерәм дә…
– Ашыкма, Василий агай, ашыкма. Сөембикә ханбикә кем кызы? Йосыф бәкнеке. Ә ул бәкнең атлы гаскәрен тавык та чүпләп бетерә алмастыр. Әнә шул бәкнең кызы Казанда ханбикә. Казан халкы ханбикәне үз итеп кабул итте. Ханбикәбез ошбу халыкка углан бала да табып куйса, гомер бакый үз ханын күрмәгән Казан Идел кашы булмагае.
– Ә син, Лександр, бөтенләй үк юләр түгелсең икән бит. Менә нәрсә, син озакка сузмый гына ислам диненә күч. Ашыкма, ләкин шундый максат куй. Син дини нәзарәт мохитенең үз кешесенә әверелергә тиешсең. Шулай кирәк. Бу хакта мин Мәскәүгә дә хәбәр итәрмен, кенәгинә дә риза булыр. Хәер, олуг кенәзнең башы яшь әле, синең хакта белмидер дә, ә менә митрополит белеп торыр.
– Яхшы, Василий агай, мин тырышып карармын. Уен эш түгел, моның өчен миңа ислам дине кануннарын өйрәнергә туры киләчәк, җомга саен мәчеткә йөрергә…
– Йөр, йөр, өйрән. Башың бар, акылың камил, татарча сандугач кебек сайрыйсың…
Искәндәр һич көтмәгәндә Җангали турында хәбәрдар булды. Аннары ислам диненә күчәргә теләве дә хупланды. Хак, агасы Пётр Тургеневтан рөхсәт килмәде, әмма воевода ялгышмый бугай, сарайда калыйм дисә, аңа башка чара калмастыр. Ошбу кәттә һәм бераз әтәчләнергә яраткан воеводаның сүз сөреше дөрес булса, хакка чыкса, ул бүген дә үз вазифасын намуслы рәвештә үтәп килә түгелме соң?.. Мәдрәсәгә керү өчен ул иң әүвәл Җангали ханнан рөхсәт алыр, ә ул аны шәехкә җибәрер. Яңа сайланган Колшәриф каршы төшмәс. Телиме моны Җангали хан, теләмиме, Казан халкы Колшәрифне шәех итеп сайлар. Димәк, ул дөрес юлда.
– Мин китим инде, Василий агай.
– Ярый, бар, кит. Мин дә арыдым. Тик онытма, син бүгеннән миңа буйсынасың. Ханбикәне күзеңнән яздырма. Хан минем кулда. Ни сөйли ханбикә, кемнәр белән аралаша, кемгә мөкиббән китә – барысын да миңа җиткереп торырсың. Искәрдең?
Искәндәр дәшмәде, тик баш игән генә итте, аның ары таба бу кеше белән сөйләшәсе килми иде, җитмәсә, борып эче авырта башлады, әллә майлы чучка ите килешмәде инде, тора да кикертә, тора да эчне бора.
– Сөембикә ханбикәне Йосыф бәкнең угылы Юныс морза саклый. Егетләре елгыр, җитезләр, уяулар, оста мәргәннәр. Укны кош күзенә тигезәләр, Василий агай.
– Юныс морзаны беләм. Әлегә сарай хәлләренә игътибар итми кебек. Һәрхәлдә, ул кеше хакында да белешсәң иде. Максаты, теләге нидә? Искәрдең? Хәзер хуш, сау бул!
Искәндәр урамга чыкты һәм тирән итеп уфтанып куйды. Караңгы төшкән, тын гына кар ява. Һава саф, чиста. Тик Искәндәр күңелендәге тәүге хис кенә былчыранган кебек. Бирегә килеп кергәндә, хисләре якты, уйлары изге иде, инде теләгенә иреште – бөтен күңелен тутырып былчырак алып чыкты. Хәерлегә генә була күрсен. Искәндәр үзе дә сизмәстән чукынып алды һәм, берәрсе күрмәгәе дип, як-ягына карангалады. Шундук уйлап куйды: «Җәмилә хаклы, Аллаһы Тәгаләдән бернәрсә дә яшереп булмый. Күңеле исламга тартылып торган адәмен ярдәменнән ташламас әле, иншалла», – дип, сарай тарафына атлады.
Ул белә иде инде: ислам дине, Бохарадагы кебек, Болгар-Казанга кылыч белән килми. Бохара муллалары әүвәл башта халыкларына кылычка таянып хөтбә әйткәннәр. Бер диннән икенче дингә диндар итү өчен, ай-һай, күп кан коярга туры килә христиан вә ислам динен уйлап тапкан пәйгамбәрләргә. Беренче булып кылыч белән халыкны дингә инандырып булмауны ислам дине имамнары аңлый, мәгәр моны аңлау христиан дине руханиларына әле дә килеп җитә алганы юктыр. Христиан динен таратучы диндарлар яулаган халыкларына һаман исә кылыч белән янап муеннарына тәре тагалар. Моңа кадәр Искәндәрнең мондый фәлсәфи уйларга чумганы юк иде, Җәмилә туташ белән чын-чынлап аралаша башлагач, ул – аңар, алар аңа сабак бирергә керешкәч, Искәндәрнең икенче күзе дә ачыла төшкәндәй булды. Гүя ул моңа кадәр дөньяны бер күз белән генә күргән иде. Теше-тырнагы белән дөньяви вә гамәли фәннәрне өйрәнә башлагач, шул фикергә килде ул: хакыйкать һәммә диннән дә өстен икән. Туры әйткән туганына ярамый, диләр бит, тик хакыйкатьне бар кеше дә бертигез күтәрә алмый, надан вә гафилләр турында әйтеп тә торасы юктыр. Шулай ук теге йә бу дингә фанатикларча мөкиббән киткән адәмнәргә дә шикләнеп карый башлады ул. Әйе, яшәү мәгънәсенең асылы сукыр көйгә дингә ышану түгел икән, аның ошбу дөньялыкта тоткан урынын белеп, аңа тиешле бәһа биреп, иманыннан һич тә ваз кичмичә, гадел рәвештә яшәргә омтылудан гыйбарәт икән. Бер тапкыр очрашкач, исәнлек-саулык сорашкач, олуг шәех Мансур аңа: «Адәм баласын һәрчак өч теләк борчыр, Искәндәр: беренчесе – яшәү өчен яшәүдер, икенчесе – бәхетне хәтта сагышта да тоеп яшәүдер, өченчесе – үлем капкасына аяк басканда да аңардан курыкмаудыр. Ихласи мөслим беркайчан да үлемне фаҗига итеп күрмәс, чөнки үлем адәм баласына Аллаһы Тәгалә тарафыннан җибәрелгән котылгысыз чарадыр – әҗәл вә тәкъдирдер. Тик моны аңлау, моңа ихласи төшенү өчен адәм баласына белемле булу зарурдыр. Син менә, Искәндәр мелла, мәчеткә кереп йөри башладың. Ихласи күңелдән керәсеңме, әллә булмаса бер-бер яман максатың бармы?.. Җавап бирмә, чарасыз калма, уйла, уйлан, бер айдан минем тарафка килерсең», – диде.
Шулай диде дә, Искәндәрне тәмам аптырауда калдырып, тиз-тиз китеп барды. Искәндәрнең аны куып җитәсе, нидер әйтәсе, һич югы, акланасы килде, иллә кузгалган җирдәнтуктап калды. Ни әйтә ала ул аңа? Ошбу әүлия кеше белән бәхәсләшкәнче, ул язган китапларны уку хәерлерәк булыр. Ислам динен өйрәнә башлагач, Искәндәр янә бер ачыш ясады: ошбу дин мәхәббәтне, ир белән хатын кавышуын гөнаһ санамый. Ә бит христиан дине өчен хатын-кыз белән якынлык кылу – гөнаһ. Искәндәрнең исә саф мәхәббәткә корылган якынлыкны һич кенә дә гөнаһка кертәсе килми иде. Мәхәббәт – адәм баласына бирелгән бердәнбер саф вә пакь сыйфаттыр. Бу – хакыйкатьтер. Ә инде хакыйкатькә омтылу ул – эзләнү, моңа кадәр белмәгән хикмәтле хәлләрне ачыклау, тереклекнең асылына төшенергә тырышудыр. Хак Тәгалә, диңгез – елга, елга диңгез була алмый, әмма елгалар булмаса, бик ихтимал, диңгезләр дә булмас иде кебек.
Искәндәр сарай капкасын үтте, сакчыларга сәлам юллады, сарай капкасында воевода Василий Пенков сугышчысы белән Юныс морза сугышчысы сакта торырлар иде. Яшерми, яшерәсе дә килми Искәндәрнең: воевода Василий аңа ошамады. Эчәргә ярата, дошман эзли, тәкәббер кылана. Иң яманы— Җангали ханны санламый. Ә ул, начармы-яхшымы, аның да ханы лабаса! Олуг хан. Куәтле вә кодрәтле халыкның ханы! Кайчандыр Мәскәү бу халык белән дустанә-тату яшәгән, сәүдә иткән һәм, иң мөһиме, үзе белән тигез күргән. Хәзер исә, Урда ханнары кебек, Казан ханнарын тез чүктереп тотмакчылар. Бу хәл озакка бармас. Казан дәүләтен яулау өчен мәскәүлеләр бик күп кан түгәрләр, бик күп мал сарыф итәрләр. Ике яктан да бик күп халык кырылыр, ә тынычлык килмәс тә килмәс. Мең еллар үткәч булса да, бу халык үз дигәненә ирешер – азатлык яулар. Чөнки Аллаһы Тәгалә бары тик бер халыкны гына бәхетле итә алмый, ул аңа бер бәхетен, бер михнәтен бирер. Ә воевода Василий моны аңламый, аңларга да теләми. Аның бүгенге бәхете киләчәк урыс халкының буыннарына кайгы-хәсрәт кенә китерер. Чөнки татар халкы бик тә диндар халык. Дин исә адәм баласына исем белән керә, җан белән чыга. Хак анысы, кайбер урыслар ислам диненә күчәләр, татарларның кайберләре исә христиан динен кабул итәләр. Ләкин мондый хәлләр бик сирәк буладыр. Олан гына булса да, хәбәре җитеп тора – Иван IV Казан дәүләтен «бабамнан калган йортым» дип йөри икән. Хаталана, хаталана яшь кенәз. Казан белән дуслаш син, Казан белән сәүдә ит. Юк, явызлыкта нияте яшь кенәзнең. Кенәз Василийның тел төбеннән сизде Искәндәр – сугышсыз булмас. Йосыф бәк тикмәгә генә Казан мәркәзенә сылу кызын җибәрмәде. Абасы Тургай дөрес әйткән: юктыр безгә татар белән тыныч яшәү. Нишләп юк соң әле? Бар ул, бар, тик бер-береңнең хәленә генә керергә кирәк. Нишләп соң әле ул коткычы кенәз Василийга карусыз буйсынды? Һичбер сүз әйтү юк, карусыз баш иеп утырды, хәтта бәхәсләшеп тә тормады. Менә ул йомшаклык нәрсәгә китерә, Искәндәр каршы әйтүдән курка, дөреслектән кача, ялганга юл бирә. Бик ихтимал, бәхетсезлеге дә шуннандыр. Менә кайчан гарьләнү килде Искәндәргә. Бай яши икән ич Казан халкы. Юк, бу мәлдә үзе өчен генә гарьләнмәде Искәндәр, Җангали хан өчен дә. Хан лабаса ул! Нигә воевода Василийга ияк кагып утыра, нигә килешә аның белән?! Юк, Искәндәр һичкайчан да моңа бармас. Ул инде башка, ул үзгәрде, дөньяга бөтенләй башка күзлектән карый башлады. Кенәз Василий өенә ул яңадан аяк та басмас.
Һәм басмады да.
Икенче көнне көн туар-тумас, Искәндәрне Җангали хан чакыртып алды. Кичә кичтән шактый әтәчләнсә дә, хан кадәр хан дәшкәч, Искәндәр тәмам каушый калды. Чөнки аны беркайчан да ханның болай иртә үз янына дәшеп алганы юк иде. Искәндәр аннан-моннан гына капкалады да сарайга йөгерде, сулышына капланып, тәхет ягына үтте. Һәм ни өчендер ханның аягына төште.
