скачать книгу бесплатно
Бу уңай белән мин бер шаян дүртьюллык та язган идем:
Агачларны сыгылдырып, җил исә,
Бер карт юләр мәхәббәттә җилешә.
Ахмакланып яшьләр белән ярышма,
Мәҗнүнлек ул бер Гаташка килешә!
Күзе төшкән гүзәленә шушы данның мәгълүм булмавы өчен ул хәтта рәнҗи:
Мин дә мәшһүр гашыйк – Җирдә, янәсе:
Беләләр дип йөрдем илдә һәммәсе…
Исемемне дә ишетмәгәнсең – шаккаттым:
Менә шул, дим, «дан тиз узу» бәласе!
Шәркый остазлары белән чагыштырганда, Рәдифтә реаль дөнья ныграк төсмерләнә. Әлегедәй парадокслар дуслар белән мөнәсәбәттә дә чагылыш таба:
Дан гөлләрем соңлап чәчәк атканмы? —
Чираттагы бер алдану – хатаммы?
…Дус дигәнем – уңышларымны «күрми»…
Дошманымнан оялсын! Ул – мактады.
Гаташ робагыйларының тематик һәм проблематик диапазоны җитәрлек киң. Милләт, милли гамь, ватанпәрвәрлек кебек иҗтимагый мотивлар аңарда яшь романтик чорындагыдан ким түгел, мәгәр җиргә ышанычлы һәм ныграк басу, ирешү ихтыяры көчлерәк. Ул шигырьләрен ватан, халык, мәдәни иман мотивларында сугара:
Сөрмә ит, Җыр, читтә ватан тузанын!
Илдә үтәрбез Вөҗдан, Тел кушканын:
Әлифбабыз да латинга кайтыр, шәт,
Шул имлада дөнья иңлик, дусларым.
Бу шигырьдә Роберт Миңнуллин әйткән оптимизм, милли намус һәм шагыйранә каһарман ихтыяр бөркелеп тора.
Шигъриятнең үз тормышына кагылышлы уйлар һәм гыйбрәтле идеяләр олы шагыйрьләр мисалында бәян ителә:
Ялгыз булганмы Тукай? Юк, бәхеткә…
Казанда таянган Фатих, Сәгыйтькә…
Гаязга дәшкән: «Кайтчы!» – дип. Сыйган бит
Берьюлы ничә арыслан тәхеткә!
Татар теленә хәтәр тукынулар барганда бу телнең яшәүчәнлеген данлап аваз биргән батыр Наҗар Нәҗми вафаты һәр татарны тетрәндергән кебек, Гаташны да тирән кайгыга сала. Бөек шагыйрьнең дөньядан китүенә ул шулай уфтана:
Кайгыда җан… Ил кайгысы ул: Наҗар…
Китте олуг шагыйрь – күңелләргә Яр,
Уфада яшәп, Казан! дип янган дус…
«Татар теле» дип кем янар, кем язар?!
Шагыйрь Башкортстан белән даими элемтәдә яши. Анда аның рухташ шагыйрьләре каләменә терәк булып иҗат итә. Әмма алар да, күңелләрдә тирән әрнү калдырып, фанилыктан бакыйлыкка күчүчән. Менә Гаташның да, барыбызның да яраткан шагыйре Әнгам Атнабай да китеп барды. Гаташ аңа багышланган робагыенда болай ди:
Ә Уфамда кумир – Атнабай иде;
Дуслыкта – Ай, шәкертләргә бай иде.
«Иде» дим… Аһ «кабатланмас канат – дус
Вафат!» диеп, җан өзәр хәбәр килде.
Рәдиф робагыйлар өлкәсендә үтә тәвәккәл тәҗрибәләр ясый. Гомердә булмаганны, шушы җитди һәм кырыс жанрга ул юмор йөге дә салып карый. Гәрәй Рәхимгә ул шундый шигырь белән эндәшә:
Уртак дус дигән Гөргери – Г. Рәхим!
Кабул итмәсәң язганым, ни әйтим!
Чукынып китим, хисләрем саф, ихлас…
Дәш ошатсаң: – И Хак! Рахмән-ир-рахим!
Гәрәй Рәхим, безнең яраткан шагыйребез, үзе юмор остасы, керәшен егете. Гаташ татарлардагы каргану формуласын ала да Гәрәйгә «бисмилла» формуласын тәкъдим итә. Бу – бер-берсен яхшы аңлаган иҗатташ дусларның яратып шаяруы.
Шаян робагыйлар аның мәхәббәт лирикасына да килеп керә:
Әйт, нигә соң һаман Бүләр ягына
Омтыла җан, Көрнәлене сагына?
Керәм дип анда, бер гүзәл багына,
Юлыксаң, җыр, мишәрләр таягына?!
Әмма шагыйрь робагыйның җитди жанр булуын беркайчан да онытмый. Кайбер елны ул тулысынча шул жанр әсирлегендә үткәрә:
Робагый! дип күңел куйдым быел мин.
Дүрт юл кысасында булдым быел мин.
Чит күрмәс, дим, Иранның иркә гөле!
Рухына күп дога кылдым быел мин!
III
Шагыйрьнең мәхәббәт лирикасы газәлләрдә төрле яклап һәм тулы чагыла. Аның ихласлыгы һәм остазлары мәктәбен тирән үзләштерүе газәл жанрында гыйшык кайнарлыгын, җан юмартлыгын, гомумән рухани дөньясын сәнгатьчә нәфис һәм бай итеп ачарга мөмкинлек бирә. Остазлар дигәннән, әлбәттә, беренче һәм төп остаз ул – Хафиз. Гомерен газәлгә багышлаган бу бөек фарсы шагыйре – әлеге жанрның иң күренекле классигы.
Гаташ газәлләрендә яктыртылган реальлек ул – яшь аермасы. Шагыйрь Кандалый, Ронсар исемнәрен юкка гына телгә алмый. Әлеге коллизия дөнья шигъриятендә могҗизалар тудырган. Газәлче моның фаҗигале мәгънәсен авыр кичерә һәм оптимизм өчен таяныч эзли:
Тигезсез без! Үз-үземнән оялам:
Җырда да мин, ахры, тиңең булалмам!
Сиңа ошармы ул? Нидер җитми күк,
Сизәм, сурәтләр ачылып бетми күк.
Төзәтерсең күреп беркөн хатасын,
Бүген мактаганнан ялгыш табарсың!
…Аксакалга бу шөбһә тик ятмы соң,
Яшь гүзәлдә күрсә үз илһамчысын?
Шагыйрь җан тарихының төрле халәтләрен газәлендә яктыртып бара. Сөеклесенең төшендә ул дөнья шигърияте үзәгендәге шәүләләр арасында шәйләнә:
Төшеңә кердемме? Чынмы, сөеклем?
…Яшь җанда манзара каян ул тиклем?
Анда хәтта диңгезләр дә сыйганмы?
Җан кылың минем халәтне тойганмы?
Йөрдең, дисең, борынгы ябынчадан,
Диңгез ярында – Байронга охшаган…
…Төш – шигъри өн… Җанда күптән давыл шул,
Синсез узган минутым да авыр шул.
Дәрдемәнднең «Хәят» шигыре искә төшә. Шагыйрьнең тирән уфтанулары кеше гомеренең кыскалыгыннан, шәрекътәге остазлары һәм фикердәшләре кебек, яшәүнең үлем белән чикләнүенә хафаланудан. Әмма шагыйрь, ниһаять, үлемсезлекнең ачкычын мәхәббәт кебек мәңгелек хистә таба. «Хәят» шигыренең мәгънәсе шунда. Гаташның да бу шигыре очраклымы?
…Чәчләрең сөртә яшемне,
Миндә дә дымлы моң бар.
Миндә дә кыен сораулар…
Шуннандыр җанда җырлар.
…Җырга-җаныбызга ышан:
Бел, Мәңгелектә без бар!
Сөеклесе белән аңлашу аңарда югары рух катында бара. Шагыйрь затлы сурәтләр белән эш итә. Үзен «сөеклесе бакчасына кунган изге кош» итеп тә күрә ул. Ләкин боларның бары да каһарман җанында барган борчулар хакында сөйли:
Синең бакчаңа кунган мин – нинди кош? —
Кума ләкин, җырым аңларга тырыш:
Ил-йортыңнан хәбәр ишетеп килдем,
Күргәнсең дип узган төндә шундый төш…
…Борчылудан дәһшәт тулы күзләрең:
Яшькелт дулкыннарың давыл сизә ич…
Ни яшермәс Кыз җаны тирән моңда!
Тик үткәнгә, өзеп, «Хуш!» дию тиеш…
Бакчаңда, бел: ул сиңа тугры күңлем —
Бәлки, йортың котын саклар изге кош!
Мәҗнүн шагыйрь аек аңына килгәндә үзен Яр каршында һәрьяклап гаепле тоя. Ләкин аның ярлыкау үтенечендә үз-үзен аклау да бар. Шушы газәлдә аның драматик әрнүен дә тоеп була:
Гөл туташ! Сиңа дәшәмен: ярлыка!
Дивана гашыйк әдәбен ярлыка…
Аның гомер ядкяре синең алда:
Ялгышкан – язмыш каләмен ярлыка!
Табынган күпме исемгә, йолдыз дип,
Күкләргә ашкан гайбәтен ярлыка!
Фани дөнья гамен-шөгылен куеп,
Гел «Яр!» дип яшәү әхлагын ярлыка!
Очратканчы гомерен – җан сәфәрен,
Исраф хисен – мәхәббәтен ярлыка!
Күреп сине, үткәненнән ваз кичкәч,
Алда дип белгән хәятын ярлыка!
Гөл туташ, бел: соңлап уянды Гаташ, —
Күз ачкач, шашкан халәтен ярлыка!
Гаташ газәлдә, ниһаять, шәрекъкә тиң казанышларга ирешә. Шәкел җәһәтеннән моноримнең, ягъни бер рифмага нигезләнгән шигырьнең һәм рәдифнең нечкә аһәңен мөкәммәл үрнәкләрдә бирүгә ирешә. Исемен өченче затта куллану традициясе дә шуңа керә. Менә бу газәл аның барлык гыйшык газәлләренә йомгак ясый кебек:
Мең сорауның тапса бер җавабын, дим,
Җан дөньяңның гаувасы[1 - Гаувасы – су төбенәчумучы, водолаз.] – җаным минем.
Дөнья серен ачкандай аваз салыр! —
Бүген гамьнән шаулый тик каным минем!
Син – борынгы төрки кызга тиң горур,
Ахры, очты, күп кайнап, сабрым минем!
Ник калдырган соң алар уй мирасы? —
Варислыкка лаекмы асылым минем?!
Синең дөньяң – өр-яңа гасыр, ә ул
Бәяләрме бу хис – алтыным минем?
Бүген зур хак дауласа Гаташ, шаулап,
Ни иртәгә сиңа ул даным минем?!
Шул рәвешчә, без Рәдиф Гаташ иҗатын тулаем күздән кичереп чыктык, һәм безнең күз алдыбызда, һич арттырусыз, зур һәм үзенчәлекле шагыйрь калкып басты. Ул беркемне дә кабатламый, хәзерге шигърият барышында ул – үзәк фигураларның берсе һәм җитди бер сәнгати күренеш хасил итә. Мондый иҗат, һичшиксез, бары ике төр бөек шигъри мәктәпләр, ягъни Көнчыгыш һәм Көнбатыш синтезы нигезендә генә барлыкка килә ала иде. Рәдиф шушы синтезда Шәрекъ компонентын җанландырып җибәрде, һәм нәтиҗәдә без татар робагыйлары һәм газәлләрен булдыруга ирештек. Ул газәл жанрын иҗтимагый, милли-сәяси мотивлар белән баетты.
Шагыйрь иҗатында аермачык ике чорны күрсәтеп үтәргә мөмкин. Беренче чор шигърияткә кызыклы бер яңа талант килүен чагылдырган романтик яшьлек шигырьләреннән тора. Аның төп күрсәткечләре – «Кайтыгыз, минем сөюнең былтыргы бураннары!», «Европада татар шагыйрьләре». Икенче чор исә робагый һәм газәлләр дәвере. Бу чор лирикасы тулысынча диярлек мәхәббәт хисен җырлауга багышланган. Шагыйрь биредә колоритлы ачышлар ясый. Без моны күреп үттек. Рәдифнең иҗатын остазлары һәм яшь каләмдәшләре игътибар белән күзәтеп баралар, аның уңышларын сөенеп барлыйлар һәм тайпылулардан кисәтәләр. Без исә аның иҗатының характерлы якларын һәм югары нокталарын бәян итәргә тырыштык. Моны шагыйрь үзе дә, укучылар да күрер. Кыскасы, Гаташның шигъри дөньясы безнең карашка менә шундый.
Нурмөхәммәт Хисамов,
филология фәннәре докторы, профессор
2011
I
Бу – сезгә кылган догам
Мәхәббәт шагыйрен таный белегез! —
Әй, кешеләр, аңа тик сүз бирегез!
…Янды фирка, байраклар бу гасырда,
Гашыйклар әләме исән – күрегез!
Җиде төн
(Гарәп мотивлары)
Кереш
