скачать книгу бесплатно
– Ул да ятып калды.
– Димәк, ул да изге юлда үлде, – диде кенәз Телепа. Овчина Телепнёв-Оболенский янә чукынып алды, табынга китерелгән бер кувшин хәмерне кружкаларга койды.
– Тот, хан, – диде, кружканы Җангалигә сузып. – Тот, ятсынып торма. Син бит урысча да бик әйбәт беләсең. Исән кайтуың белән сине!
Җангали хан кыстатып тормады, эчеп куйды һәм табынга килгән тозлы кыярга үрелде. Ул, гомумән, эчүне яратмый иде, эчемлек эчәкләрне яндырып төшкәнне бөтен җаны-тәне белән тойды, әмма эчми дә булдыра алмады – белә иде: язмышы шушы кенәз кулында. Ул күп сөйләмәде, ясавылга биргән вәгъдәсендә торды. Мәгәр исерткеч башына китте, фикере чуалды, очрашу фаҗига төсен җуя төшкән кебек иде.
– Менә нәрсә, ясавыл, син безгә бик зур игелек кылгансың,– диде кенәз Телепа, тозлы кәбестә яфрагын суыра-суыра. – Ләкин сиңа бер нәрсә нәмәгълүм булса кирәктер. Тамгачы Сираҗины беләсеңме син?
Ясавыл Гавриилның җаны идән астына төшеп киткәндәй булды. Ул, авызына капкан ризыгын да чәйнәргә онытып, ни кылырга вә ни әйтергә белми кенәз Телепага карап тора башлады. Шаклар катып, төс-йөзен югалтып үзенә карап каткан ясавылны күреп, кенәз Телепа шаркылдап көлеп җибәрде:
– Ни булды сиңа, исәр баш Гавриилка?! Уян. Сираҗи – минем кеше. Кенәз Василий кайтмаска тиеш иде.
Ясавыл Гавриил, ниһаять, аңына килде, әмма колак тирәсендәге чың бетмәгән иде әле.
– Миңа ул кеше таныш, – диде авызындагы ризыкны чәйни башлап ясавыл Гавриил. – Әйе, беләм дә, белмим дә. Болай аз-маз гына.
– Менә шул кеше, ясавыл Гавриил, Чүрәкәй бәккә хат җибәргән. Җангали ханны Василий кенәзнең коткаруы хакында язган. Ләкин ханны коткаручы син икән, күрәм, инандым. Сираҗи бит Чүрәкәй бәк кешесе, ул аңа, ай саен булмаса да, ике-өч алтын акча җибәреп тора. Казан мәсьәләсендә, күрәсең, без дә хәбәрдар. Сиңа ышанычым зур, ясавыл Гавриил. Мин сине күздән яздырмам. Иң әүвәл мин сине бөек кенәгинә белән олан кенәзгә күрсәтермен. Олан булса да, кенәз ушлы, үз сүзен әйтә белә, кеше белән кешене аера. Әмма иң соңгы сүз минеке булыр. Кенәгинә минем сүздән чыкмас. Шулай булгач, син, ясавыл Гавриил, минем мәнфәгатем сакларсың. Ә мин сиңа югалткан даның кайтарырга тырышырмын…
– Ходай Тәгалә сиңа озын гомер, ишеп бәхет бирсен, кенәз.
– Бирде, бирде, кызганмады, шөкер итәсе генә кала, ясавыл Гавриил.
Ясавыл Гавриил кенәз Телепаның аягына төште, итек башын үпте.
– Мин – синең колың, кенәз, колың.
Иван Телепнёв гүя аны ишетмәде дә, башы бер якка төшеп, йокыга киткән Җангали ханга таба ым какты:
– Ә моны, күтәреп булса да, кенәгинә каршына илтергә туры килер. Аннары күз күрер. Казан безнең йорт иде, безнең йорт булып калыр да. Ә бу курчак безгә бары тик шуның өчен кирәк. Ә бүгенгә йоклагыз. Барысын да мин үзем җайлармын…
16
Ул өйдәге шау-шуга уянып китте. Башы авырта, җир әйләнә кебек иде. Көч-хәл белән генә торып утырды, шундук кире ятты – идән, түшәм зырылдап әйләнеп киткәндәй итте. Ни салып бирделәр аңа, агумы әллә? Бер дә эчмәгән кеше түгел иде ич, гелән аңын җуйган сыман. Шыпырт кына хезмәтче керде, Җангали ханга сөт кертте.
– Эч, хан, сөт эч. Кичә артыграк эчеп ташлагансың, күтәреп йөртергә туры килде үзеңне.
– Син кем?
– Федотка мин, Федотка Бурлак. Хәзер сезне алырга киләләр. Бөек кенәгинә, олан кенәз кабул итәчәкләр. Тор, хан, җыен. Мин хәзер юынырга су китерәм.
Җангали хан көч-хәл белән торып утырды, ләкин янә башы әйләнеп китте һәм урынына кире ятты. Тик тагын күтәрелде, аякларын сәндерәдән салындырды. Ул арада, зур агач коштабак тотып, хезмәтче Федотка керде.
– Юынып ал, хан.
Җангали теләр-теләмәс кенә юынды да торып киенде, Федотканың күзләренә карады.
– Ясавыл Гавриил кая?
– Аны иртән иртүк кенәз уятып алып китте. Кенәгинә янына бугай. Сезнең арттан да җибәрәчәкләр, хан. Башта ашап-эчеп, тамак ялгап алыгыз.
– Ашыйсы килми, күңел болганып тора.
– Берәр хәмер эчегез. Этне – эттән, бетне беттән кудыралар.
– Аз гына салып бир булмаса, әллә нигә куллар да калтырап тора.
Хезмәтче Федот бер кружка эчемлек тотып килеп тә җитте. Җангали хан күтәреп эчим генә дигән иде, күңеле болганып, аяк астына косып җибәрде.
– Зыян юк, зыян юк, хан. Була торган хәл. Кенәзем еш кына коса. – Федот як-ягына каранды да: – Чүрәкәй бәк килеп китте. Сезне яманлады. Саклан, хан. Сез анда Казан морзаларын яклап чыккансыз икән ич. Яман, яман, хан. Аллам сакласын. Җир җитмәгәнгә ил дә җитмәс, ди. Мәскәүдә дә ызгыш, тәхет өчен талаш бара. Халык кенәгинә Еленаның минем хуҗам белән багланышын яратмады. Мине базарга да чыгармый башладылар, урамга чыксам, «Сөйрәлчек хезмәтчесе!» дип, күзем дә ачырмыйлар. Яман, яман Мәскәүдә, хан. Владимир байлары үзләренә тарта, митрополит Даниилны хур иттеләр.
– Ни булды митрополитка?
– Каядыр сөргәннәр диме. Мәхшәр инде менә, мәхшәр, хан. Владимир байлары Шуйскийлар җитәкчелегендә митрополит Даниилга бәйләнә башладылар. Имеш, каты бәгырьле, имеш, күп кешене нахакка төрмәләрдә черетә, аякларыннан чылбырларын, муеннарыннан калыпларын алдыртмый. Яман, яман Мәскәүдә, хан.
– Син, Федот, мине коткара алыр идеңме?
– Ничек, хан? – Федот ашык-пошык чукынып алды. – Җитмәсә, сез, хан, басурман. Басурманга ярдәм иткәнсең дип, митрополит сөягем төрмәдә черетер.
– Мин сиңа күп итеп алтын бирер идем.
– Анысы булмастыр, хан. Минем хатыным, балаларым бар. Үзем бакыр бер тиен тормасам да, балаларым алтын бәһаседер.
– Мин сине Кирмән-калага алыр идем, хатының, балаларың да. Бер кайгысыз яшәр идең.
– Сезгә бер киңәшем бар, хан. Василий кенәз аягына төшегез. Ул хәзер боярлар башында, Василий Шуйский.
– Мин кенәз Шуйскийга хат язам, син аны илтерсең. Ул минем әтием белән дустанә-тату яшәгән, бергә яу йөргәннәр.
– Анысы, бәлкем, кулымнан килер, хан. Языгыз, кылганы булыр. Мин хәзер каләм-кәгазь китерәм.
Хезмәтче Федот каләм-кәгазь китергән арада, Җангали хан ризык капкалады. Кинәт аңа кечтеки генә яктылык күренеп киткәндәй булды. Гаҗәп, баш авыртуы да беткәндәй итте, зиһене сафланып киткән иде. Ялгышты Казанда, ялгышты. Сатлык Чүрәкәй бәкне һәр мәҗлестә түр түмәргә утыртыр иде. Хак, ул аны ошатмады, әмма нигәдер һәрчак шул кешегә изгелек кылды. Ә ул аны сатып яткан икән. Чүрәкәй хакында хатыны Сөембикә кисәтеп куйды лабаса, сатлыкҗан, диде. Тыңламаган булды. Сөембикәсен гаепләде, имеш, син урыс тарафдарларын яратмыйсың. Нигә яратырга тиеш иде соң әле ул? Телләре, диннәре, үзләре ят. Чүрәкәйне зинданга ук яптыра ала иде. Берәүгә кылыч белән чапкан иде. Яклап чыккан булды, хәтта качарга ярдәм итте. Бу хәл гәйшәләр авылына барып ике кызны урлагач булды. Чүрәкәй бәк шул ике кыз белән Мәскәүгә качып китте. Аларны, килгәч тә, байларга саткан, диделәр. Бу хакта вәзире Коләхмәт әйткәч тә чарасын күрмәде, кудыра, тоттыра ала иде. Хәзер әнә шул шымчы бәк аның өстеннән гайбәт сатып, кенәгинәгә шикаять язып ята икән. Кенәгинә, әлбәттә, аны колач җәеп каршы алгандыр. Ә Чүрәкәй бәк Казандагы хәлләрне түкми-чәчми сөйләп биргәндер.
Җангали хан байлар башында торучы Василий Шуйскийга хат язды да Федотка тоттырды, аңа ике алтын бирде.
– Исән-имин тапшыра алсаң, тагын шулхәтле түләрмен.
– Федотның бурыч үтәми калганы булмады әле, хан.
Федот чыгып киткәч, Җангали хан, торып, арлы-бирле йөренергә кереште. Бәхәссез, аның Казанда кылган явызлыкларын Мәскәү түрәләре беләләр, барысыннан да хәбәрдарлар. Ни кылырга тиеш ул? Моннан чыгып китеп булмый, ишегалдында, капка каршында икешәр сакчы тора. Инде нишләргә? Җәзасын көтеп ятсынмы? Их, ялгышты, ялгышты, ясавыл Гавриилны үтереп, юлда ук качасы булган. Тик кая? Барыбер тотып җәзаларлар иде. Урыс кенәзләре кеше җәзаларга һәрчак һәвәс булдылар – һәммәсе дә. Әллә инде Алтын Урда ханнарыннан өйрәнеп калдылар. Тегеләр имансыз чакта кеше үтерүне һичнигә санамаганнар диләр. Тик сәер бер хәл, җәзалаучылар башында һәрчак рухи атакайлар тора. Хәер, Җангали хан үзе дә теге йә бу кешегә җәза биргәндә иң әүвәл шәех белән киңәшер, шуннан соң гына казыйга тапшырыр иде. Хәзер үзе шул көнгә калды. Хәзер аның үзен хөкем итәчәкләр. Байлар белән әллә кайчан киңәшкәндер инде митрополит, юкса кенәз хезмәтчесе Федот ышанычлы итеп сөйләмәс иде. Урыс кенәзләре үзләре яклы ханнарны әүвәл уч төбендә йөрттеләр, соңыннан, чак кына гаепләре булдымы, йә Аккүлгә сөрделәр, йә башларын кистеләр. Ә бит аның әтисе җаны-тәне белән урыс кенәзләре мәнфәгатен яклаган кеше, гаскәре-халкы белән аларны яклый. Аталары юк, бу хәле өчен оҗмах эләкмәгәндер аңа, Шаһгали абасы Аккүлдә җиксенә, хатыны Фатыйма да, кешеләре дә җәзаланды. Ә бит Шаһгали абасы мәрхүм кенәзгә карусыз хезмәт иткән иде. Теләсә-теләмәсә дә, Җангали хан да алар яклы булып китте. Ни оттылар? Абасы сөргендә, ә ул үз язмышын көтеп утыра. Чынлап та, берләшеп, Казан татарларына кул сузган булсалар, чак кына иртәрәк, бер-ике ел алдан?..
Җангали хан кувшинда калган хәмерне кружкага койды, эчеп җибәрде. Чак кына тозлы сыман булган, беркайчан да кабып карамаган чучка маен капты. Май тәмсез түгел иде, киресенчә, тагын да кабасы килде. Утырып ашады, тагын хәмер салып эчте. Шуннан соң аңа җиңелрәк булып киткәндәй тоелды. Хәтта ул олан кенәзнең үзенә сүз әйтер. Барысын да сөйләп бирер, Казаннан бер Чүрәкәй бәкне генә качырмады ул, бик күп морзаларны качырды. Бөтенләй үк игелексез яшәмәде Казанда Җангали хан. Урыслар мәнфәгатен яклады.
Җангали хан киенде, коралларын такты, болдырга чыкты. Аның кинәт кенә кирмән-каладагы кызы янына кайтып китәсе килде. Менә хәзер, шул ук мәлдә. Капка янында өч-дүрт сакчы тора, кичә икәү иде, хәзер дүртәү саклыйлар. Күрәсең, ханның корал тагып чыкканын көтмәгәннәрдер, авызларын ачып, аңа карап каттылар.
– Мин китәм, – диде аларга Җангали хан. – Юл бирегез!
– Хан, хан, китә күрмәгез! – дип, берәүсе аның янына йөгереп килде. Йөгереп килде дә Җангали алдына тезләнде. Күз ачып йомганчы Җангали кылычын тартып чыгарды, башын иеп торган сакчының муенына чапты. Баш, бүректән аерылып, кан чәчә-чәчә тәгәрәп китте. Җангали хан аңа күз дә ташламый капкага таба кузгалды. Капка янында торган сакчыларның берсе торып йөгерде, икесе тораташтай катып калдылар.
– Китегез юлымнан!
Җангали хан кылычын селтәп җибәрде. Ни кылырга белми торган сакчылар, ниһаять, айныдылар.
– Исерек ич хан! – диде берсе һәм сөңгесен күтәрде.
– Ханга тияргә кушылмады, Ефимка! – дип җикерде икенчесе, капкага таба чигенә башлап. – Ефимка, дим, башың икеме әллә синең?!
– Ике, ике, Тимушка, ике! Әй, син, Җангали хан! Тукта! Тукта, диләр сиңа, нигә бер гаепсез кешенең җанын кыйдың?!
– Синекен дә кыярмын, юлымнан китмәсәң, урыс диванасы!
– Тукта, диләр сиңа, бер дә хан дип тормам!
– Югал күз алдымнан, җаның җәһәннәмгә җибәрмәс борын! Югал, тәре маңгай! Мин – хан, Җангали хан. Кит, тияргә хакың юк!
Җангали хан кылычын селтәде, әмма үзе үтергән адәм мәетенә абынып егылып китте. Шундук аның өстенә килеп яттылар, кулларын артка каердылар.
– Бәйлә үзен, Тимушка, нык бәйлә. Күр әле, тик торганда җан кыйды, исерек баш.
Җангали ханны, бәйләгәч, аякларына бастырдылар.
– Нишлибез үзе белән?
– Өйгә алып керәбез. Ә мәетне алыгыз. Кенәз күрмәсен. Соңыннан аңлашырбыз. Әйдә, җилкәгә салыш үзен. Авыр үзе, эт ялаган нәмәстә.
Җангали ханны өйгә алып керделәр, сәкегә салдылар. Ике сакчы ике ягына басты, берсе чыгып китте. Күп тә үтми ишегалдында шау-шу купты, ачык капкадан ике-өч арба килеп керде.
– Килделәр, үзләре килделәр! – дип кинәнде бер сакчы.
Түр якка алдан Иван Телепа килеп керде, аның артыннан кенәгинә Елена Глинская, бер адым кала төшеп, олан кенәз Иван. Кенәз Телепа кенәгинәгә урын күрсәтте, олан кенәзгә түмәр салган урындык куйды.
– Рәхим ит, олуг кенәз, утырың, – диде ялагайлана төшеп Иван Телепнёв.
Олан кенәз бер сүз әйтми урындыкка утырды һәм бүлмәгә күз йөртеп чыкты. Ирен чите белән генә елмаеп, әнисенә карады. Улының нәрсә турында уйлап алуын белгән шикелле, бөек кенәгинә:
– Кенәз, бу өйне кайчан адәм рәтле итеп җиһазларсың икән? Табышың да ару гына кебек. Ливониядән шактый мал төяп кайттың?.. – диде.
– Тиздән тиздән, кенәгинәм. Әнә Казан баш калкытты, Сафа Гәрәй кайтып ята, ди. Иң бай мәркәз. Казнага иң күп мая китерүче. Казанны югалту Рәсәйгә, кенәгинәм, баш югалту белән бер булыр иде. Казанны кушкач кына Рәсәй Рәсәй булды, кенәгинәм, шулай бит, Иванушка, олуг кенәз, дим! – дип, олан кенәзгә мөрәҗәгать итте Телепа.
– Без анда янә яу йөрербез, – диде олан кенәз. – Казан янә безнеке булыр. Атам кулындагы бер илне дә бирмәбез.
– Хәйран, хәйран, олуг кенәз. Хуплыйм. Менә бу, кенәз, менә бу фикер. Гаскәр башында үзем барам, олуг кенәз.
– Башың Казанда калдырмассыңмы соң? Ливониядән исән кайттың да, казанлылар ливониялеләр түгел, шулаймы, анам?!
Иван Телепнёв күзләрен акайтып кенәгинәгә карады.
– Бигайбә, орыш кырында кан коелмый булмый, олуг кенәз. Кирәк икән, Рәсәй өчен мин башым салырга да риза.
– Ха-ха, – диде каһкаһәләп олан кенәз.
– Хи-хи, – дип көлгәндәй итте Иван Телепнёв кенәз, эченә зәһәр агу йөгерсә дә, сер бирмәскә тырышып. – Кенәгинәм, менә сиңа җавап, менә сиңа тапкырлык. Кинәнәм, кинәнәм мин синең өчен, олуг кенәз. Беләсеңме, Ванюша, мин синең өчен җаным фида кылырга да риза. – Иван Телепнёв олан кенәз алдына тезләнде. – Без әле синең белән, Ванюша, күп нәрсәләр майтарырбыз. Казанны да, Әстерханны да, Кырымны да, Ливонияне дә тез чүктерербез. Ләкин дошманның иң яманы анда түгел, Ванюша, дошманның яманы мондагы байлар. Без аларны тыярбыз, тыярбыз, кирәк икән, сөрербез, баш чаптырудан да чирканмабыз. Баш кисеп кылыч тутыкмый, диләр. Сиңа хыянәт иткән һәр мәлгунь муенына кылыч төшәр йә башы сөргендә черер.
Ул арада эчкәре яктан җитәкләп диярлек Җангали ханны алып чыктылар. Аягында көчкә басып торса да, каршында кем икәнен абайлады Җангали хан, әмма баш имәде, аягына төшмәде, киресенчә, тураебрак басты. Бу хәлне күреп, олан кенәз шаркылдап көлеп җибәрде. Олан кенәзнең көлүендә ут чаткысыдай зәһәрлек бар иде, моны Иван Телепа кенәз генә түгел, бөек кенәгинә Елена Глинская да сизеп алды һәм ана буларак иң әүвәл ул курка калды.
– Шулкадәр эчәләрмени инде, Җангали хан?! – диде ул үз иткәндәй йомшак вә ягымлы тавыш белән. – Атагыз, Җангали хан, табында бик тыйнак кыланыр иде. Менә, улым, гыйбрәт ал. Атагыздан калган тәхетебезне саклый белмәсәк, безнең дә шул көнгә калуыбыз бар. Шуны белеп торсаң иде, улым. Менә бу ханны атаң Казан каласына җибәрде, тәхет биләргә кушты. Казан кадәр Казан тәхетенә утыртты. Тик Җангали ханның тәхетне кулында тотарга кодрәте җитмәдеме, акылымы— безнең каршыга кайткан. Канатлары сынган, кыяфәте ташка үлчим. Инде бездән нинди хөкем өмет итәсең, Җангали хан? – дип, көчкә аягында басып торган Җангалигә карады кенәгинә.
– Мин гаепле түгел, кенәгинә, гаепле түгел, – диде Җангали хан, еларга җитешеп. – Мине котырттылар.
– Гаепле түгел, котырттылар, ә үзең гаскәрең башында Казандагы христианнарны кадап-чәнчеп йөргәнсең! – диде чәчрәп төшеп Иван Телепнёв.
– Җангали хан гаепле, ул безгә генә түгел, мәрхүм атабыз исеменә дә тап төшерде – хыянәт итте урысларга. Биргән вәгъдәсеннән, эчкән антыннан ваз кичеп, мәрхүм атаң ышанычын аяк астына салып таптады. Инде җәзаны да син бир аңа, улым. Атаң сиңа тәхетен васыять итеп калдырды, атаң сурәтендә ошбу хыянәтчегә җәзасын да бир, – диде ана кеше, бөек кенәгинә Елена Глинская. Ананың максаты изге, ул урыс тәхетенә каты куллы, шәфкать белмәс алмаш әзерли иде. Ләкин бер нәрсәне исәпкә алмады ана кеше – бала күңеленә яман коткы салуын. Олан Иван шундый яшьтә иде: ул анасы әйткән бар сүзне күңеленә сеңдерә бара, бакырны да саф алтын итеп кабул итә иде.
Алты яше тулар-тулмас олан, анасының сүзләреннән соң башын чөя төшеп, аягы идәнгә җитмәгән урындыкка тураебрак утырды. Шул рәвештә йөзе шешенеп беткән Җангали ханга җирәнеп, чыраен чытып карады. Күз карашында ук зәһәрлек күреп, угланы өчен әүвәл ана кеше – Елена Глинская курка калды, аннары Җангали хан чак кына артка чигенгәндәй итте. Ләкин ханның бу хәрәкәте олан кенәзгә кыюлык кына өстәде. Ул шуып диярлек урындыгыннан төште һәм кулындагы кам таягы белән Җангали ханның ияк астына терәп, хыянәтче ханның башын күтәрә төште.
– Күземә туры карап әйт, хан. Казан мәркәзендә чынлап та христианнарны чабып-кадап йөрдеңме? Урысларны, минем холопларны, христианнарны, миңа тугры хезмәт иткән халыкны? Әйт, әллә телең йоттыңмы?! – диде, тешен кысып олан кенәз. Баланың бу кыланышына анасы Елена гына түгел, күпне күргән Иван Телепа да курка калды һәм, үсмерне тыярга теләп, әле кенәгинәгә, әле Җангали хан артында басып торган ясавыл Гавриилга карады. Кешегә әйтсәң, кеше ышанмастай хәл иде, тез буе олан кенәз хан кадәр ханны хөкем итә, ул гынамы, мәрхүм атасы кебек үк сорау ала иде.
– Браво, браво, кенәз! – дип күтәреп алды Иван Телепнёв, олан кенәзне куәтләп. Ул шулай диюгә, олан кенәз таягы белән анасының сөйгәне Иван Телепнёв ияк астына китереп төртте.
– Минем хөкемем бер булыр, кенәз: хыянәтче ханның башын кисәргә!
Кенәз Иван Телепнёв ачкан авызын ябалмый торды, ул олан кенәздән барысын да көткән иде, әмма болай ук булыр дип уйламаган иде. Анасы исә урыныннан кубып, уеннан уймак чыкмагае дип булса кирәк, олан кенәзнең иңбашына кулын салды.
– Ашыкма, улым. Башта без аның гаебен ачыклыйк.
– Ачыклап торасы юк, мин аңа хөкем чыгардым инде, – диде олан кенәз эретерәк кенә һәм тәкәббер төстә урынына менеп утырды. – Монда, минем күз алдымда ук башын чабыгыз!
Олан кенәз дык итеп кам таягы белән идәнгә төртте.
Бу хәтлесен берәү дә көтмәгән иде, барысы да күзгә-күз карашып алдылар. Кенәз карарын ишеткән Җангали хан бала аягына төште, әмма олан кенәз аны тибеп җибәрде:
– Кит, кагылма миңа!
Җангали хан тәмам өметен өзде бугай, тураеп аягүрә басты, инде ул олан кенәзгә өстән аска җирәнеп карады.
– Хәсрәт кенәз, борын астыңда маңкаң кипмәгән – адәм хөкем итәсең. Син минем башым кистерермен дә котылырмын дип уйлыйсыңмы? Булмас ул. Мәңге тынгылык бирмәс Җангали җаны сиңа, мәңге! Шул яшеңдә үк адәм канына сусагач, үскәч нәмәләр кылырсың?! Аллаһы Тәгалә сиңа иң каты каргышын кояр. Әйе, кенәз, мин гаепле, үз халкымның динен, телен, ирек вә азатлыгын яклаган өчен гаепле. Ләкин атаң алдында да, анаң алдында да түгел һәм халкым алдында да түгел. Алар, синең ялганчы, астыртын, елан телле юмакай баскынчы атаң сүзенә ышанып, күп тапкырлар кан кардәшләренә каршы сугыштылар, изге туганнарының канын койдылар. Юк сиңа шәфкать ул халыктан. Мин синең карагруһчыларыңны Казанга барып тәхеткә утыргач та куарга тиеш идем, синең ахмак кенәзең Василий Пенковка ышанган булдым. Ул кабахәтнең җаны әллә кайчан Аллаһы Тәгалә каршында инде, ул аңа мөселманнарны кимсеткән өчен үз җәзасын бирер – тәмуг аңа, кыямәт көнгәчә тәмуг утында янасы кеше ул. Баскынчылыкка, кеше рәнҗетергә йөз тоткан явызлар беркайчан да бәхетле була алмый, каһәр аларга, каһәр! Инде син дә атаң явызлыгын дәвам итәсең, сиңа да килер ул каһәр, килер! Син, олан кенәз, акылың утырыр-утырмас, кеше хөкем итәсең. Тормыш юлың кан коюдан башларга исәбең. Искәрсәң иде, олан кенәз, тереклегең ничек башласаң, шулай тәмамларсың, гомерең буена канга сусарсың, гомерең буена! Кистер минем башымны. Тик бер нәрсәне онытма: моннан соң татар халкыннан да, үз халкыңнан да хөрмәт вә ихтирам булмас. Бүген кыйблага йөзем борып, Аллаһым вә Раббымнан шуны сорыйм мин. Каһәр сиңа, каһәр!
– Туктал, тик тор, тик тор, хан! – дип җикерде сабыры төкәнгән Иван Телепнёв. – Туктал, Җангали хан, сиңа әйтәм.
– Куй, куй, хан, үпкәләмә син аңа, бала гына әле ул, – дип, урыныннан күтәрелде бөек кенәгинә. – Ул сине куркытырга гына теләгән иде.
– Юк, мин аны куркытырга гына теләмәдем, әнием, мин аны үзем җәзалаячакмын, үзем! – дип, урыныннан сикереп төште олан кенәз һәм тәвәккәл төстә Җангали ханга таба юнәлде. Моны күреп, Җангали хан билендәге хәнҗәрен тартып алды. Олан кенәз дә энҗе-мәрҗәннәр белән бизәлгән саплы хәнҗәренә ябышты, кынысыннан суырып алды, авызын кыйшайтты. Кенәз Иван Телепнёв, эшләрнең яманга таба китүен сизеп, Җангали хан артында кылыч тотып басып торган ясавыл Гавриилга ым какты, янәсе, сак бул. Олан кенәз хәнҗәрен күтәрде, Җангали хан да, чак кына чүгә төшеп, аңа ташланырга җыенды. Тагын бер мизгел, олан кенәз Җангали хан хәнҗәреннән якты дөньядан китәчәк иде. Ләкин шулчак ясавыл Гавриил, киерелеп, бар көченә Җангали ханның муенына кылычы белән чапты. Яртылаш муены чабылган Җангали ханның гәүдәсе бер мәлгә генә алга таба ымсынгандай итте дә олан кенәз аягы астына ук ишелеп төште. Бөек кенәгинә аһ итте дә урындыкка утырды, башы бер якка авышты. Көмеш җепләр катыштырып тегелгән олан кенәз сырмасына Җангали ханның кайнар каны чәчрәде, битләренә сибелде. Олан кенәз аяк астында үлем белән тартышып яткан ханны, зур итеп ачылган авызын, сирәк тешләрен, акайган күзләрен күрде дә чырыйлап кычкырып җибәрде. Баланың кычкыруына беренче булып Иван Телепнёв аңына килде, олан кенәзне тынычландырырга ташланды. Олан кенәзнең өсте, бит-башы кан, хәтта хәнҗәр очыннан да кан тама иде. Олан кенәзнең бөтен тәне дер-дер килә, куллары калтырый, сулыш җитмәгәндәй, авызын зур-зур ачып һава ала иде.
– Ясавыл! – дип җикерде Иван Телепнёв. – Ни карап каттың?! Кенәгинәне ян бүлмәгә алып чык. – Кенәз әйләнде дә ишекъяры торган сакчыларга кычкырды: – Алыгыз мәетне, ни карап каттыгыз?!
Шуннан соң гына Иван Телепнёв олан кенәзне кулына күтәреп алды, инде авызыннан күбекләр ага башлаган, тәне тартышкан, тешен яман итеп шыгырдаткан баланы ятагына алып керде, урынга салды. Салды да, ни кылырга белми, кенәгинә янына чапты. Мәгәр аның гаҗәпләнүенә каршы кенәгинә инде исенә килгән, торып утырып, чәчен рәтләп маташа иде.
– Еленушка, Ваняткага нидер булды.
