Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа

* * *

– Айаммыт баһырхайа сүрдээх, тыынна ыла түһүөххэйиҥ. Аттар даҕаны уоскуйдуннар, – диэбитинэн Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан, тохтотоору бэдьэҥэлэттэ.

– Хата, инньэ диэ. Эн тохтуо суох курдуккуттан саҥарбакка испитим, – Тарҕаан атыттан түһэн, атын муннун сууралаата. Туйах дьоно тохтообуттарыттан үөрэн, атын ситэ тохтоппокко ыстанан түһэн, суларыттан туппутунан тэҥҥэ сүүрсэн иһэн, хаамтаран кэллэ.

– Бэдэр Боотур, истэр былаһын тухары, эн бэргэн ытааччы аатыраҕын. Суон сураҕыҥ быыра оххунуу, Кыйаар дойдутун тилийэ көттө. Оттон мин, эйигин ыһыахха кыайбыт киһи, аатым ааттаммат. Ити хайдаҕый? – диэбитинэн Тарҕаан Бэдэргэ тугу эрэ толкуйдуурдуу, атын сиэппитинэн чугаһаан кэлбитэ.

– Һы… Ол мин ытарбын көрөн турбукка дылы… Кэпсээн оҥостубуттар дуо? Дьикти эбит, – Бэдэр үөрэ да иһиттэр, таһыгар таһаарбата. – Ыһыахха оҕум сыыһа түспэтэҕэ, арай тэбиитэ мөлтөх соҕус буолан, эн оҕуҥ аллара өттүгэр түспүтэ дии. Оо, онно ох сааҕар ымсыырдым да этэ. Мукучу Хоһуун биэрбит ох саата дьэ таһыччы. Үөрэнэммин илиим салгыыта буолла ээ.

– Чэ эрэ, кэнэҕэһин кэпсээн оҥостуохтарын, тургутуһан көрүөххэ. Туйах туоһу буолуо, – Тарҕаан сүгэ сылдьар түүлээх куонньалыгын устан, ох саатын хостоон таһаарда. Лыабатын кэтэрдэн, үөһэ-аллара сууралаамахтыы, тардыалаамахтаата.

– Буоллун даҕаны, тугу ытан быһаарсабыт? – Бэргэн сонун таһынан кэппит куйаҕын тыаһатымаары бүүрэ тардыммыт былас уһуннаах тирбэҕэтин сүөрүнэн, ыҥыырыгар бырахта. Куонньалыгыттан ох саатын сулбу таһыйан таһааран, ытыһынан имэрийэ, ыйар тарбаҕынан кирсин тардыалаан тардырҕатта. Илиитин бэгэччэгинэн эрилиҥнэтэ, ох саатын эргичиҥнэтэн ылла. Туйах Бэдэр кыайарыгар баҕара, дьоннорун аттарын тутан, туора хаамтаран таһаарда. Күн уотуттан харахтарын симириктэтэ, тугу ытыахтарын таайа сатыы турбута.

– Оол, ээйи кытыытыгар турар соҕотох уһун куранахха суор олорор, ону ытыах, – Тарҕаан кэһэҕиттэн ох сыымайдыы, ыйан көрдөрдө.

– Тыҥырахтаах көтөрү, буолаары буолан, суору ытар атынынан дьиэһийиэ суоҕа дуо? Сэттээх-сэмэлээх ойуун көтөрө дииллэр дии… Ситэн суорума суоллаарай? – Бэдэр саарбахтаабыттыы ыйытта.

– Бары-барыта суорга сыбаннаҕай?! Суору абааһы көрөбүн… Быста сыспыт кэммитигэр, көрдөрөн туран, булпутуттан матарара. Аччыктатан, тобуктатан көрдөһүннэрбитэ… Көрүҥ, бу аппын, аҥаар хараҕын суор тоҥсуйбута. Бааллан турар аты тыыннаахтыы тутан сии сыспыта. Хата, дьон көрөн быыһаабыттара… Ойууттар, суора-турааҕа даҕаны суох, көтөрдөрө, кыыллара элбэх ини… Туоҕа Боотур даҕаны, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, сөбүлээбэт көтөрө быһыылаах, – Тарҕаан эриэн куорсуннаах оҕу сыыйа тардан таһааран, оҕун иҥэһэтин үрбэхтээн ыла лыабатыгар кэтэрпитэ.

– Сах сиэтин… Этиэх эттэҕинэ оннук курдук. Бэлэс Боотур миҥэтин Хаан Илбис ойуун күрэтэн барбыта… Чэ, тылламмыт киһи бастаан ыт. Сыыстаххына ытан көрүөм. Ол эрээри олорору табар судургу буолуо, көтүтэн, халбыйан ытыах.

– Сөпкө эттиҥ… Туйах, аттар туруохтара. Ох сааҥ тэбиитэ тиийэр ини, суор олорор маһын үрдүнэн соҕус көрөн охто ыыт эрэ. Уонна үчүгэйдик көрөн тур, – Тарҕаан охтоох кирсин тардыалаан көрө, туора тахсыбыта. Бэдэр ох саатын бэлэм тутан, кэккэлэһэ соҕус турбута. Туйах куонньалыгыттан ох саатын хостуу иһирдьэ киирбитэ. Ох саатын өрө тутан, охтоох кирсин кулгааҕын иэмэҕэр диэри тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Ох хотоҕойо эриллэ-эһирдэнэ түспүтэ. Ону даҕаспытынан, соһуйбут суор аллара ыһыктынан иһэн, араастаан хаймаҥныы өрө даллаахтаммыта. Тарҕаан лыабата дапсыга охсуллан дарылаатын, ох сурулуу көппүтэ. Ээйи кыйа собурҕаччы дайбанан испит суор, өрө сахсас гынаат, аҥаар кынатынан сапсыммахтыы аллара сарыкынайан эрдэҕинэ, Бэдэр дапсыта суостаахтык дарылаатын, суор түүтэ бурҕайа түспүтэ. Мэктиэтигэр өрө көппөйө эһиллэ, аллара сурулаабыта. Бэдэрдээх Тарҕаан ох сааларын үөһэ анньан, алыкылаан хаһыытаспыттара.

– Тууй-сиэ! Дубук тутуннахпын… – Тарҕаан кыыһырбыттыы силбиэтэнэ, кураанаҕынан силлээн ылбыта.

– Дьэ, сүрдээх… Охторгут иккиэн хатаннылар. Баран, көрдөөн булан аҕалабын дуо?

– Кэбис! Суол таһаарыма. Оннооҕор буолуох ох, оноҕос халлааҥҥа көтөр, сүтэр. Куһаҕан көтөр сыттын, – диэбитинэн Бэдэр ох саатын куонньулугар симэ, Тарҕааҥҥа эргиллибитэ.

– Күрэспитин тохтотуох. Эн ытыыларыҥ туһунан дьоҥҥо бэйэм кэпсиир буолуом, – диэбитинэн Тарҕаан харытын харбаан ылбыта. – Астынным ээ. Оҕум булдун тобулу түһэрин көрбөтөҕүм ырааппыт эбит.

– Чахчы даҕаны эрчимнээх тарбахтаах, кыраҕы харахтаах эр бэрдэ эбиккин. Аатырыаххын аатырбыккын. Маҕалайым туолла… Чэ, бара охсуоҕуҥ. Күн аллара түһүүтэ халтаамаҕа тиийиэхпит. Тордох туруорарга бэлэм дьылҕан мастаах, араан оннулаах буолуо. Онно хонуохпут, – Тарҕаан Туйах сиэтэн аҕалбыт атыгар олоро түһээт, инникилээн, сиэллэрэн сикситэ турбута.

Кинилэр ааспыттара балачча буолбутун кэннэ, ээй уҥуоргу өттүнэн түһэр кыараҕас үрүйэнэн үс табалаах дьон субуруһан тахсан кэлбиттэрэ. Инники киһи уучаҕын тохтотон, хаҥас атаҕын табатын үрдүнэн күөрэччи соҕус быраҕаат, хаарга тура түспүтэ. Дьоно кинини үтүктэрдии атахтара күөрэҥнээт, табаларын сиэтэн, киһилэригэр кэлбиттэрэ.

– Суол хайытааччылар аастахтара. Халтаамалаах сиргэ тохтоору тиэтэйэн истэхтэрэ. Хайыыбыт, кэнникилэри ол тумуска кирийэн, тэһитэ ытыалыырбыт дуу, түүн хоно сыттахтарына кыргабыт дуу? – бэргэһэтин иннэ төгүрүччү түү ньуолахтаах эдэр киһи саҥаран добдугураабыта.

– Ойуун үүс бэргэһэлээҕи кыанаарыҥ диэбитэ дии… Ити тумустан ол киһини сууһарыахха уонна сүтүөххэ… Халтаамалаах сиргэ, түүн даҕаны буолбутун иһин, кыайтарыахтара суоҕа. Бэйэбитин сиэхтэрэ… – дабака куйахтаах киһи дьиксиммиттии тула мэлээриҥнии, илиилэрин хоннохторун анныгар укта тэпсэҥэлээбитэ. Үһүс киһи куттаммыттыы кумуччу туттан, уучаҕын кэннигэр сыҕарыҥнаабыта.

– Куттастар… Түүн, туох даҕаны эрэйэ суох, тордоҕу уоттаах охторунан тэһитэ ытыалаан баран, ордубуттарын үҥүүнэн үөлүтэлиэ этибит буоллаҕа. Кинилэрдээҕэр буолуохтары буор сирэйдээбиппит… Ойуун: «Суор буоламмын эһигини көрө сылдьыам. Ыытар охторун туора хаһыйтыам, эһигини өлбөт үөстээтим, көмөлөһүөм…» – диэбитэ дии. Кини киһи бэйэтэ даҕаны дьаһайталыаҕын, биһигини тургутар. Үүс бэргэһэлээҕи хараҕалаатахпытына, урааҥхайдар түөлбэлэрин биһиги бас билиэхпит. Баай-дуол, дьахталлар, тимир тэриллэр барыта биһиэнэ буолуо, – Хучана бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэ, тииһин быыһынан сыыйан саҥара, хабырынан ылбыта. – Чэ, буоллун даҕаны… Бачча чугаһатан баран дьаһайталыаҕыҥ! Ойуун биэрбит тимир төбөлөөх охторгутун түһэрбэтигит ини? Ытаргыт эрэ бэрт этэ дии, уолуктарын көрөн ытаарыҥ. Бу охтор түөстэрин куйаҕын суптурута сүүрүөхтэрэ. Мин бастаан иһээччини, Амыкча иккиһи, Куодай кэнникини… Онтон көрүөхпүт, үчүгэйдэттэхпитинэ, тутатына суол хайааччылары эккирэтиэхпит, – диэт, уучаҕа ньахчас гына түһүөр диэри олоро түһээт, атахтарын тиҥилэҕинэн тэбиэлээн күрдүргэппитэ.

Ээй кытыытынан, намыһах сэппэрээктэри тоҕута кэстэрэн, хороҕолдьутан испиттэрэ. Эмискэччи инникилээн испит киһи уучаҕа, этин таттара дьигиҥнии, тохтуу түспүтэ. Дьирэччи тэбинэн, адаар муоһунан хаары сүргэйэрдии төбөтүн хамсата, турунан кэбиспитэ. Киһи тула эргичиҥнии, үҥүүтүнэн уучаҕын үлүбээй сабырҕаппыта. Уучаҕа бүлтэччи көрө, тылын былас ыйаан, тыынан күрдүргүү, кэннинэн тэпсэҥэлээбитэ. Киһи ойон түһэн, инниттэн тардаары хааман иһэн, маҥан хаарга кыа хаан ортотугар икки оҕунан тобулута ытыллыбыт суор сахсайа сытарын көрө биэрбитэ. «Суор буоламмын, эһигини батыһа сылдьыам…» – диэн дьүккэтэ кытарбыт ойуун хараҕа көстөргө дылы гыммыта. Хучана куттанан, кэннинэн хааман иһэн, хаарга олоро түспүтэ. Кэнниттэн испиттэр таба кэннигэр анньылла сыһа, туора ойутан тахсыбыттара. Атахтара күөрэҥнээт, көстүбэт өстөөхтөрүттэн хаххаланардыы, табаларын кэннигэр сөрүөстүбүттэрэ.

– А-аа, сорбуун! – диэн киһилэрэ хаһыытаан энэлийэ, икки лабааларынан хаары таптайа иэҕэҥнээбитэ. – Өлбөт үөһэ… Ойуун өлбүт! Хаан Илбис өлбүт! Ким аны биһигини көмүскүүр…

Туох буолбутун ситэ өйдөөбөтөх дьоно өҥөҥнөспүттэрэ, алаҥааларын бэлэм тутан, тула мэлээриҥнии, киһилэригэр сыҕарыҥнаабыттара.

Тобулута ытыллыбыт суортан улаханнык саллыбыттара. Хантан ыппыттарын быһаара сатаан, улаханнык мунаарбыттара.

– Хучана, – диэбитэ Амыкча. – Көр, бэл, хаарга суол таһаара сорумматахтар… Туох үлүгэрдээх боотурдарай?! Кэбис, мин төннөбүн…

– Мин эмиэ… – диэбитинэн Куодай умса туттубута.

– Өлбөт үөһэ өлбүт буоллаҕына, Хаан Илбис бырамаҥҥа көттөҕө… Мин даҕаны бэйэбэр өһүм суох… Барыаҕыҥ. Мин тордоҕор бара сырыттахпына сатанар. Төгүрүк иһитин уонна тимир быһаҕын, ох саатын, батаһын ылыам… Уоттуом! Түөлбэ хоһуунугар этээриҥ, саҥа ойуун төрөөтө диэн… Элбэх күнү-ыйы өлөрө көрдүм-иһиттим, син билбэхтэстим. Аны мин түөлбэ саҥа ойууна буолабын, – диэбитинэн Хучана ойон турбута. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэн, баһын быһа илгистэ, турулус-ирилис көрө, үөрбүттүү бэдьэйэн ылбыта.

Борук-сорук буолуута Туоҕа Боотурдаах халтаамаҕа тиийэн кэлбиттэрэ. Бэдэр Боотурдаах дьонноро кэлбиттэриттэн үөрэн, кулуһуннарын сөргүтэн, күөстэрин иһирдьэ анньа, үөлүллүбүт ыалыкыларын эргитэлээбиттэрэ.

– Хайа, тоҕо хойутаатыгыт, ытырыктата саныы олоробут, – диэбитинэн Бэдэр Боотур утары хааман кэлбитэ.

– Ээ, дойдубут Улуу кыылын көрөн, кулуһун оттон, сиэр-туом оҥорон тардылынныбыт. Эһиги кэлбиккит ырааппыт дуу, тугу биллигит, көрдүгүт? – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, көһүйбүт этин-сиинин хамсатан биилинэн имиллээмэхтээн, чохчоохойдоон ылла.

– Бай, ол сүдү кыыл номнуо кэлбит дуо, тоҕо эрдэтэй? Суох, тугу даҕаны көрбөтүбүт. Халтааманы ырааҕынан соҕус суол хайдым. Кыыл, көтөр суолуттан ураты киһи дьиксиниэҕэ суох, – Бэдэр Туоҕа Боотур атын муннун сууралаамахтыы тэһииниттэн ылла.

– Хата, сылаас аска кэллибит буолбаат! Тугу бултаан үөллүгүт? – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ кулуһуҥҥа ыксары астаран тиийэн өҥөҥнөөтө. – Оо, ыалыкылар дуу…

– Туйах күннээтэ. Атаҕынан ыалыкылары эккирэтэ сылдьан, үөрү-үөрүнэн ылла. Уолбут Барылаҕын маанылаах олбоҕор олорор буоллубут, – Бэдэр Боотур Туоҕа Боотур атын тииккэ эрийэ тарта. – Туйах, кэл, тордох тириилэрин ыл эрэ. Бэлэм дьылҕан мастарга сабыта уурталыахпыт.

Бу кэмҥэ Хучана Хаан Илбис ураһатын таһыгар өрө мэҥитэн тиийбитэ. Уучаҕыттан түспэккэ, барыара сөҥмүт ураһаны кыҥастаһа, суол-иис хайан, төттөрү-таары хаамтаран хоочугураабыта. Табатыттан түһэн, салларын дьарҕарда сатыырдыы тэбэммитэ буола тэпсэҥэлии, үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ураһаҕа чугаһаабыта. Дьиэли өтөрү түһүөхтүү үҥүүтүн уһуктаах төбөтүнэн тирии, тыас иһиллээн иһийэ сөҥмүтэ. Сэрэхэчийиэх тыаһы-ууһу истибэккэ, үҥүүтүнэн дьиэли силэйэ, иһирдьэ көтөн түспүтэ. Эмискэ: «Хо-оох», – диэн хаахынас хаһыыны даҕаспытынан үҥүү сирилээн кэлэн, төбөтүн үрдүнэн батары сааллыбыта. Хучана таһырдьа ойбута. Кэнниттэн батаһын күөрэччи туппутунан Хаан Илбис арбаллан, баар буолбута.

– Баҕайы! Эн эбиккин дуу… Тугу үөмэн, өргөстөнөн киирдиҥ… Мин тыыммын иһиллии кэллиҥ дуо? – диэбитинэн Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ, батаһынан далбаатанна.

– Хаан Илбис, Хаан Илбис, уҕарый… Иэдээн, иэдээн! Өлбөт үөс… Һуу… Хата, тыыннаах эбиккин… – диэбитинэн Хучана титирэстээбитинэн тобуктуу түспүтэ. – Үөрүҥ суор, суор өлбүт…

– Баһа суох! Ол миигин биир эрэ суордаах дии санаабыккыт дуо? Уу… үөннэр! – Хаан Илбис силэ бырдаҥалыы, дьиэгэнийбитэ ааспакка, батаһынан дугдуҥнаабыта. – Хайаатыгыт, урааҥхайдары буор сирэйдээтигит дуо?

– Суох… Суоруҥ өлбүтүн көрөн, абыҥ-хомуһунуҥ сүттэҕэ дии санаабыппыт…

– Ы-ыы… Абам да эбит! Эмиэ мүччү түстэхтэрин. Ыл, кутаата отун! Аал уот иччитин айах тутан, көрдөһөн-ааттаһан, иһиппитин тыаһатан хонуохпут… Уһуктаах, биилээх кыайбат буоллаҕына, уот кыһыл тылынан салатыам. А-аа… Күлэ-күлэ күлгүтүн таптайар күнүм үүнүө… – диэмэхтии, дьиэгэнийбит бэйэтэ уостан, ураһатын диэки салбыҥнаабыта.

* * *

Туоҕа Боотур балаҕаҥҥа киирбитигэр чаҕар, кулут дьон куттаммыттыы көрө сүгүрүйбүтүнэн, балаҕан хараҥа сирдэринэн симэлийбиттэрэ.

– Ким киирдэ, халҕаным маннык эрчимнээхтик арыллыбатаҕа ыраатта ээ, – диэн хаахынас саҥа иһиллибитэ.

– Мин, Туоҕа Боотур… – диэбитинэн киирбит киһи, турбахтыы түһээт, саҥа хоту ааспыта. – Ыҥыртарыыгынан кэллим. Хайа, хайдаххыный? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сыҥаһа орон таһыгар тиийэн, үүс тириитэ бэргэһэтин туура тардынан, сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта.

– Ээ, ол иһин… Ылыҥ эрэ! Баар дьон, кэлбит киһини итиилээҥ… Чэгди, ханна дьөлө түстүҥ, өйөөн олорт! Кэтэспитим ыраатта… – Мукучу Хоһуун ынчыктаан ылбыта. Таһынан бөрө, ис өттүнэн куобах түүлээх халыҥ суорҕанын сэрэнэн үллэҥнэппитэ. Иһиттим-истибэтим диэбиттии, оһох кэнниттэн чэпчэки этэрбэс тыаһа сырдырҕаатын, холто буолбут таҥастаах уол тахсан кэлбитэ. Киирбит киһиттэн толлон, дух-дах тутта, Мукучу Хоһууну өйөөн олордубута.

– Мукучу Хоһуун, ас куотуо суоҕа, бастаан сэһэргэһиэх, – Туоҕа Боотур Чэгди аҕалбыт түү олбохтоох талах олоппоһун ылан, Мукучу Хоһууҥҥа чугаһыы, олорунан кэбиспитэ.

– Чэ, оннуга ордук буолара дуу… Бу кыайар уһуннук олордоро биллибэт. Чэгди, хара дьиэҕэ тахсыҥ. Үҥкүрү, Кэмпэрэни ыҥыртаар. Киирдиннэр. Манабылларга эт, кими даҕаны киллэрбэтиннэр, – Мукучу Хоһуун күөмэйин муҥунан хаахынаат, устунан сөтөллөн барбыта. – Көр бу… Бэл, айаарар кыах суох… Оо, киһи муҥур үйэтэ кылгаһын. Уолаттарбын, кынаттарбын, көрө илигиҥ буолуо… – диэмэхтии, тыын ылардыы эппэҥнээбитэ.

Этэрбэстэр сырдырҕаһан, халҕан сэрэнэн лабырҕаан ылаат, суугун-сааҕын тыастар симэлийбиттэрэ. Балаҕан иһэ иһийэн, курус, тымныы салгынынан аҥылыйбыта.

– Өлөр өлүүттэн куоппут суох… Күнүм-ыйым бэлиэтэммит бадахтаах, – Мукучу Хоһуун өлбөөдүйбүт харахтарын быһа симпитэ, – ыҥырыыбын быһа гыммакка кэлбиккэр үөрдүм. Күүттүм ээ… – амньыйбыт уоһун тылынан сиигирдэ сууралаабыта. – Күн сырдыга баҕалаах эбит… Чэ, аны кэлэн… Эһиги туох-хайдах олордугут?

– Кыһыны этэҥҥэ туораан эрэбит. Сүөһү, сылгы туруох үтүөкэннээх дойдуга кэлбиппит. Күөххэ үктэннэхпитинэ, оппутун-маспытын кыайдахпытына, Тыгын Тойонтон сүөһү, сылгы үүрэн аҕалар киһи… Биэриэх буолбута уонна биир эмэ аҕа ууһа кэлистэр үчүгэй буолуо этэ. Оччотооҕу билиэ.

– Сөпкө торумнаммыккын. Элбээтэххитинэ сатанар. Бу дойдулар эһиги манабылгытыгар бигэтик киирдэллэр бэрт этэ. Тыгын Тойон санаата туолуо, үөрүө. Маннык мааны сирдэнэр-уоттанар, туһугар, дьол буоллаҕа… – Мукучу Хоһуун хапсыйбыт омурдун үлүннэрэ, уоһун ибигирэтэ салгыны үрбэхтээбитэ. – Түөлбэ хоһуунунан Тарҕаан хаалыа… Уолум Үҥкүр уора, бардама, кырыга бэрт. Кыралары, кыамматтары кыайталыа… Суох буоллахпына манна тохтообот, баһа батарынан барыа. Тыына-быара хаайтара сылдьар. Туох хантан кэлэрин билбэт, кыргыһы өрө тутар… Кыра уолум Кэмпэрэм аһары сымнаҕас, хоһууннары кыайан тутуо, дьаһайыа суоҕа. Оо, Ньылам, Ньылам манна баара буоллар, кини баһылыа-көһүлүө этэ. Ньылам оһоҕостоммут этэ. Күтүөт оҕо иннинэн буолан кэлэрин саарбахтыыбын… Дьоҕойон ыҥыртарбытым… Сиэммин көрбөт, аппар мэҥэһиннэрэн, сирбин-уоппун көрдөрбөт быстах дьылҕалаах эбиппин, – Мукучу Хоһуун үөһэ тыына, бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута.

– Тарҕаан?! – Туоҕа Боотур саҥа аллайбыта. Эмискэ халҕан тэлэллэ түспүтэ, бөдөҥ-садаҥ, бөҕө-таҕа таһаалаах, таба сонноох киһи тыастаахтык баадаҕаччыйан киирбитэ. Туоҕа Боотуру тургутардыы көрө, Мукучу Хоһуун сытар сыҥаһатын атаҕар быар кууста турунан кэбиспитэ. Кинини тилэх баттаһа, халҕаны сэрэнэн саба, ортону үрдүнэн уҥуохтаах уолан киһи тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ. Туоҕа Боотуру көрөн, бэргэһэтин уһулан, нөрүйэн ылбыта. Мукучу Хоһуун сүүһүгэр ытыһын даҕайа, күкээрийбит баттаҕын сытыара сатыырдыы имэрийбэхтээбитэ. Кини уолаттары эр-биир көрүтэлээбитэ.

– Ити Үҥкүр. Таптал аата эн иниҥ курдук Дагдаҕар диэн, оттон бу турааччы Кэмпэрэ, – Мукучу Хоһуун уҥа илиитин ыараханнык көтөҕө уунаҕалаабыта. Уолаттарын көрө, тыын ылардыы эппэҥэлии, иһийэн сыта түспүтэ. – Дьэ, уолаттарым көрүҥ. Бу кэпсиир Туоҕа Боотурум… Былыр диэххэ дуу, Тыгын Тойон дуоҕа тутааччыта этэ. Билигин Кучан Эбэ аҕа ууһун бас-көс киһитэ. Кинини тутуһаарыҥ… Төһө даҕаны аҕыйахтарын иннигэр, кэннилэригэр дурда-хахха буолар Тыгын Тойон үтүмэн элбэх дьоно бааллар… Эһиги онтон силистээххит-мутуктааххыт… Ыарахан күҥҥүтүгэр көмөлөсүһэн, көмүскэһэн, эйэлээх буолаарыҥ, – Мукучу Хоһуун хараҕын быһа симэн, илиилэрин туора-маары тутан, түөһүгэр уурбута. – Үҥкүр, түөлбэни миэхэ хаалларбата диэн, хом санааҕын хам баттаа… Сылгыны, сүөһүнү анаабытым. Сөбүлээбэтэххинэ онтуктаргын үүрэн, атын сиргэ олохсуйуоҥ буоллаҕа… Ол гынан баран, төрөөбүт түөлбэҕин көрө-истэ, билсэ тураар. Соҕотох бардаххына, эрэйи эрэ көрсүөҥ… Чэ, эһиэхэ Туоҕа Боотуру билиһиннэрээри ыҥыртарбытым. Хайдах дьаһанаргытын эппитим… Ситигирдик… Элэтэ, – диэн сэниэтэ эстибиттии оргууй саҥара, сапсыйбахтаабыта. Үҥкүр тугу эрэ этиэхтии көхсүн этитэн ылбыта, онтон сапсыйан кэбиспитэ. Тыастаахтык хааман, халҕаны тэлэйэ баттаан, таһырдьа ойбута.

– Аҕаа, бүгүн аматыйбыккын, быдан сэргэхсийбиккин дии, барыта этэҥҥэ буолуо… – Кэмпэрэ аҕатын илиитин имэрийэн ылбыта, сэрэнэн таптайбахтаат, этэрбэһин төбөтүгэр дыгыйан, тахсан барбыта.

– Дьэ, ити… Дьоммор-сэргэбэр Тарҕаан дьаһайыа диэн эппитим. Үҥкүр онтон кыыһырбыта ааспакка сылдьар. Кэмэ кэллэҕинэ, түспэтийдэҕинэ өйдүүр ини… Тарҕаан ойоҕум суруһа. Бу дойду төрүт олохтооҕо. Элбэх сырыыларга бэйэтин көрдөрөн турар. Хоһууннар кинини билинэллэр. Хайа уонна хантан, хайдах тугу мэнэйдэһэри, булары-талары билэр. Ээ, арба даҕаны, бу дойду үтүөтэ-мааныта, булда биһигини эрэ угуйбат, умсугуппат. Туспа сиэрдээх-туомнаах атын омуктар харахтарын далыгар эмиэ хатаммыт… Тоҕо анньан кэлиэхтэрин сөп.

– Ол туох дьонуй, ханна олохтоохторуй? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри, олох маһы сыҕарыҥната, чугаһаан биэрдэ.

– Бээ, ыксатыма… Саҥарар даҕаны ыарахан буолбут. Кэпсиэҕим… Бастаан кэриэс-хомуруос тылбын этэн кэбиһиим… Ылыныа, бүк толоруо диэн эрэнэн ыҥыртарбытым… Дьоммун көрөөр-истээр, көмөлөһө сылдьаар. Ыксаллаах кэмҥэ эһигиттэн ураты көмө хантан даҕаны кэлбэтин Тарҕаан билэр. Онон биир тылы була сатыа, билиниэ. Эн, Тыгын Тойон анал сорудаҕынан кэлбит киһи, Сахсары эбэҕэ хаһан баҕарар барарыҥ-кэлэриҥ көҥүл буоллаҕа… Ыл эрэ, сыҥаһа анныгар хааһах баара буолуо, таһаар эрэ, – дии-дии, суорҕанын имэрийбэхтээбитэ.

Туоҕа Боотур сыҥаһа орон анныттан тирии хааһаҕы ороон таһааран, Мукучу Хоһуун тобугар сэрэнэн уурбута.

– Дьэ, бу… Добдурҕа саҕана биһикпин ыйаабыт Туймаадам хочотугар бара сылдьар баҕалааҕым… – Мукучу Хоһуун хааһахтан сарыынан бүөлүү анньыллыбыт кыра туос тордуйаны хостоон таһааран имэрийбэхтээбитэ. – Тыгын Тойон санаатын алы гынаарыбын… Туспа омук дьонуттан элбэх түүлээххэ атастаспытым. Бука диэн илдьэн биэрээр… Төһө даҕаны хом санаалааҕым иһин, кэнэҕэһин оҕолорбун, түөлбэм дьонун кырыы хараҕынан көрбөтүн… Манан дьахталлар симэх оҥостоллор үһү. Мэнэйдэспит киһим күнү ыйара, бука, күҥҥэ тэҥнээн күндүргэтэн эрдэҕэ… Баҕар, Тыгын Тойон кэлэн-баран, булан-талан дьахталларын симээбитэ буолуо. Кини киһи сырыыта киэҥэ бэрт, – Мукучу Хоһуун салыбырас илиитинэн сарыыны хостоон, тордуйа ортотугар диэри кутуллубут сырдык халлаан күөҕэ, үрүҥ, хара өҥнөөх үүттээх таас хоруоҥкалары кыҥастаспыта, сахсыйан ылбахтаабыта.

Туоҕа Боотур тордуйаны сэрэнэн ылан, өҥөйөн көрбүтэ. Маннык өҥнөөх таастартан тиһиллибит симэхтэри Тыгын кыра ойоҕо Аабый, кыргыттара Таалай, Тыаһааны уонна аҕатын киирии ойоҕо Ньырбакаан кэтэллэрин көрөр этэ. Чугастан көрбөтөх буолан, модьу тарбахтарынан биири кымаахтаан ылан, хараҕар чугаһата, эргичиҥнэтэ кыҥастаспыта. Мукучу Хоһуун санаатын көтөҕөөрү:

– Ээ, манныктаахтарын көрбөтөҕүм, һэлии муоһуттан оҥоһуллубут киэргэллээх буолааччылар… Тыгын Тойон үөрүүһү.

– Һэ, һэ. Тиийбитим буоллар, үөрдэрим хаалбыт дии, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолан ньимийбит уостара ыртайбыта. – Уонна түүлээх бэлэмнээбитим. Ону илдьээр… Ити маллар Тыгын Тойоҥҥо ыксалаһарбар эрэ аналлаахтара. Дьиҥэ, омолуйардаах этим… Ол иһин бара сатаабытым. Чэ, аны кэлэн тиийбэппин… Миигиттэн тугу истибиккин кэпсээр… – Мукучу Хоһуун иһирдьэ түспүт харахтарын дьүккэтэ маҥхаҥнаан ылбыттара. Тордуйатын икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, сөтөллөн хахсыйа, аа-дьуо саҥаран барбыта:

– Хаҥалас аҕа ууһун тойоно Тыгын саха урааҥхайдарын холбуу сатыырын истибитим. Ону эйиэхэ даҕаны биэрбит биһилэҕэ туоһулуур. Үгүстэр, өйдөөбөккө, баайын хаҥатта сатыырын курдук саныыллар…

Мин бу дойдуну булуохпуттан арааһы көрө-истэ түстүм ини, түспэтим ини. Билбэхтэһэ сатаатым… Маннык ыһыллан олорон, көрүстэхпит аайытын сэймэктэһэн истэхпитинэ иэдэйииһикпит. Сир үрдүттэн сүтэр кутталлаахпыт… Ону билэн Тыгын Тойон Улуу Или тэрийэ сатыыр. Көмүскэнээри… Дойдулаах биистэри, урааҥхай сахалары тэнитээри. Кини туохтан көмүскүөхтээҕин истэн эрэ дьаарханар… Оттон мин, арҕааттан ааҥныах алдьархайы илэ көрөммүн, иннибин-кэннибин араарбат буолуохпар диэри куттаммыттааҕым… Бүк Бүлүүнэн кээнньэли дьон быгыахтаһан эрэллэр. Ыраахтан силистээх-мутуктаах ураты дьон… Бу хоруоҥка өҥүнүү халлаан харахтаахтар, саһарбыт сэбирдэх баттахтаахтар, атын субалаахтар…

Туоҕа Боотур итини истэн, бүк түһэн олорбут бэйэтэ көнөн кэлбитэ. Лүксүрээн ойуун түүлүн өйдөөн, харахтара кэҥээн ылбыта.

– Син дьон курдук эрээрилэр, дьиҥ чахчы илиэһэйдэр. Илиэһэйдэртэн атыннык ааттаабаппын… Этиҥи, чаҕылҕаны илиилэригэр тута сылдьаллар үһү. Ол баҕайылара дэлби ыстаннаҕына, уотунан уһуурдаҕына, киһи тулуйбат алдьархайа… Ох саа тэбэн тиийбэт ырааҕыттан сотолооҕу, тыатааҕыны тыла суох ыыталлара… Оннук чаҕылҕаҥҥа атаҕын быһа оҕустарбыт туматы илэ көрбүтүм… Бүк Бүлүү кытылыгар олорооччулар куттанан, саллан, түҥкэтэх дьүк сиргэ көһөттөөбүттэрэ. Илиэһэйдэр уунан эрэ сылдьаллара, сыыдам сырыылаах дүлүҥ ааллаахтара. Алдьархай тахсыаҕын, ойууннар көмөлөрүнэн, Айгыр Силик Айылҕа бэйэтэ араҥаччылаабыта. Чаҕылҕан курбуулаан, Сата түһэн, ууга тимирбиттэрэ… – Мукучу Хоһуун сөтөллөн хахсыйбыта. Тыын ылан сыппахтыы түспүтэ. – Баҕайылар өлбүттэрин даҕаны иһин, суолу астахтара. Суолларын батан, эбиллэн, элбэх буолан кэлэр кутталлара баар… Иэдээнэ итиннэ сытар. Сирбитин-уоппутун турууласпатахпытына, көмүскээбэтэхпитинэ, тэпсилгэн оҥостуохтара, аҕа ууһуттан, омугуттан тутулуга суох симэлитиэхтэрэ…

Һуу, һылайдым… Чэгди киирэн сытыардын эрэ, – диэт, өрө тыынан ылбыта, кэтэҕинэн чэҥ муустаах эркиҥҥэ сыстан, харахтарын быһа симпитэ. Барбах сырдыкка иэдэһин уҥуохтара, сымара таастан чочуллубуттуу, чороһо күлүктэнэн тахсыбыттара.

Туоҕа Боотур тордуйа айаҕын сарыынан саба анньан, хааһахха уган, сыҥаһа анныгар аспыта. Тыаһаабатарбын ханнык диэбиттии, сэрэнэн хамсанан, тахсаары оҥостуммута.

– Бээрэ, Туоҕа, ити илиэһэйдэр тиийэн кэллэхтэринэ сэриитэ, кыргыһыыта суох буолбаккыт буолуо… Кыайар, үүрэр уустук буолуо эрээри, айылҕабыт уратытын туһаныах баара… Хараан бырдаҕа үгэннээн турдаҕына, биитэр бытарҕан тымныыга кыргыһан көрүөххэ сөбө буолуо. Аар Айылҕа көмөлөстөҕүнэ эрэ туруулаһар кыахтаахпыт быһыылаах… Чэ, Тыгын Тойон бэйэтэ билиэ… Баҕар, ол илиэһэйдэри кытта биир тылы булан, баһын хоҥкутан көрсөрө дуу…

Мукучу Хоһуун Чэгди көмөтүнэн сытан баран, араан уота күлүбүрүүр, тыһыргыыр тыаһыттан уута көтөн хаалбыта. Ууламмыт харахтарын ытыһынан сотто, саныыр санаата ити тыастан ситимнэнэн, ыраах көппүтэ.

Бээ, оччолорго табалаах сахаларга сыстыбыт кэмэ этэ. Ол дьоҥҥо кэлэр-барар сирэ баҕана үүтэ буолан уонна быыра ох, кыыл-сүөл аһылыга буолбат туһуттан үөрдүһээри, тимир куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин утары ууммутунан тиийбитэ. Сахалыы тыллаах тоҥ биистэрэ үөрэ көрсүбэтэхтэрэ. Тутатына өлөрбөккө, улаханнык дуксуйан, тоҥ оҥкучахха олордон, сорун сордообуттара. Бука, хаан таһаарар сүллүүргэ туттаары хаһааммыттар быһыылааҕа. Өлөр өлүүттэн Түннүбэ ойуун түүлэ дуу, Тыгын Тойон суон сураҕа дуу туора түһэн быыһаабыта. Онно-манна кыттыһыннарбакка, таба көрөөччүнэн сырытыннарбыттара.

Иккис сайыныгар этэ дии… Суоһар сурах түргэнник тарҕаммыта. Ол устан иһэр илиэһэйдэр хааннаах айаннара Бүк Бүлүүнү тилийэ көппүтэ. Уоттаабыт түөлбэлэрин буруота күнү-ыйы бүрүйбүтэ. Биир күн кинилэр түөлбэлэригэр чугас эргиннээҕи тоҥ биис уустар бас-көс дьоно, ойууннара уонна хоһууннара тоҕо ааҥнаан кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар соһо сотуулаах уот кыһыл таҥастаах сытыы-хотуу көрүҥнээх эдэр дьон уһулуччу көстөллөрө. Чоҕуһан, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылыылларыттан, Мукучу Боотур көрө саллыбыта. Кыргыһы өрө туппут тумат биистэрэ тоҕо сомоҕолоһо кэлбиттэрин таайа сатаабыта. Ити күн айылҕаттан айдарыылаах Түннүбэ ойуун көмөтүнэн бас-көс дьоно быстах кэмҥэ өстөһүүлэрин, иҥсэ мэнэгэй санааларын хам баттаан, илиэһэйдэри бииргэ бултуурга сүбэ туппуттар этэ. Куттал… Куттал барыларын иилии эргийбитэ. Киэһэтин Түннүбэ ойуун, атын биис уустарын ойууннарынан кутуруктанан, улахан иһитин тыаһаппыта. Бөдөҥ таммахтар хаппыт тириигэ түһэн эрэллэринии, дүҥүрдэр биир кэм тобугураспыттара. Улам силбэһэн, курулаччы түһэр ардах тыаһыгар кубулуйбута. Курулас, битигирэс тыас быыһынан Түннүбэ ойуун иһитэ этиҥ этэринии лүһүгүрээн ылбахтыыра. Дүҥүр тыаһа ыраахха диэри эҥсэн, наллаан уста сытар Бүк Бүлүү урсунугар олорсон, ой дуораана арыалдьыттанан устарга дылыта. Түннүбэ ойуун Аар айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан, аал уотун айах туппута, сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарбыта. Күн кытара киириитэ, тыас-уус ньим барбыта. Кыһыл соһо сонноох хоһууннар, куйарханы түҥнэри көтөн, хаан таһааран, сүллүүр оҥорбуттара. Итии хааны ытыстарынан сомсон иһэ, сирэйдэрин бистэ бэдьэҥэлии, үҥүүлэрин, охторун хааннаабыттара. Онно этэ дии, Мукучу Боотуру тургутан көрөөрү, иилии эргийэн, үөгүлэһэ-үөгүлэһэ үҥүүнэн өтөрү түһүөлээбиттэрэ. Эккирэтэ сылдьан далла мэндэйэн, сиирэ-халты ытыалаан, ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Алдьархай тахсыаҕын эмиэ Түннүбэ ойуун тохтоппута. Тургутууну, холоон көрүүнү ааспыт боотуру, хоһууннар оонньууларыгар киллэрбиттэрэ. Мукучу Боотур дүҥүрдэр лүҥсүүрдэриттэн, кыа хаантан илбис туругар киирбитэ. Кыргыс хамсаныытыгар кыттыһан, дьиэгэнийэн, өрө эккирэспитэ. Далла мэндэйиитигэр, кэккэлээн турар табалары үрдүлэринэн көтүүгэ, сарыы нөҥүө үҥүүнэн өтөрүтэ түсүһүүгэ ордуктара буолбута. Соһо сотуулаах кыһыл сонноох хоһууннар кинини төгүрүччү туран, модьу, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылаан хаһыытаспыттара. Табалаах саха хоһууна куйаҕын, батаһын, алаҥаатын төннөрбүтэ. Мукучуну сонно тута Хоһуун диэн ааттаабыттара.