скачать книгу бесплатно
Xudafərin körpüsü
Fərman Kərimzadə
Azərbaycan ədəbiyyatı
Fərman Kərimzadənin “Xudafərin körpüsü“ tarixi romanında Səfəvilər dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı Şah İsmayılın erkən yaşlardan etibarən hakimiyyət uğrunda apardığı gərgin mübarizə oxunaqlı dildə təsvir olunur.
Fərman Kərimzadə
Xudafərin körpüsü
Proloq
Daşın üzü soyuq olur. Nə günəş şüası ilə qızır, nə insan hənirtisi ilə isinir. Bu soyuq, qara, üzü parıltılı daş bir deyildi, iki deyildi… Minlərlə daşı çaylaqlardan götürmüşdülər, karxanalarda yonmuşdular, qabar gücünə, taqətdən düşən diz hesabına dağın sıldırım yalına qaldırmışdılar. Burada yumurta sarısından yoğrulan palçıqla bir-birinə bənd etmişdilər. Bürclər ucaltmışdılar, tağlı darvazalar hörmüşdülər, işıqsız zindanlar qurmuşdular.
Düz baxanda meşəli təpələr, dağlar görünürdü. Bu meşələrin üstündə isə bir zirvə ucalırdı. Başı kəllə qəndə oxşayırdı, aşağı getdikcə qarlı şırımlar açılırdı. Nəhəng ağ saqqallı bu zirvə Savalan dağı idi.
– Ana, Savalanın zirvəsinə çıxsan hara görünər?
– Sən ora çıxa bilməzsən, oğlum. Çox ucadı.
– De görüm hara görünər?
– Haranı görmək istəyirsən, oğlum?
– Bu yanda Təbrizi, o yanda Dəmirqapı Dərbəndi.
Aləmşahbəyim ağlayırdı. Ceyran gözlərindən – qarası mavi, ağı boynundakı «Emruzi bikr» incisi kimi ağ yaş axırdı. O incinin danələrinə bənzəyən gilələr yuvarlanıb düşürdü. Amma yanaqlarında kədər əvəzinə şuxluq, alnında, çatma qaşları arasındakı düyündə ağrı əvəzinə qürur hissi vardı.
– Niyə ağlayırsan, ana? Qorxursan, yıxılam?
– Yıxılmağından qorxmuram, oğul. Sənin Savalana çıxmağını gözlərimin qabağına gətirəndə sevindiyimdən ürəyim kövrəldi.
– Adam sevindiyindən də ağlayarmı, ana?
– Ağlayar, oğlum, ağlayar.
– Onda məni Savalana kimi apar, ətəyinə çatdır, özüm qalxacağam.
Aləmşahbəyimin ürəyi sıxıldı. Qızılgülün əyilmiş yarpağına oxşar dodağını inci parıltılı dişlərinin arasında sıxdı. Qəhər onu boğdu. Sonra bu qəhər əridi, suya çevrildi, ürəyinə axdı elə bil. Daha bu sevincdən deyildi. Özünü zorla ələ aldı. Oğlu onun əlini dartıb cavab istəyirdi.
– Gedərik, oğlum, gedərik.
Hücrənin palıd qapısı yağlanmış kimi parıldayırdı. Çərçivədən iki yerdən qapının eninə paslı, ox ucu şəklində bəndlər uzanırdı. Bu bəndlər yumruq boyda gülmıxla qapıya bərkidilmişdi. Adama elə gəlirdi ki, bu qapını pəhləvanlar var gücləri ilə dartsalar, çətinliklə açılar. Amma İsmayıl əlini atan kimi qapı səssizcə açıldı. İçəriyə gün işığı düşdü. Ananın da, oğulun da gözləri qamaşdı, əllərini qaşlarının üstünə qoymalı oldular. Bu işıq günəşdən deyil, hücrənin qabağındakı daş hovuzdakı sudan əks olunurdu.
Günəş əyilmişdi. Aşağıdakı dərələri, vadiləri, dağları bənövşəyi rəngə çalan kölgə basmışdı. Təkcə qalanın bürclərini və Savalanı günəş işıqlandırırdı.
– Ana, mən darıxıram. Niyə buradan çıxıb getmirik?
– Hara, oğlum?
– Ərdəbilə, evimizə.
– Evimiz yadına gəlirmi?
– Gəlir. Bir ağ at gəlib həyətimizdə ayaqlarını yerə döyüb kişnəyirdi.
Bu sözdən sonra Aləmşahbəyim özünü saxlaya bilməyib hönkürdü. Artıq onun gözləri, qaşları arasındakı düyün də ağlayırdı. İsmayıl təəccüblə dönüb anasına baxdı.
– Sən niyə ağlayırsan? Atın ayağını yerə döyüb kişnəməsinə görə adam ağlayar? Mən uşağam, heç ağlamıram…
Ağlayan Aləmşahbəyim – Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qızı, ağlamayan uşaq isə Şeyx Heydərin oğlu İsmayıl idi.
Körpə dustaqlar…
Qala divarının üstündəki daş yolla yaşlı bir qadın qaça-qaça gəldi. Uzun qara tumanının ətəkləri ayaqlarına dolaşırdı. Başına yaylıq örtmüş, başqa bir ləçəyi alnından çəpəki keçirib yaylıqla bərabər bağlamışdı. O, Aləmşahbəyimlə İsmayıla çatdı. Gördü ki, Aləmşahbəyim ağlayır, əllərini quru sinəsinə çırpdı.
– Atam-anam niyə ağlayırsan? Canım sənə fəda olsun, bu nə gözyaşlarıdı?
Aləmşahbəyim qala dişləri arasından gözlərini uzaqlara zilləyib yanağından axan yaşı sildi. Cavab vermədi.
– Heç mən də bilmirəm anam niyə ağlayır. İsmayıl kişi kimi xidmətçi qadın Səkinəyə baxdı. Aləmşahbəyim uca, sərv qamətini düzəltdi:
– Səkinə, get süfrəni hazırla, uşaqları da çağır, biz də gəlirik, – dedi.
O öz dərdini özü çəkməyi öyrənmişdi. Qapılarında Ülkər ayaqlarını yerə döyüb kişnəyənə qədər dərdini deməyə sirdaşı vardı. Həmin gündən isə qol-budağı qırıldı, ümid evi yıxıldı.
Səkinə getmirdi. Aləmşahbəyimi ovutmağa çalışırdı.
– Atam-anam, canım sənə fəda, niyə ağlayırsan?
– Səkinə, sənin əslin haradandı?
Səkinə öz taleyindən çox danışmışdı. Lakin, görünür, Aləmşahbəyimin yadından çıxmışdı. Bu qədər dərdin içində adam öz adını da yadından çıxarar.
– Borçalı çökəyi adlı bir gözəl məmləkət vardı. Gəncədən o yana, Tiflisdən bu yana. Orada böyümüşəm. Kim daş deşiyindən çıxır ki. Kənddən qırx qız yığılıb gəzməyə çıxanda hər daşın dalında bir oğlan gizlənib bizə baxırdı. Bir gün bir od gəldi, bir alov qaladı. Kəndimizi yandırdılar. Atam-anam necə oldu bilmədim. Biz qırx qızı zəncirə vurub bazarlarda satdılar. Gəlin olacaqdım, kəniz oldum. Daha qocalmışam, saçlarım da ağarıb. Yaxşı ki, sizin kimi insanların arasına düşdüm. Yoxsa heç bilməzdim günüm necə olacaq.
İsmayıl bu söhbəti ilk dəfə eşidirdi.
– Bəs niyə evinizə getmirsən, Səkinə xala?
– Yollar qıfıllıdı, qurbanın olum.
Aləmşahbəyim əllərini oğlunun çiyinlərinə qoydu. İsmayıl qartal dimdiyinə oxşayan burnunu qaldırıb aydın gözlərini anasına dikəndə o, Səkinəyə deyirdi:
– Səni əsir gətirdilər, eləmi?
– Bəli, qadan ürəyimə.
– Mən də şah qızıyam… Qardaşım taxtda oturub, amma körpə balalarımla dustağam. Sənin mənə köməyin dəyə bilər?
Səkinə onun dərdini yüngülləşdirmək üçün canıyananlıq eləyirdi. İndi Aləmşahbəyim öz vəziyyətini başa salanda Səkinə də ona qoşuldu, sel kimi gözyaşı tökməyə başladı. Ağlaya-ağlaya da çıxıb getdi.
İsmayıl anasına baxdı:
– Ana, mən balacayam. Hələ çox şeyi bilmirəm. Sən də mənə demirsən. Sultanəli də, İbrahim də məndən hər şeyi gizlədirlər. Amma mən görürəm ki, nəsə olub. Nə olub, onu bilmirəm. Sən də ağlayırsan, Səkinə xala da ağlayır, niyə ağlayırsınız?
Aləmşahbəyim əlini oğlunun başına çəkib dedi:
– Böyüyəndə hər şeyi bilərsən.
– Deyin, bilim, mən də tez böyüyüm.
Anası onu qucaqladı. İsmayıl isə dartınıb onun qolları arasından çıxaraq qaçmağa başladı.
– Tut görüm.
Anası da onun dalınca qaçdı. İsmayıl özünü ciddi aparmaq istəyirdi. Amma uşaqlıq özünü göstərdi. Gülə-gülə qaçdı. Anası da onu qovmağa başladı. Amma çata bilmirdi. Onun cəmi-cümlətanı iyirmi səkkiz yaşı vardı. Gözəlliyi cilvələnib qızılgül kimi pardaxlanırdı. Bu yaşda o, al-əlvan geyinməli idi. Amma…
İsmayıl nəsə görüb dayandı. Heyrət içində gözlərini Savalana dikdi. Savalan nəhəng bir gözdağına dönmüşdü.
– Ana, Savalan yanır?
– Yanır, bala, yanır. Sən onun üstünə çıxsaydın, gör nə olardı ey. Ona görə ağlıyırdım da.
– Yox, o məni yandırmaz.
– O yüksəkliyə qalxmaq istəyənlərin çoxu yanıb, oğul.
– Məni yandırmaz. Böyüyəndə çıxacam, görüm o niyə belə qırmızıdı.
Anası heyran-heyran oğluna baxdı. Yaxınlaşıb arxadan onu qucaqladı. Oğlunun saçları onun sinəsinə söykəndi, İsmayıl necə də böyümüşdü.
– Ana, Savalan yanırdı, artıq sönür. Mənə de görüm Savalana qədər belə gömgöy görünən o dağlar, dərələr, düzənlər ki var, ora haradır?
– Ərdəbil mahalı.
– Yox.
– Bəs nədi?
– Vətən!
Ananın sinəsi alışdı. Oğlunu özündən araladı. Soyuq divara söykəndi…
«İsmayıl bu yaşda atasına çəkib. Hələ onun qulağına babasının batin[1 - Batin – daxil, iç, iç üz] fikirləri pıçıldanmayıb. Atasının işlərindən ona heç kəs danışmayıb. Mən yalvarmışam. Sultanəliyə də, İbrahimə də demişəm ki, oğullarım, məni sevirsinizsə, İsmayılı mənim əlimdən almayın. İkiniz atanızın yolu ilə getsəniz bəsdir. İsmayılımı mənə verin. Sizin yolunuz qandır, qadadır, ölümdür. Mən yazığam, gözümü tikməyə bir qibləgahım olsun. O qibləgah da hələ yeddi yaşı tamam olmamış körpəmdir…»
– Ana, bəs niyə biz bu qaladan çıxıb getmirik? Mən o meşələri, qızılgüllü həyətimizi, evimizi görmək istəyirəm.
– Gedərik, oğul, gedərik.
…Şeyx Heydərin bəd xəbərini hamıdan əvvəl onun sevimli atı gətirmişdi; Ülkər qapıda ayaqlarını yerə döyüb kişnəyirdi, az sonra Sultan Yaqubun fərraşları[2 - Fərraş – müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirən xidmətçi] həyətə doldular. Əbih Sultan saraydan fərmanla gəlmişdi. O, atının yüyənini dartıb saxlayanda Aləmşahbəyim eyvanda idi. Yas paltarı onun ağ sifətini, yaşlı mavi gözlərini, örpəyin altından görünən qızıl saçlarını daha da işıqlı göstərirdi. Əbih Sultan onu görəndə bir müddət danışa bilmədi. Aləmşahbəyim yaslı-yas lı da gözəl idi. Üstəlik, artıq duldur. Qardaşı Sultan Yaqub da, yəqin ki, bacısını bundan sonra heç bir hökmdara, şahzadəyə verməz. Çünki onda bacısı oğulları da taxt-tac davasına qalxmaq üçün imkan taparlar. Bu səbəbdən də sultan bacısını evləndirsə ancaq aşağı təbəqədən biri ilə evləndirər…
Aləmşahbəyim səsini qaldırıb Əbih Sultanın üstünə qışqırdı.
– Sənə kim icazə verib bu həyətə at üstündə girəsən? Şeyx Heydər yoxdusa da, Uzun Həsənin qızı hələ sağdır.
Əbih Sultan atdan endi.
– Hökmdar fərmanı gətirmişəm.
– O fərmanları çox görmüşük. Rəiyyət qapısına aparmamısan. Çıx həyətdən, fərmanı göndər.
Əbih Sultan atını həyətdən çıxarmalı oldu. Onun adamları evi mühasirəyə almışdı.
Fərmani-hümayunu göndərdi. Aləmşahbəyim onu alıb oxudu. Qardaşı ona başsağlığı verir və onun Təbrizə gəlməsini məsləhət bilirdi. Amma bu məsləhətdə bir hökm də vardı. Yazırdı ki, təziyə məclisi Nəsriyyə məscidində başlayıb. Şeyxin oğullarının və əyalının sarayda olmağı vacibdir.
Bu məktubdan sonra o yumşaldı. Ərinin təziyə məclisinin Təbrizdə başlaması ona hörmət idi. Heydərdən sonra Ərdəbildə oturmağı da yaxşı düşməzdi. Elə fərman gələn gün o, oğullarını da götürüb Təbrizə yola düşdü.
«Səkkiz behişt» sarayında o qardaşı ilə üz-üzə gələndə kövrəldi. Gözləri doldu. Gözləyirdi ki, qardaşı ona başsağlığı verəcək, onun dərdini yüngülləşdirəcək. Amma…
– O dərviş övladından ötrü gözyaşı da tökürsən?
Bu sözdən sonra Aləmşahbəyim hər şeyi başa düşdü.
– Qardaş, bu sənin işindi? Heydəri sən öldürtmüsən?
– O özü atını öz ölümünə doğru dördnala çapırdı.
– Sən öldürtmüsən?
– Sən mənim ana ayrı olsa da, ata bir bacımsan. Ər eldən gələr, övlad beldən gələr, bəs qardaş haradan gələr? Mən onun qanını ala bilərəm. Neçə yüz adam deyirsən boynunu vurdurum. Bütün ölkədə qırx gün təziyə məclisləri saxlatdırım, matəm elan eləyim. Amma qardaşını başa düş. Bu sufi-salik[3 - Sufi-salik – sufi yolçusu] taxtıma göz dikmişdi.
Aləmşahbəyim məsələni anlayıb Çin ipəyindən tikilmiş üstü əjdahalı döşəyin üstünə çökdü. Bu, Sultan Yaqubun acığına gəldi.
– Sən hökmdar qardaşının yanında oturursan?
Aləmşahbəyimin ayaq üstündə dayanmağa taqəti qalmamışdı.
– Gərək əvvəl məni öldürəydin…
– Sənə məlumdur ki, qız olanda ağzına yastıq qoymaq adəti də var. Bundan da heç kimin kefi pozulmayıb. Mən isə bacımı istəməsəydim, onunla belə açıq-saçıq danışmazdım. Şeyx Səfi nəsli niyə sümüyünü gətirib bizim sümüyümüzə calayıb? Bir fikirləş. Nə üçün? Hökmdara yaxın olmaq, imkan düşən kimi onun başını bədənindən ayırıb özü taxta çıxmaq üçün.
Aləmşahbəyim qardaşını dinləyir, gözünün önündə isə əri canlanırdı. Heydərin işıqlı, aydın gözləri ona baxıb gülümsəyirdi. Aləmşahbəyim bu gözlərdə xəyanət axtardı. Tapa bilmədi. Yox, orada məhəbbətdən özgə heç nə yox idi.
Sultan Yaqub deyirdi:
– Mən tez tərpənməsəm, o qılıncını mənim boynuma endirəcəkdi.
Aləmşahbəyim indi də ərinin iri əllərini gördü. Heydər sağ əli ilə belindən açdığı qılıncı divardan asdı, sonra onun həmin əli qartal kimi göydə uçdu və Aləmşahbəyimin qızılı, ənbər qoxulu saçlarına endi. Elə sığalladı ki, bu əlin sığalından bir tük də incimədi.
