Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа

– Чэ, туруоххут дуо, туттумахтааҥ! – Хучана тэйэ хаама, быһаҕын сутуруотугар тур-тар сотто, кыыныгар аспыта.

Табаларын иһин хостоон эрдэхтэринэ, Хаан Илбис удьаа тутуурдаах тахсан кэлбитэ. Сиргэ кураанаҕынан силлээмэхтии, холто сонун уолугун түөһүгэр хам тута, хоһууннарга бадьаалаан кэлбитэ. Куонда, албыннаспыттыы ымаҥныы, удьааны ылан эрдэҕинэ, Хучана илиитин таһынан халбарыччы аспыта. Хаан Илбискэ нөрүйэ, бургучуйар таба көхсүн хаанын удьаанан сомсон ылан ууммута. Хаан Илбис удьааны ылан, өҥүргэһинэн көрө ботугуруу, утаппыттыы ыймахтаабыта. Ыксаабыта бэрдиттэн, икки дьабадьытынан хойуу хаан ньолҕоруйбута. «Һуу, һуу… туох куттаммат көтөрүй», – диэн саҥаны истэн, тохтуу түспүтэ. Ситэ испэтэх хааннаах удьаанан Куонданы сиирэ-халты аспыта.

– Баҕайы! Ити мин өлбөт үөһүм… Сырыттын, тумсун хааннаатын, – Хаан Илбис үөһүн тартаран ыла-ыла баргыытаабыта. Суору батыһа көрө, хаанынан саккырыыр удьаатын уунаҕалыы: «Кулуп-халып», – диэн саҥа таһаарбыта. Суор кынатынан сообурҕаччы дайбана, эргийэ көтөн иһэн, таҥалайын охсунан эрэрдии «кулуп, кулуп» диэн ылбыта. Хаан Илбис суору батыһа көрө тоҥхоҥнообута.

– Таһырдьа күөстээҥ, эттэ үөлүҥ. Илээҥкитэ, имсэтэ бэлэмнээҥ… Ураһаҕа быгыалаһымаҥ! Кыылбын-көтөрбүн ыҥыран, муостаммыттарын-туйахтаммыттарын биллэриэм… Хара хааҥҥытыгар сууннарыам! – Хаан Илбис сирэйин ханньары тартаран бобуллаҥнаабыта. Дьабадьытынан сүүрбүт хаанынан сирэйин ньуххана кыбдьырыммыта. Өссө даҕаны уоһун иһигэр баллыгырыы, ураһатын диэки иэҕэҥнээбитэ.

Хоһууннар табаларын хол-буут арааран, сииргэ анаан бысталаан, ыраас хаарга тэнитэ уурталаабыттара. Булчут, көҥөс хааннара батарбакка, ыраах олорор суору кыҥастаһа, үҥүүлэрин уһуктаах төбөлөрүн үөһэ чолото, эттэр үрдүлэригэр туора-маары уурталаабыттара.

Халлааҥҥа сулустар бачыгыраһыылара, араан уота сөҕүрүйүүтэ, Хаан Илбис кэннэ хараара, иннэ кытарымтыйан көстө, дүҥүрүн барбах охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа, ардах түһэн эрэринии тобугурата, баһа босхо баран хоҥкулла, икки өттүнэн иэҕэҥнээбитэ. Устунан кутуран куллугуруу ойон туран, дүҥүрүн тыаһыгар сөп түбэһиннэрэн, атахтарын бокуҥната бэдьэйбитэ. Дүҥүр тыаһа улаатан, кыараҕас тордохтон төлө көтө сатыырдыы, хаппыт сабыы тириилэри илигирэтэ дьылҕан мастарга охсулла дарылаппыта. Ол аайы ураһа иһэ хотоҥнуурга дылы буолбута. Атахтарын үрдүлэригэр сэксэһэн олорбут хоһууннар, турукка киирэн, өҥүргэһинэн көрө, куоҕаҥнаһан барбыттара. Эмискэ: «Үтүктү-үөҥ!» – диэн хаһыы сатараабыта. «Хара быаргытын чупчурҕан оҕунан тэһитэ сүүртэҕим! Нохтолоох тойон сүрэххитин өргөс үҥүүнэн үөллэҕим! Куук-хаах, кулук-кулук!!! Алике. Алике. Алике!» – тыллары хоһууннар тэҥҥэ түһэрсэн, ойон турбуттара. Сарын-сарыннарыттан тутуһан, дьиэгэниһэ эккирэспиттэрэ. Барбах төлөннүрэ сыппыт уккунньах салгыҥҥа оҕустаран өрө күлүбүрээн, уһаабыт күлүктэри тордох эркиннэринэн сарбынньахтата барыгылдьыппыта. Ыыс-быдаан быыһынан кырпай түүлэр өрө ытыллан дэйбэҥнии, уокка түһэн тыһырҕаһа, кэҥсик сытынан тунуйбута. Дүҥүр тыаһа ыраатан эрэрдии, улам-улам уостан барбыта. Хоһууннар аҕылаһан-мэҥилэһэн, хамсаныылара бытааран, тэдэннэргэ сахсаҥнаспыттара.

Хаан Илбис дүҥүрүн кулгааҕар даҕайа, күрүүрүгэр аты кытта кэлсибит Бэлэс Боотур сатанахха ыйанан турар кэһэҕин эһэ охсон ылбыта. Дүҥүрүн үрдүгэр уура, салыбырас тарбахтарынан үс тимир төбөлөөх оҕу сыыйан ылбыта. Тыына кылгаан кыыкыныы ботугуруу, охтору кураанаҕынан силлээмэхтии:

– Нойоон! Ап хомуһун хомулунна, били баҕайыны аҕала тарт… – диэн сыыгынаатын, Хучана ойон туран, араан хаҥас ойоҕоһунан дьылҕан маска кыбытылла анньыллыбыт киһиэхэ маарынныыр модороон эмэгэти туура тардан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута. Куттаммыттыы бөкчөҥнүү, кэннинэн хааман, олбоҕор олорунан кэбиспитэ. Хаан Илбис, эһэ этин сиэн эрэрдии, суордуу хоохтуу, тимир төбөлөөх охтору удьаа көхсүнүү бөлтөйбүт эмэгэккэ батары саайталаабыта. «Алике, алике, алике», – диэн хаахыныы дүҥүрүн охсо, мэнэрийэн эрэрдии баһа босхо баран, баттаҕа үрэллэҥнии бэдьэйбитэ. Сыыйа бытааран, атахтарын тобуктарынан бокуҥната уостан барбыта. Араан таһыгар тиийэн олоро түспүтэ, тыын ылан өрүтэ уһуутаталаабыта.

– Далла мэндэйиитинэн аайданаргыт эрэ бэрт этэ дии… Урааҥхайдар тимир төбөлөөх охторугар илбиһи иҥэрдим. Охтору ыытыаххыт эрэ кэрэх, сылаас хааны бэйэлэрэ булуохтара… – Хаан Илбис кэҥээбит, мээнэ сүүрэлээбит харахтара оннуларын булан, араан уотун сырдыгар дьиктитик кылахачыспыттара. Хоһууннары суптурута көрүтэлии ойон турбута.

– Истиҥ! Атыыр оҕустуу айаатаан, көрбүттэрин эрэ үҥүүлэригэр үөлбүт, батаһынан кэрчиктээбит, оҕунан тэһитэ ытыалаабыт бороҥ урааҥхайдар эһиги сиргитигэр үктэннилэр! Ааһар адьынаттар буолбатахтар, билэ-көрө сылдьаллар. Уоттаах харахтара хатаннаҕына, ымсыы мэнэгэйэ ыалластаҕына эһиги курдуктары имири эһиэхтэрэ, сир үрдүттэн сүтэриэхтэрэ, – дүҥүрүн табыгырата тула холоруктаммыта. – «Хуух-хаах, хаах». Мин диэтэх киһи хааҥҥа суудайдым… Туоҕа Боотуру түҥнэрдэххитинэ, Лэбиэрийэ Бөҕөнү боҕутуннардаххытына өрөгөйбүт үрдүө! Халыҥ хаһаҕа үҥкүрүйүөхпүт, тимир куйахтаныахпыт, баай-талым олохтонуохпут… «Кулуп-халып, кулуп, кулуп, чулуп, чулуп». Аҕыйах эрдэхтэринэ симэлитиэххэ, суолларын сойутуохха, – диэбитинэн олоро түспүтэ. Туруктан тахса сатыырдыы өрүтэ бөтүөхтүү олорбохтоот, албыннаһан эрэрдии ымаҥныы, ньуолбардаан саҥаран барбыта: – Куттанымаҥ, ити охтор тимир куйахтары билбэккэ ааһыахтара. Биирдиитэ эрэ ытаҕыт уонна ойуурга түһэҕит. Эһиги курдук сымса, сыыдам айылҕа оҕолорун өйдөөн даҕаны көрүөхтэрэ суоҕа. Бу түөлбэ хоһуун хоһууннара эһиги буоллаххыт…

Ойуунтан хайҕабылы истибэтэх хоһууннар систэрин көннөрөн, өрөһө-чөрбөһө ымаҥнаспыттара.

– Үнүр түөрт буолан ааспыттара, – Хаан Илбис уолаттар санааларын таайбытыттан үөрэ, салгыы саҥарбыта. – Бөлүүн икки киһи эбилиннэҕэ. Сыыспат буоллахпына, төннөр буоллулар… Туох буолбуттарын суоллуу сатаабатым… Чуоҕуспут суолгутун көрөн куттаммыттар. Туоҕа Боотур сэрэхэчийэр. Үс боотуру суол хайдара инникилэтиэ. Бэйэлэрэ кэннилэриттэн ыксаабакка батыһыахтара. Хайдах айанныылларын билбит баҕайым… Эһиги үс боотуру аһардан баран, кэнникилэри бултаһаарыҥ. Бэйэм барсыам этэ даҕаны, аал уоппун аһатан, эһигини араҥаччылыам… Хучана, ойуун буолуом дии-диигин өҥүргэһинэн көрөрүҥ эрэ бэрт. Эн дьаһайыаҥ… Нойоон, күһэҥэни, – диэн эрдэҕинэ Хучана түөрт атах буолан, Хаан Илбис тэдэнин анныттан араан сырдыгар араҕастыйа кылабачыйар төгүрүк күһэҥэни ороон таһаарбыта. Куттаммыттыы иннигэр тутан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута.

– Куонда, эн диэтэх хоһуун, аташкаан курдук сылбырҕа буоллаҕыҥ. Бу күһэҥэни инники боотурдар ааспыт суолларыттан тэйиччи, күн көрөн кылбачытар сиригэр маска ыйаар. Кирийэн ытар сиргитин кичэйэн оҥостооруҥ. Суолгутун-иискитин сиппийээриҥ. Урааҥхайдар кылбачыйарга бэртэр… Күһэҥэни көрөн, тугун-ханныгын билээри, тиийэн кэлиэхтэрэ. Дьэ оччоҕо алаҥааларгытын дардырҕатаарыҥ… Өйдөөтүгүт дуо? – Хаан Илбис хоһууннары кэриччи көрүтэлээбитэ. – Дьаһайталаатаххытына сэптэрэ-сэбиргэллэрэ эһиэнэ… Миэхэ Туоҕа Боотур моонньугар кэтэ сылдьар сарыы мөһөөччүгүн аҕалаарыҥ. Аһа, көрө сорунаайаххытый! Онно куһаҕан тыын хаайылла сылдьар. Мин эрэ кыайар кыахтаахпын! Сэрэниҥ! Суор буоламмын, көрүөм-истиэм… – Хаан Илбис суордуу куллугуруу, хараҕын эрилис-турулус көрө, өрө сахсаҥнаан ылбыта.

…Халлаан лаппа сырдыыта биэс аттаах киһи холомоҕо сиэллэрэн кэлбитэ.

– Туйах, Бэлэс Боотур түһэригэр көмөлөс, холомоҕо киллэрэн сытыар, – диэт, Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, тэһиинин титириккэ эрийэ тарпыта. – Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный, көмөлөһөбүт дуо?

– Ээ, бэ-бэйэм… То-тоҥон, илиим-атаҕым бө-бө-бөҕүөрдэ, – диэн Тарҕаан тиистэрэ лыбыгыраһа, бэрт эрэйинэн ыган таһаара, атын моонньуттан кууһан, ньыдьырыйан түстэ. Тирэҕин булбакка тобуктуу сыһа, атын суларыттан тутуһан өрүһүннэ. Ноторуускалыы кэтэ сылдьар, таһынан түүлээх сүүнэ куонньалыгын арыычча устан, Бэдэргэ уунна. – Ма-маны тут. И-иһирдьэ киллэр.

Бэдэр Боотур ойон кэлэн, куонньалыгы санныгар иилинэ, Тарҕааны хонноҕун анныттан өйөөн, холомоҕо киллэрдэ.

– Тоҥон үлүйэ сыспыттар дии… Бэйэлэрэ да, сылгылар да иэдэйбиттэр. Көхсүлэрэ күп-күрдүргэс, – Лэбиэрийэ Боотур атыттан түһэн, Тарҕаан атын кырыаламмыт муннун сууралыы, эт-этэ титирэстии турар аты моонньуга таптайбахтаата.

– Күнүстэри-түүннэри айаннаабыттар быһыылаах. Ирэ түһэн баран кэпсииллэр ини, – Туоҕа Боотур атахтарын тэбэнэ, холомо аанын тиэрэ аспыта.

– Мукучу Хоһуун өлөр охтуутугар оҕутта, илиигэ киирдэ… – диэн Тарҕаан титириирин туттуна сатыы дьабыгырыы, икки илиитинэн күөйэ туппут, чараас чаанынан бурҕачыйар муос чохоону тииһигэр лыбыгырата, ыйыммахтыы сатыы олордо.

– Тарҕаан, киһи өйдүүр гына омолуй эрэ. Туох алдьархайа буолла? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри чугаһаан кэллэ.

– Мукучу Хоһуун эйигин ыҥыртарар: «Кэлэ оҕустун… этэрдээхпин», – диэбитэ. Эһигини куоттаран, кэми сүүйээри, ыһыытатан тохтотоору бу Бэлэс Боотурдуун эккирэппиппит. Хата, ситтибит ээ… Иэдээн! Мукучу Хоһуун оҕутта! Атыттан бырахтарбыта төрүөт буолла быһыылаах… Тэдэн, суорҕан киһитэ буолан хаалбыта. Саҥатын бэрт эрэйинэн, сэрэйэн истэҕин. Барбаҕа баар… – Тарҕаан аа-дьуо туран кэллэ. Чохоонун Туйахха куду анньа, титириирин кыатана сатаан, уостара ньимийэн, сыҥааҕа ханньары барда. Уһун бэйэтэ нөрүйэн иһэн, атахтара уйбакка, тобуктуу түстэ.

– Туоҕа Боотур, айаныҥ санаатын уларыт… Хоһууммут тылын ытыгылаа… Биһиги инники дьылҕабыт эйигиттэн тутулуктанар кэмэ-кэрдииһэ кэллэ бадахтаах… Тыыннааҕын баттаһарбыт буоллар… – Тарҕаан титирэстиир куолаһын тохтото сатыырдыы, өрүтэ уһуутаталаан ылла.

– Тур, тур… Тыынна ыла түс. Аар айылҕаҕытыгар махтаныҥ! Илиигитин, атаххытын үлүппэтэххитигэр. Хайдах маннык бэлэмэ суох ыраах айаҥҥа туруммуккутуй? Бэйэҕит даҕаны, аттаргыт да бырдылара быстыбыт… – Туоҕа Боотур Тарҕааны икки санныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөстө. – Мукучу Хоһуун ол хайдах атыттан бырахтарбытай? Дьикти эбит. Аты мииммитинэн төрөөбүт киһи буоллаҕа…

– Бэйэтэ даҕаны өйдөөбөт. Миинэн иһэн, өйүн сүтэрбит быһыылаах… Ата туохтан сиргэммитэ буолла, бырдааттаммытыгар сууллан түспүт. Улаханнык эчэйиэҕин, хаар абыраабыт, – Тарҕаан сылайан, утуктаан, олорбут сиригэр тоҥхоҥноон барбыта.

– Маны истээрибин көхсүм хараҕа тардыалаан сордообут… Тугу эрэ кэтэһиннэрэллэр дуу диэх курдук санаа охсуллан ааспыта. Сааскы тыалга-кууска балыйбытым. Мукучу Хоһуунтан илдьит кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым… Тыйыс Кыйаар дойдута мээнэҕэ хаалларбатах киһитэ буоллаҕа. Хонноҕор-быттыгар хоннорбут, эрэйи-муҥу муннунан тыыртаран, киил мастыы сириэдиппит Хоһуунун үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр курдук симэлитиэ суоҕа…

Бүгүн тохтуоҕуҥ. Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аттар даҕаны сынньанныннар. Хайдах-туох буоларбытын сарсын торумнаһыахпыт. Туйах, таһырдьа кулуһунна отун. Батан хонуохпут суоҕа, ураһаны туруор, аттары дьаһай. Бэдэр Боотур, сырдыгы баттаһа, суолу-ииһи көр-иһит. Лэбиэрийэ Бөҕө, кэлбит сирбитин чуҥнаа, – Туоҕа Боотур харытын куйахтарын ньылбырыта тардан, сыҥаһаҕа элитэлээтэ. Таҥалай куйаҕын тиһиликтэрин сүөртэлээн, тугу эрэ тобула сатыырдыы уоту одууласта. Тарҕаан ыараханнык тыына, сыҥаһа ороҥҥо олорбутунан утуйан, түлэй-балай барбыта.

– Аал уоппун айах тутан, алгыс этэн, көрдөһөн-ааттаһан көрүүм… Чэ, күнү-дьылы ыытымаҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.

Таһырдьа оттуллубут кутаа сөҕүрүйэн, унаар буруотун үрэх хаатынан ыйаан, күлүктэнэ көҕөрбүт хаардаах кытылы быһытталыы устубута. Илин саҕах, тоҥмут кылыс иэдэһинии өлбөөрүйүүтэ, саҥа туруоруллубут ураһа ураатыттан кыымнар өрө үөмэхтэнэ халлааҥҥа харбаспыттара. Тугу эрэ кэтэспиттии айылҕа иһийэ чуумпуран, сыыйа түлэй түүн суорҕанынан бүрүнэ тардыммыта.

Туйах Бэдэрдиин түүн бэйэ-бэйэлэрин солбуһа, киирэ-тахса сүгүн утуйбатахтара. Ол төрүөтүнэн Бэдэр Боотур табалаах дьон кинилэри чуҥнаан, ырааҕынан чуоҕуһан ылбыт суоллара буолбута.

Сарсыарда холомо иһэ күлүгүрэ сырдыыта, Бэлэс Боотур туран, таһырдьа чэпчэтинэн, сыыҥтаан-хаахтаан, холомо аанын тэлэччи анньан, тыастаахтык лиһирдээн киирбитэ.

– Хайа, туох диэн буоллубут? – диэн кэһиэҕирбит куолаһын чөллөрүтээри сөтөллөн хахсыйа оргууй саҥарбыта. – Туоҕа Боотур, уһуктаҕас инигин? Баалаама… Тоҥон, уум кыайтарбакка иэдэйэ сыстым. Тарҕаан илдьити тиэртэ ини? Мин эмиэ кэпсиирдээхпин… – диэбитинэн араан таһыгар иэҕэҥнээн тиийэн, тарбахтарын саратан, уокка үппүтэ. – Эһиги барааккытын кытта, Куолакы Хоһуун дьахтарыныын күрээбиттэрэ… Саатар бэйэлэрэ буолбатах, Муос уолу илдьэ барбыттар… Ити кэннэ өлөртөн быыһаа-абыраа, аһат-сиэт, – дии-дии, Бэлэс ис-иһиттэн тымтан, саҥата улаатан барбыта. Кыыһырбыт уоҕар үөттүрэҕи эһэ охсон ылан, уккунньаҕы дьөлүтэ анньыалыы, охсуолаан сабырҕата, үөхсэн бобуллаҥнаабыта.

– Бээ, Бэлэс Боотур, уҕарый! Ыгыллан бүт! Туох буруйдаах аал уоту дүгдүөлээтиҥ? Сүгүн кэпсээ… Муос уолу чахчы илдьэ барбыттар дуо? – Туоҕа Боотур олоро түспүтэ. Бэлэс Боотур буруолуу сылдьар үөттүрэҕин туппутунан эһэлии эргийэн, субу кыланыахтыы салгыны эҕирийбэхтээбитэ.

– Ол түүн! Элиэ Хоһуун кыттыгастаах быһыылаах. Үс уучаҕын ылан барбыттар… Тумус Боотурдар эккирэтээри тииспиттэрин Дуораан Уус тохтоппута. Муос уолу кини көҥүллээн ыыппыт үһү… Биитэ Чорбох айдаан бөҕө, кыыһырса сыспыттара… Биир үксүн онтон сылтаан, Тарҕаан кэлэн көрдөспүтүгэр, эһигини суоллуурга сөбүлэһэн кэлистим. Бэйэм түөрт эркиҥҥэ хаайтаран, хаһыытаан тыыммын таһаарбакка, ыгыллыбытым да бэрдэ…

– Дьэ, буолан истэхпит… – Туоҕа Боотур кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, этэрбэстэрин бэйэ-бэйэлэригэр сабырҕатаат, кэтэн ынчыктаспыта. – Оҕотун аһыытын уйбакка, баһыгар таныартан атын киирбэт буоллаҕа… Чэ, биһиги кими даҕаны туппаппыт! Дьылҕалара билиэ, бардыннар… Муоһу күүстэринэн илдьэ барбатылар ини… Боотурдар, туруҥ! Биир сүрүҥҥэ киирэр сүбэтэ булуоҕуҥ.

– Оҕобун өлөттөрбүтүм буоллар, мин даҕаны хаан-хааҥ-ҥа барыам эбитэ дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө оргууй сөҥөлдьүйэ туран кэлбитэ. – Тугу тобулабыт, хайдах буолабыт?

– Бэлэс, уолаттары ыҥыртаа эрэ, биир санааны булуоҕуҥ… Ил, Ил диибит даҕаны… Аҕыйах бэйэбит чордонон даҕаны бүтээри гынныбыт… Киһи өйө-санаата уларыйа илигинэ, арааһа, Улуу Ил кыайтарыа суох дуу… Ол эрээри, саатар, кыргыһы өрө туппакка, эйэлээх олоххо тардыстарбыт… Кэнэҕэһин кэнчээри ыччаттарбытыгар үтүөнэн эргийиэ этэ буоллаҕа… Тыыннаахпыт тухары турууластахпытына сатанар, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта. Тарҕаан Хоһуун уһуктан, боотурдары саҥа көрбүттүү кыҥастаһа, батаһын көрдөөн, сыппыт улаҕатын хасыһа булумахтана олоро түспүтэ. Халҕан таһыгар улахан саадаҕын кытта көхөҕө ыйаммытын көрөн, сонньуйан ылбыта. Өтөр буолбатаҕа, Бэдэр Боотурдаах саҥата-иҥэтэ суох киирэн кэлбиттэрэ.

– Мукучу Хоһуун аанньа буолан ыҥыртарбат… Ытыгылаан даҕаны төнүннэхпитинэ сатанар. Бу эргин баар-суох киһибит буоллаҕа… Түүл-бит соччото суох эрээри, тугу эрэ сыыһа туттубатахпытына, этэҥҥэ буолуо… Бэдэр Боотур, бэйэ бодоҕун тардына сырыт… Мукучу Хоһуун кырамаҥҥа көтөөрү миигин күүтэр… Кырдьаҕас киһини эрэйдээбэккэ, тиийэ охсуо этибит.

Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный? Бу дойду сирин-уотун билэр киһи, Туйахтыын салгыы айанныаҥ буолаарай? – Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорон, уоту одуулуу, оргууй ыйыппыта.

– Суох! – диэн дьон соһуйан ходьох гына түһүөхтэригэр диэри улаханнык саҥараат, Тарҕаан сыҥаһаттан сүгүллэн турбута. – Мин төннөбүн! Мукучу Хоһуун куһаҕан буолар түбэлтэтигэр түөлбэни мин дьаһайыахтаахпын! Хайдах даҕаны төнүннэхпинэ сатанар… Эһигинниин биитэр соҕотоҕун… Ити табалаах дьон үтүөнү санаан чуоҕуспатахтара чахчы. Түөлбэм дьонун сир-халлаан икки ардыгар быраҕан, ханнык эрэ Ил туһугар толук буола барбаппын!

Эмискэ уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу сүүһүн түрдэһиннэрбитэ, онон-манан маҥхайа бытыгыраабыт бытыктаах сэҥийэтин ньиккирэччи имэринэ, туран кэлбитэ. Холомо иһэ күлүгүрэргэ дылы гыммыта. Бэлэс Боотур Тарҕааны элэс көрөн ылаат, Туоҕа Боотур аттыгар баар буола түспүтэ.

– Ээ, Туйаҕы кытта миигин ыыт, – диэбитинэн, тыастаахтык тыына, төбөтүн хоҥкуппута. – Мин, миигин ыыт… Куолакы Хоһуун оҕото куһаҕан буолбутугар, Лүксүрээн кырдьаҕаспыт дьабыныгар көппүтүгэр мин, мин буруйдаахпын… Ол эрэ буолуо дуо, үтэһэм туолан эрдэҕэ… Хара хааным ханна даҕаны тохторо синэ биир…

Туоҕа Боотур «ээх» да «эй» да диэбэккэ, иннигэр турар Бэлэс Боотуру халбарыччы анньан, ыксаабыт киһилии, таһырдьаны былдьаспыта. Халҕан тэлэллэн, холомо иһэ тымныы салгынынан аҥылыйа иһийбитэ. Туйах чэҥнээх туруору эркиҥҥэ сыстан олорон, оргууй саҥарбыта:

– Миигин соҕотохтуу ыытыҥ… Уонна сатыы барыам. Оннуга ордук буолуо…

Туйах эппитин ким даҕаны истибэтэх курдук, бары бэйэлэрин санааларыгар баттатан, иһийэн олорбуттара. Эмискэ халҕан тэлэччи аһыллан, сырдыгы кытта чэбдик салгын бургучуйа түспүтэ. Эбэ долгунунуу араастаан түллэҥнээн иһэн, араан уотуттан куттаммыттыы, сыҥаһалар анныларынан кирийэ симэлийбитэ.

– Ычча! Дьыбара сүрдэммит, эмиэ мунна тыаһаабыт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Дьоно соҥуорбуттарын көрөн, сонньуйан ылбыта. – Бары төннөбүт, оннуга ордук буолсу. Тыгын Тойону кытта араас айаннарга, кыргыһыыларга сылдьыбыт, көрбүт-истибит Лэбиэрийэ Бөҕө, ити сылгыларбыт турар сирдэрин диэки бэрт бөдөҥ тиит турар эбит ээ. Итиннэ сирэй таһаараҥҥын, кэлэн иһэн төннүбүппүтүн, ыһыах саҕана күүтэрбитин биллэрэр бэлиэ оҕустаргын… Эйигиттэн ураты сатыыр киһибит суох быһыылаах… Эн бүтэриэххэр диэри күөс буһуо, үссэнэн баран, төттөрү айаннатыахпыт. Бээрэ, Тарҕаан Хоһуун, эн бу сирдэринэн сырыттаҕыҥ, кэпсээ эрэ. Табалаах сахаларга төһө чугаһыы сырыттыбыт буолла?

Холомо иһэ Туоҕа Боотур халҕаны аспыт сырдыгынан туолан барбыта. Араан уота, үөрбүттүү таһыгырыы, өрө күлүбүрээбитэ.

– Ээ, билэн бөҕө, – Тарҕаан бары барар буолбуттарыттан санаата көнньүөрэ охсубута. – Бу эргин икки аҕа ууһа туматтар бааллара. Биирдэ Мукучу Хоһууну кытта сир көрө сылдьаммыт, арыычча куоппуппут. Аҕыйах курдуктара даҕаны элэгэлдьиһэн, сүрдээх хоһууннар быһыылаахтара. Таба аһылыктаах, бултаах-алтаах сирдэрин былдьаһан, үүрсэн, үтүрүһэн, сотору-сотору кыргыһаллар диэн кэпсииллэрэ. Хайа-хайалара хотуспакка олордохторуна, биирдэстэригэр сүрдээх хомуһуннаах, сиэмэх ойуун кэлбит үһү. Инньэ гынан, анараа аҕа ууһа тэскилээбиттэрэ дуу, кыргыллыбыттара дуу биллибэт. Сүтэн хаалбыттар. Билигин бу сирдэри ол ойууннаах аҕа ууһа туматтар баһылаан олордохторо.

Кэлэн иһэн көрдөххүт, турайман сири. Ити уҥуоргу өттүнэн мырааннар быыстарыгар налыы сирдээх. Онно түөлбэлээн кыстыыллар быһыылаах. Амака Хоһуун Улахан Эбэттэн киирбит туматтартан куотан, өрүһү туораары сырыттахтарына, ол туматтар буулааннар, кыл мүччү туораабыттар этэ. Арба даҕаны… Туоҕа Боотур, манан бараарыҥ диэн ким ыйбытай?

– Илдьити тиэрпит Аташкаан… Атын сиринэн ыыппыт дуо?

– Ээ, туматтары көспүттэр дии санаабыт, ол аата. Сир быта кырдьаҕас сыыстарбыт дуу… Тоҕус Боотурдаах олохсуйбут сирдэринэн, иниҥ Кырамай түөлбэтинэн Эбэҕэ түһүллүөхтээҕэ. Айана ыраах эрээри, эрэллээх сырыы буолуохтааҕа.

– Оо, ол иһин даҕаны, иним Кырамай түүлбэр киирэ сылдьыбыт эбит дии. Тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ, ааһа турбута… Хата, бэркэ санаттыҥ. Кырамайынан илдьит ыытыахха буоллаҕа. Иним түүлүнэн даҕаны сирдэтэн, ол дьону булуо. Бэрт, бэрт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан иннигэр олох маска олоро түспүтэ. – Маннык гыныахпыт. Мин Тарҕаанныын Мукучу Хоһууну көрсө үргүлдьү ааһыам. Эһиги түөлбэҕитигэр төннөҕүт. Бэдэрдээх Бэлэс дьону уоскутаарыҥ. Лэбиэрийэ Бөҕө Туйаҕы арыаллаан, түөлбэҕитигэр хоноот, Кырамайдаахха бараарыҥ. Туйах сылдьыбыт сирэ, сирдээн тиэрдиэ. Аара Тоҕус Боотурдааҕы билсиэххит.

– Мин Туоҕа Боотуртан харыс даҕаны сири тэйиэ суохтаах этим. Тарҕаан Хоһуун ону иһит… Бэлиэ диэ, Бэлэс Боотур даҕаны Тыгын Тойон охсууларын көрдө ини? Көмөлөөн оҥорор инибит. Чэ, Бэлэс Боотур, тахсан ала бэлиэтэ хаалларыах, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таҥнан тахсан барбыта. Кэнниттэн Бэлэс Боотур быһаҕын биитин тойон эрбэҕинэн бигии батыспыта.

– Кырамайдаахтан ол табалаах сахалар тохтоон ааһар сирдэрэ оннук ырааҕа суох буолуохтаах, сэрэйдэхпинэ. Ол аата маннааҕы туматтар көспөтөхтөр. Туох эрэ соруктаах буолан суксурустахтара… Бээрэ, бу эргин баар ойуун туһунан Аташкаан тугу даҕаны кэпсээбэтэҕэ дуо? – Тарҕаан боотурдары кэриччи көрөн ылбыта.

– Суох. Көрсүһүүбүт даҕаны кэмчи этэ, бэйэбит даҕаны ону-маны ыаһыйаласпатахпыт. Чэ, сып-сап хомунуоҕуҥ. Туйах, аара үссэнэр гына, элбэх эттэ буһар.

Намтаабыт, сымнаабыт хаары тоҕута бидилитэн, алта аттаах киһи бэстэр быыстарынан сиэллэрэн сикситэн иһэннэр, тохтуу түспүттэрэ. Аттарыттан түспэккэ, туора-маары хаамтара хаарга тобулута үктэтэн, ааспыт суоллары кыҥастаспыттара.

– Соторутааҕыта табалаах дьон ааспыттар, үһүөлэр, – Бэдэр Боотур суолу тэбиһиннэрбэккэ кытыытынан хаамтаран иһэн, атын хантаччы тардан тохтообута. – Уҥуортан кэллэхтэрэ дуу… – диэмэхтии, уҥуор лаппаһан көстөр хайалаах кытылы одууласпыта.

– Баччаларга туох буолбут дьон тэлэһийдэхтэрэй? Уҥуор дьон тохтуох, таба аһылыктаах налыы сир суох ээ. Бу эргиннээҕи били кэпсээбит туматтарым чуҥнуу сылдьаллар дуу, хайа үөдэн, – Тарҕаан табалаах дьону батыһардыы атаралатан барбахтыы түһээт, төттөрү сиэллэрэн кэлбитэ.

– Улахан Эбэ диэки сирэйдэниэх курдуктар. Сүнньүлэрэ көнөтө сүрдээх…

– Тарҕаан, сири-уоту билэр киһи, Бэдэри, Туйаҕы кытта тумус боотурдар буолуҥ, уруттааҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ Туйаҕы биһиэхэ ыытан сэрэтээриҥ. Туматтары көрдөххүтүнэ эккирэтиһэ, кыргыһа сылдьаайаҕыт… Түүл-бит түстэнэ илик… Суор арахпакка батыһар да батыһар. Сылаас хаан тахсарын биттэнэр дуу, хайа үөдэн… Чэ, ыстаннарыҥ. Туйах, көтөл аттаргын Бэлэс Боотурга холбоо. Биһиги аттары быспат курдук айанныахпыт, эһиги тэлбит суолгутунан барыахпыт, – Туоҕа Боотур саадаҕын көннөрүнэ, куонньалыгын тиһиликтэрин төлүтэ тардыалаабыта. Тарҕааннаах аттарын соруйан тиҥилэхтии, бэстэр быыстарынан сикситэ турбуттара. Туоҕа Боотурдаах дьоннорун тэйитэ түһээри, аттарыттан түһэн, тыыллаҥалыы хаамыталаабыттара.

– Бэлэс, көр эрэ, ол улахан тииккэ туох көтөр олороруй, улар дуу… – дии-дии Лэбиэрийэ Бөҕө тэйиччи турар тиити ыйда.

– Оо, хайа, Тойон Кыыл дии… Кэлбитэ тоҕо баҕас эрдэтэй?

– Бээ, айдаарымаҥ! Чахчы Тойон Кыыл эбит! Туллуктары ыһык оҥостон кэлэр дииллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа, – диэбитинэн Туоҕа Боотур үүс бэргэһэтин уһула сүгүрүйэн ылла. – Бэлэс, кулуһунна оттуох, алгыс этэн, бэлэх-туһах тутуоҕуҥ. Биһигини араҥаччылыыр сүдү көтөрбүт буоллаҕа.

Лэбиэрийэ Бөҕө атаҕынан хаары хаһыйбыт сиригэр бэс киһиргэстэрин ууран, уот сахтылар. Бэлэс Боотур көтөл ат ындыытыттан, киэһээҥҥи аһылыкка диэн, кэлэн иһэн Бэдэр бултаабыт түөрт куртуйаҕыттан биирдэстэрин хостоон таһаарбыта. Көтөр көхсүн түүтүн тур-тар тардыалаан, үрүҥ этин таһаараат, быһах төбөтүнэн хайа соппута. Туоҕа Боотур кулуһуҥҥа мас эбэн, ытыстарын уокка сырайа, күнү батыһа эргийэ хаампыта. Үүс бэргэһэтин иһиттэн үрүҥ сиэли ылан, уот иннигэр аҥаар атаҕар тобуктаан олорон ботугуруу, сиэлин ууран, сыт-сымар таһаарбыта. Тойон Кыыл диэки хайыһан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы алгыс этэн иһэн, устунан туойан доллоһуппута. Бэлэс Боотуртан куртуйаҕы ылан, икки илиитин ытыстарыгар уурунан, сүгүрүйбүтүнэн Улуу көтөр олорор тиитин диэки хааман иһэн, ыраас хаарга куртуйаҕын уурбута. Сүгүрүйбүтүн кубулуппакка кэннинэн хааман, төттөрү кэлбитэ.

– Сиэр-туом туолла, хаамтарыаҕыҥ. Улуу көтөрбүт үссэнэригэр мэһэйдэһимиэҕиҥ, – Туоҕа Боотур бэргэһэтин кэтэн, атыгар барбыта.

Хаамтара түһэн баран эргиллэн көрбүттэрэ, Тойон Кыыл куртуйах таһыгар, кинилэр диэки хайыһан, чынайан ахан олороро.

– Түүл ситтэҕэ дуу… Ити аата дьылы туораан эрдэхпит, – диэн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээн биэрбитэ. Улуу Кыылы көрбүттэриттэн санаалара көтөҕүллэн, сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Эмискэ Туоҕа Боотур атын хантаччы тардан, Бэлэс Боотуру тула бидилгэхтэтэн иһэн, сэргэстэһэ хаамтарбыта.

– Бэлэс Боотур, Лүксүрээн кырдьаҕас тиһэх айанын кэпсээбэккин ээ… Тугу эрэ ситэри эппэтэх курдуккун. Ойуун оҕун тобоҕо суоҕа дуо? Бэйэҥ даҕаны айылҕаттан бэриһиннэриилээх эрээригин ичээннэри, ойууннары улаханнык итэҕэйбэт курдуккун ээ…

Бэлэс итинник ыйытыыны истиэм эрэ диэн санаабакка иһэн, соһуйбут уоҕар атын хантаччы тардан, кэлин атаҕар бэдьэҥэлэтэн ылбыта.

– Ээ, хата, диэ… Аар айылҕам киһиттэн таһынан куолайы анаабыт манньатыгар, дьилэй эттээх гына айбыт быһыылаах. Чахчыта даҕаны, түүлэ-битэ суох, ойуун, удаҕан кыайан сиэбэт киһитэбин… Ол эрээри Лүксүрээн кырдьаҕас уонна Мэдэйэ ойуун улаханнык салытыннарбыттара… Бааллар эбит диэн бүк эрэнэ сылдьабын… Ыйдаҥалаах түүн куоппуппут. Төһө даҕаны сырдык курдук буоллар, ат атыллыах мастара, иэҥҥин курбуулуур талах мас элбэҕэ. Аттарбыт күөннэринэн тоҕута түһэн айаннаппыппыт. Куотан иһэр дьон айаммыт даҕаны тэтимэ сүрдээҕэ. Лүксүрээн кырдьаҕас ити иһэн, хаста даҕаны улаханнык саҥа аллайталаабыта. Биирдэ маска тэптэрэн, дүҥүрүн тыаһа дуораһыйан ылбыта. Охто сыспыта. Өлөр охтуута халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ этэ. «Көстүбэт ох, ойуун оҕо… Туруктан кыайан тахсыбакка, сэрэммэтим… Эдэр-эдэр курдук, үөнэ-күрдьэҕэтэ, албаһа кыайда…» – диэхтээбитэ. Дүҥүрэ хайдыбыт, көхсүн хараҕынан таҥаһын өтөн, хаан инчэппитэ көстөрө. Ох тобоҕо эҥин суоҕа. Баҕар, турукка иһэн, маска оҕустарбытын билбэтэҕэ эбитэ дуу… Бэйэтэ эппитинэн «Ойуун оҕо» диэн кэпсээбитим. Туруулаһалларыгар сүрдэрэ-киэптэрэ сүрдээҕэ. Баҕар, Мэндэйэ даҕаны көстүбэт оҕун ыыппыт буолуон сөп. Көрөн турбут суох…