скачать книгу бесплатно
Qasoskorning oltin boshi
Xudoyberdi To‘xtaboyev
I. G‘AFUROV
N. NORQULOV
To‘xtaboyev Xudoyberdi
Qasoskorning oltin boshi
BOTIRGA O‘LIM YO‘Q
Har bir xalq o‘zi yaratgan ajoyib shaharlar va san’at obidalari bilan qanday faxrlansa, tarixda yorqin iz qoldirgan botir farzandlari bilan ham shunday iftixor qiladi.
Zarafshon vodiysida tug‘ilib o‘sgan ikki tomonlama zulmdan behad ezilgan mehnatkashlarni afsonaviy bir dovyuraklik bilan himoya qilgan Namoz botir ham tariximizda o‘chmas iz qoldirgan nodir shaxslardan edi. Namozning xalq ozodlik harakatiga boshchilik qilib, hokim sinflarni zir titratgani el og‘ziga tushgan edi. O‘sha davrni boshdan kechirgan mashhur rus yozuvchisi Anna Almatinskaya o‘zining «Zulm» deb atalgan trilogiyasida Namozni boylar va chor amaldorlarining dodini beradigan, ulardan tortib olgan pullari va boyliklarini och-yalang‘och kambag‘allarga ulashadigan xalq qasoskori deb baholaydi. Trilogiyada Namozga bag‘ishlangan bir yarim betlik kichik lavha bor. Taraqqiyparvar vrach Ronin Namozni chor politsiyachilari bilan otishmada yarador bo‘lgan paytida uchratadi, unga tibbiy yordam ko‘rsatadi. Yaxshilikni unutmaydigan Namoz oradan bir qancha vaqt o‘tgach o‘zining qirg‘iz yigitidan Roninga atab katta qo‘y sovg‘a yuboradi.
Bu voqealar 1906-yildagi rus inqilobi to‘lqinlari Turkiston kabi chet o‘lkalarda ham mehnatkashlar xalqni sinfiy adolatsizliklarga qarshi qo‘zg‘atgan paytda yuz beradi. Namozning qo‘zg‘olonchi yigitlari safida o‘zbeklar Nazarmatvey deb chaqiradigan Nazar Matveyevich ismli ajoyib rus o‘g‘loni bo‘lgan. Ular bilan birga ukrain, turkman, qirg‘iz, armani, moldavan va boshqa millat vakillari ham Namoz boshchiligida hokim sinfning adolatsizliklariga qarshi qurolli janglar qilgani aniq hujjatlar bilan tasdiqlangan. Namoz harakati goho Pugachev bilan hamkor bo‘lgan Salavat Yulayevni yodga soladi. Uning qasoskorligi Pushkinning Dubrovskiysini ham eslatadi. Ayni vaqtda, Namoz boshchilik qilgan ozodlik harakati baynalmilal inqilobiy harakatlarga ham juda yaqinlashib keladi.
Buni yigirmanchi yillardayoq payqagan o‘lmas adibimiz Abdulla Qodiriy Namoz haqida roman yozmoqchi bo‘lgan, shu maqsadda Samarqandga va Namoz tug‘ilib o‘sgan qishloqqa borib, uning o‘shanda tirik bo‘lgan opasi Ulug‘oy bilan uchrashgan, undan ko‘p narsalarni so‘rab olgan. Adibning o‘g‘li Habibulla Qodiriyning eslashicha, adib Namozni savodli, bilimli va dov-yurak bir qasoskor qilib ko‘rsatish fikrida bo‘lgan, ammo bu niyatini amalga oshirishga ulgurolmay oramizdan ketgan. Keyinchalik Izzat Sulton o‘zining «Noma’lum kishi» nomli she’riy dramasidagi bosh qahramon Niyoz siymosi Namozni prototip qilib oladi.
Shunday katta yozuvchilarni qiziqtirgan tarixiy shaxs haqida roman yozish uchun iste’dod va mehnatdan tashqari ijodiy jur’at ham kerak edi.
Xudoyberdi To‘xtaboyev mana shu xayrli ishga dadil qo‘l urgani, Namoz botir hayotiga oid hamma manbalarni astoydil o‘rgangani, qahramonning yurtiga borib, uni ko‘rgan-bilgan barcha odamlarni topib, batafsil suhbatlashgani va nihoyat, o‘zidan oldingi adabiy asarlarda to‘plangan yaxshi ijodiy an’anani izchil davom ettirib, bu katta mavzuni roman janri taqozo etadigan epik ko‘lamda maroqli qilib mujassam eta olgani kishini juda quvontiradi.
Biz Xudoyberdini bolalarning sevimli yozuvchisi sifatida taniymiz. «Sirli qalpoqcha», «Sariq devni minib» kabi asarlar faqat bizning mamlakatimizda emas, chet ellarda ham shuhrat qozongani, Italiyaning jahonga mashhur bolalar yozuvchisi Janni Rodari X.To‘xtaboyevning ijodiga juda yuksak baho bergani tasodif emas. Bu yozuvchi ijodida hali bizning o‘zbek tanqidchilari yetarlicha qadrlab, ochib bermagan ajoyib fazilatlari bor. X. To‘xtaboyev prozasi o‘zbek bolalar adabiyotida yangi bir to‘lqin yaratdi, o‘z janrida bu yozuvchi yangi so‘z aytdi. Mark Tvenning Tom Soyer va Geklberri Finnlarini faqat bolalar emas, kattalar ham qiziqib o‘qishi— bu asarlarning katta adabiyotga mansub ekanini ko‘rsatadi. X.To‘xtaboyevning «Sariq dev»i, «Sirli qalpoqcha»si katta-kichik barcha kitobxonlarda shavq-zavq va maroq uyg‘otgani ham ularning butun adabiyotimiz xazinasiga qo‘shilgan nodir javohirlar ekanini aytib turibdi.
Namoz botir haqidagi roman ham bolalar uchun yozilgan, lekin uni barcha kitobxonlar katta qiziqish bilan kutib oladilar, degan ishonchdamiz.
Namoz – mutlaqo benuqson odam emas, unda ham ichki ziddiyatlar, xato tushunchalar bor, shular ta’sirida qattiq adashgan paytlari bo‘ladi. Lekin uning xalqparvarligi, adolatparvarligi doim baland keladi. Romanda Namoz faqat jismoniy jihatdan polvon va qo‘rqmas bir odamgina emas, aqliy jihatdan ham nihoyatda iste’dodli va dono bir xalq farzandi bo‘lib gavdalanadi.
Namoz botir allaqachon O‘zbekiston tarixiga kirgan, uning sahifalarida isyonkor xalq vakili sifatida ta’riflangan edi. Endi bu roman uning yorqin siymosini adabiyotimiz orqali har bir xonadonga olib kiradi, muallif o‘z talanti, mehri, mahorati va mehnati bilan qayta tiriltirgan dovyurak, mard, tanti yigit endi bizga tug‘ishganimizdek qadrdon bo‘lib qoladi. Xalqi uchun jonini bergan Namoz botir xalq qalbida mangu yashaydi.
Pirimqul QODIROV
BIRINCHI QISM
PAXSAKASHLAR ISYONI
I bob
DAHBED BOZORI ALG‘OV-DALG‘OV BO‘LGANI
Bu muzofotda Samarqanddan keyin eng katta bozor Dahbedda bo‘ladi. Shaharning shundoqqina biqinida emasmi, Qarshi, Ziyovuddin begliklari tarafdan, Buxoro, Karmana tomonlaridan charchab, horg‘in kelayotgan karvonlar goho bu yerga bir qo‘nib o‘tadilar. Siyob bozoriga yetib olishga ulgurmagan xatirchilik, kattaqo‘rg‘onlik chorbozorchilar, Eron, Afg‘on savdogarlari, ot jallob-u vofurushlar ko‘pincha oldi-sottisini Dahbedda bitirib qaytaveradilar. Hamdamboy yurtga hokim bo‘lgan davrlarda Dahbed bozori xiyla tartibga solingan, qator-qator rastalar qurilib, kapponlar usti yopilgan, timlar kengaytirilgan. Bo‘z-u alak bir taraf, shohi-atlas bir taraf, kulollar-u miskarlar o‘ng tomonda, kalavafurush-u ipakchilar chap tomonda; timlar ostiga qop-qop mevalar uyulgan, kapponlarga sap-sariq qayroqi bug‘doylar to‘kilgan, bozorning adog‘ida o‘tinfurushlar, undan narida mol bozor-u otbozor cho‘zilib ketgan.
Choshgoh mahalida bozor juda qizib ketadi. Katta maydon bamisoli doshqozondek biqirlab qaynay boshlaydi. Xaridor arzonroq olsam deydi, mol egasi qimmatroq sotsam deydi, ikkovi ham xudoni o‘rtaga qo‘yib bir-biridan insof so‘raydi. Shunchaki tomoshaga chiqqanlarning hisobi yo‘q, birov angraygan, birov serraygan.
– Behi emas, sap-sariq oltin bu!
– Oltin bo‘lsa, sotib nima qilasan, tentak!
– Qoch, loy bo‘lasan!
– Dada, no‘xotsho‘rak olib bering.
– Avval moshni pullaylik, toyloq.
– Inim, yig bozori qayerda?
– Sumak bozorining orqasida.
– Voy o‘lmasam, bir poy kovushim tushib qopti!
– Ishton jiyak sotaman, ipak jiyak sotaman!
– Katta enangga pulla bo‘z jiyagingni!
– Ey, xurjin, yo‘ldan qoch!
– O‘zing xurjinsan, baqaloq, – degan past-u baland ovozlar guvillab turadi.
– Isiriq-isiriq, hazorsuvon, isiriq. Har tanga darmon isiriq, – buruqsab turgan isiriq donini bozorchilarning naq iyagiga qadab, puflab-puflab qo‘yadi isiriqchilar.
Paranji-chachvon yopingan ayollar, guppi chopon kiyib ustidan to‘rttadan belbog‘ bog‘lagan chollar soch-soqoli o‘sib, aftini tanib bo‘lmaydigan kelgindi maddoh yonida, shundoqqina yerga o‘tirib uning nolai-afg‘onini tinglashadi:
Menam devona-yu Mashrab,
Jahon birla ishim bormu?
Namangan shahriga borsam,
Mani yo‘qlar kishim bormu?
boshlarini chayqab yig‘lamoqdan beri bo‘lib kuylaydi maddoh…
Bozorjoyning kunchiqar darvozasi tarafdan besh otliq jadal kirib kela boshladi. Otliqlar bir xil kiyinishgan: boshlarida ko‘k parchadan salla, egnilarida ixcham tikilgan beqasam to‘n, bellarida mahkam bog‘langan shohi belbog‘; beshovi ham shamshir taqib olishgan, yelkalarida miltiq. O‘rtaroqda bulutdek baland oq ot minib borayotgan yigitning yoshi yigirma-uch-yigirma to‘rtlar atrofida ko‘rinadi. Beli ingichkadan kelgan, ko‘kraklari keng, mushakdor ko‘ksi beqasamni yirtib chiqaman deb turibdi. Qo‘llari uzun, bilaklari yo‘g‘on, har bittasi chaqaloqning belidek keladi. Bo‘yi ham daroz, sheriklaridan yarim gaz baland ko‘rinadi. Cho‘ziq yuzi oq-sariqdan kelgan, peshonasi do‘ng, sariqqa moyil quyuq qoshlari xiyol chimirilib boryapti yigitning…
– Namozboy!..
– Namoz polvon kelyapti!
– Avliyo Namoz deganlari shu bo‘ladimi?
Namozning nomini eshitib darvozaning ikki yoniga qator tizilib yo‘lakcha hosil qilgan tilanchilar javrab yolborishni avjiga chiqardi. Ozg‘in qo‘lchalarini holsiz cho‘zib o‘tirgan bolalar, kimdandir ko‘zini olib qochgandek og‘ir sallali boshini egib ojizgina chayqalib o‘tirgan tilanchi chollar to‘satdan jonlanib qolishdi. Bir ayol boshida qirq yamoq to‘n, yuziga chachvon o‘rniga doka tutib olib, ikki sag‘iri ikki yonida, labi uchgan sopol tovoqqa tikilgancha yetimlar haqidagi bir baytni mungli ovoz bilan o‘qiy boshladi:
Bugun bozorga o‘xshaydir,
Yetimlar zor-zor qaqshaydir.
Alarning holini so‘rsang,
Ota-onasi yo‘qqa o‘xshaydir…
Namozboyni kuzatib kelayotgan otliqlardan biri «bek aka, gadoylarga tangadan tashlaymi?» deb so‘radi.
– Aslida bu landovurlarni boplab savalash kerak edi, – deb qo‘ydi Namozboy. – O‘z haqini talashib olish o‘rniga tilanchilik qilib o‘tirganlarni jinimdan battar yomon ko‘raman; lekin, bering, tovog‘ini to‘ldirib bering.
Namoz yigitlari bilan bozorjoyni aylanib yurganligi haqidagi xabar bir zumda hammayoqqa tarqaldi. Bozorchilarning birovi pahlavonni yaqinroqdan ko‘rish uchun oldinga intilib boshini cho‘zgan, birovi yuragiga vahm tushib do‘koniga qulf urgan, birovining ko‘zida quvonch, birovining labida uchuq…
Namozboyni ehtiyotlab oldinda borayotgan yigitlardan biri gadoylar o‘rtasiga hovuch tanga sochar ekan, ikki oyog‘ini uzangiga tirab, qaddini rostladi-da, ikki qo‘lini og‘ziga ko‘vacha qilib baland ovozda dedi:
– Hoy, bandai musulmonlar! Namozboy o‘z qasoskor yigitlari bilan o‘tgan hafta davomida yetti ko‘hnabisot boyning uyini bosib, sizning haqqingizni bu yerga keltirdi. Insof bilan taqsimlab olinglar! Olinglar!!
Yigit egarga qaytib o‘tirib, ostidan xurjundan hovuchlab tanga olib olomon boshidan socha boshladi. Havoda yaraqlab odamlarning oyog‘i ostiga tushayotgan tangalarda sehrli bir kuch berkinib yotgan ekan, katta-kichik bozorchilarni ko‘z yumib ochguncha ayqash-uyqash qilib yubordi. Xuddi bozorjoyda qudratli quyun qo‘zg‘algandek, odamlar turgan joylarida girdikapalak bo‘lib aylana boshladilar.
Namozboy yigitlardan ikkisini darvoza oldida poyloqda qoldirib, o‘zi go‘sht do‘koni tomonga o‘tib ketdi. Qassob jo‘rasi unga har bozor kuni kalla-pochadan sho‘rva pishirib qo‘yardi. Namozboy bu taomni azal-azaldan xush ko‘radi. Ayniqsa, piyoz solib, chala ko‘pti yopilgan patir bilan ichganda tani-joni yayrab ketadi. Namozboy sho‘rvani qaynoq-qaynoq ho‘plab, qassob jo‘rasini maqtashga tushdi. Xuddi shu paytda kunchiqar darvoza tarafdan yaxshi qizdirilgan nog‘oraning taka-tumi eshitilib qoldi. Hokimlik yoki poshsholik amr-u farmonlari nog‘ora sadolari ostida e’lon qilinishiga o‘rganib qolgan olomon quloqlarini ding qilib o‘sha tomonga yuzlandi.
Past bo‘yli, bo‘yni yo‘g‘on, qorni tandirdek dum-dumaloq, yerto‘laning eshigidek katta og‘izli Omon jarchi jar solib kelmoqda edi. Jonini ko‘pam koyitayotgani yo‘q, lekin shunday bo‘lsa-da, ovozi xuddi katta xumdan chiqayotgandek jaranglab, uzoq-uzoqlarga ham eshitilib turibdi:
Bozordagi xaloyiq,
Gapim bor sizga loyiq.
Hokimning farmoni bu,
Boylarning armoni bu.
Namoz otli bir o‘g‘ri,
Kofir Pirimqul o‘g‘li.
Do‘ngpeshana, ot yuzli,
Subuti yo‘q, ming so‘zli.
O‘g‘ri, kazzob, qaroqchi,
Usta mergan, uloqchi
Shayton ozdirib yo‘ldan,
Ixtiyor ketib qo‘ldan,
Bosib, talab boylarni,
Yondirib ne uylarni.
Kaltaklab ba’zilarni,
Mingboshi, qozilarni,
Yurt oromin o‘g‘irlab,
Barchani g‘amga tashlab,
Botdi katta gunohga,
Hojat yo‘qdir guvohga!
Tirik tutib kelganga,
Zo‘rga – zo‘rman, deganda
O‘n ming tanga mukofot,
Va ketidan ziyofat!
Boshin kesib kelganga
Dovyurak u merganga —
Mukofot uch ming tanga
Gap tegishli hammangga!!
Chordana qurib katta qo‘llarini tizzasiga tiragan ko‘yi daricha orqali tashqariga quloq solib turgan Namoz:
– Juda sayroqi bo‘lib ketibdi-ku, bu Omon baqaloq! – deb qo‘ydi. So‘ng go‘yo hech narsa eshitmagandek, aytilayotgan gaplarning unga hech daxli yo‘qdek yana ishtaha bilan sho‘rva ichishga mashg‘ul bo‘ldi.
Qassob shoshib qoldi. Do‘kon tepasidagi peshtaxtani tushirdi, eshikni yopib, ichidan tamba qo‘ya boshladi.
Namozboy kulib so‘radi:
– Nima balo, Salim, meni ushlab bermoqchimisan?
Qassob yigit nimadir demoqchi bo‘lib, og‘iz rostlagan edi, ulgurmadi. Zarb bilan tepilgan qo‘shtavaqali eshik sharaqlab ochilib ketdi. Ostonada Namozboyning yigitlaridan Jumanpolvon ko‘rindi.
– Namoz aka!
Namozning taomdan bosh ko‘targisi kelmayotgandek edi:
– Nima gap?
– Kunchiqar darvoza yoniga Oleynikov to‘raning askarlari keldi!
– Ko‘pmi?
– Xudo ursin, juda ko‘p!
Ketma-ket poyloqda turgan boshqa yigitlar ham kirib kelishdi. Hammalari hovliqqan, yuz-u ko‘zlarida tashvish, qo‘rquv. Kunbotar darvoza tomonga Zamonbek bilan Mirzahamidning navkarlari, hozir Namozboy o‘tirgan kushxonaning orqasida, mol bozori tarafda Mixail to‘ra boshchiligida qizil shapkali mirshablar paydo bo‘lgan emish…
– Demak, qurshovda qolibmiz-da? – jo‘ralarining g‘ashiga tegarli darajada beparvo bir ohangda so‘radi Namozboy.
– Oshiqish kerak! – iltijo qilishdi betoqat yigitlar.
– Shunday shirin sho‘rvani tashlab-a?
– Namozboy!!!
– Oshiqmang, Eshbo‘ri og‘a. Oshiqqanning ham oshiqmaganning ham boradigan manzili bor. Farq shundaki birovi xiyol oldinroq, birovi xiyol keyinroq boradi… Lekin Salim qassob sho‘rvani boplabsan, boylarni kaltaklashni menga-yu, sho‘rvani pishirishni senga chiqarganda o‘zi! Lekin, qassob jo‘ram, sen bilan bir otamlashaylik, deb keluvdim. Cho‘lma-cho‘l yuraverib yuragim zardobga to‘lib ketgandi. Qanaqa dunyo bu o‘zi-a? Do‘sting bilan suhbatlasha olmasang, to‘rtta odamning ichida erkin yurolmasang… Yorug‘ dunyo emish! Yorug‘ dunyosi shunaqa bo‘lsa, qorong‘isi qanaqa bo‘larkan? Gapirsangchi qassob! Nahotki, endi ko‘rshapalakdek faqat kechasi yurishga majbur bo‘lsam! Yo‘q, meni qorong‘uda yurishga majbur qilganlarning o‘zini kavakka tiqaman, sichqonning uyini ming tanga qilib qo‘yaman ularga!..
Namozboy garchi jo‘ralarning ko‘ziga beparvo, loqayd ko‘rinayotgan bo‘lsa-da, qurshovga tushganlarini sheriklaridan oldinroq fahmlagan, uni yorib chiqish uchun fikran reja axtarayotgan edi. Nihoyat bir qarorga keldi shekilli, ko‘zlari charaqlab ketdi-yu, qo‘lini bo‘z sochiqqa arta-arta otilib o‘rnidan turdi.
– To‘rttoving ham qilich, miltig‘ingni anavi qopga sol-da, obrezga tashla. Tez bo‘l! Tez bo‘l deyapman!!! Ha, ana shunday! Endi to‘rttoving ham o‘zingni olomon ichiga ur, bu yerdan otliq chiqib ketib bo‘lmaydi. Men bu qilich yalang‘ochlab turgan chavandozlarni orqamdan ergashtirib cho‘lga olib ketaman…
– Namozboy!
– Kechqurun sizlarni oqdaryo bo‘yida kutaman… Salim qassob, mening otimni bu yerga olib kel.
– Eshik past, o‘tolmas deyman.
– Tumshug‘i o‘tsa bas, uyog‘iga tashvishlanma. Tez bo‘l!
Namozning oti o‘rgatilgan ekanmi, kushxonaning pastqam eshigidan bamisoli emaklab o‘tgandek bo‘ldi, o‘tayotganida qorni ostonaga tegay-tegay deb qoldi.
– Endi eshikni ichidan tambalab qo‘y. Bolta bormi?
