Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

«Питрәч таңнары» әдәби берләшмәсе күп язучыларның, журналистларның каләм сукмагы булды. Хәзер дә монда талант ияләре аз түгел икән. Өч китап авторы Павел Апушев, матбугатта иҗат җимешләрен күрсәтеп килүче Николай Александров, Рәмзия Нәҗметдинова, Луиза Янсуар хәзер күпләргә яхшы таныш инде.

Шундый ямьле, күңелле, якты кичәнең Питрәч сәнгать мәктәбендә үтүе үзе бер җыр, бәйрәм булды ул.

август, 2000

ҖАН ХӘТЕРЕ

Мәскәүдә яшәүче татар язучысы Ямил (Җәмил) Мостафин иҗаты турында сүз әйтергә керешкәнче, Ленин бүләге иясе Мариэтта Шагинянның язганын телгә алам. Әдибә «Ямил Мостафин – авыр тормыш мәктәбе үткән кеше, 1927 елда Башкортстанда крестьян гаиләсендә дөньяга килеп, ул тимерче, слесарь, токарь булып эшләгән. Авторның хикәяләрендә эшче халкы гаҗәеп төгәллек белән һәм чиста тасвирлана. Укып чыкканнан соң, аның әсәрләрен озын-озак оныта алмыйсың, ә иң мөһиме, алар язучының кешеләрне ниндидер нәфис һәм күркәм яратуы белән яктырып тора», – дип язган иде. Ул Я. Мостафинның табигать һәм җәнлекләр турында ифрат тасвирлы, шигъри язуын да билгеләп үтә. Аның әсәрләрендәге мәсьәләләр киңлеге, тормышны хәл кадәре үз асылында чагылдыру омтылышы, кешеләрне тирәнтен, үз итеп, яратып язу хисе хакында күренекле әдипләр С. Залыгин, С. Антонов, В. Астафьев, В. Поволяев әйткән сүзләрне дә китерергә булыр иде. Алар барысы да Я. Мостафин иҗатына тирән хөрмәт белән сугарылган. Хикәяләрендә булсын, повестьларында, романнарында булсын, Я. Мостафин «җан хәтере» белән яза, ә бу хәтер аның әсәрләрендә халык хәтере сыйфатында чагыла.

Алай да Ямил Мостафин иҗатының төп асылын нәрсә тәшкил итә соң? Иң әүвәл – бердәм гаилә хисе. Аның әсәрләрен укып чыкканнан соң, аерым-аерым алып тикшерсәң дә, тулаем күз алдына китерсәң дә, бер үзенчәлек хакында уйланасың. Ул да булса – язучының төрле милләт вәкилләренең холык-табигатен тирәнтен белеп чагылдыруы, аларга хас рух бөтенлеген, омтылышлар бөеклеген, максат чисталыгын төгәл гәүдәләндереп, уртак, гомуми мәгънә дәрәҗәсенә җиткерүе. Аның БАМ төзүчеләре турындагы «Күпер» дигән повестен укыйсыңмы, яисә Себердәге мәһабәт үзгәрешләрне эпик киңлектә сурәтләгән «Юл» романын укыйсыңмы, анда бер фикер уяна, күңелне бер хис били: Я. Мостафин, кайсы гына милләт вәкилләренең яшәү рәвешен, тормыш-көнкүрешен сурәтләсә дә, ахыр нәүбәттә киләчәктәгеләрнең шәхес буларак үзкыйммәтен, кабатланмас икәнлеген дәлилли, раслый. Ахыр килеп, әлеге раслауда какшамас бер ныклык – кешелеклелек тантанасын, уртак бәхетне дәгъвалау шәрран ярылып ята. Аның әсәрләрендә каһарманлык, рухи матурлык тантана итә. Эштә кешеләр үзләренең үлемсезлеген раслый.

Язучы иҗатын фәлсәфи югарылыкта карарга мөмкинлек биргән «Күпер» повестенда да, «Юл» романында да каһарманнарның дөньяны тарихи танып белүе, шушы максат белән яшәве укучыда күтәренке хис уята. Бу әсәрләрдәге каһарманнар – безнең заман кешеләре, заманча кешеләр, язмышлары үтә гыйбрәтле. «Юл» романында ул тасвирлаган кешеләрнең язмышлары бөтен тирәнлегендә ачыла, кичерешләренең кайнарлыгы укучыны биләп ала, әсәр катлаулы вакыйгаларга бай, фәлсәфи уй-фикерләр белән тулып, ташып тора. Язучы үз каһарманнарын һәрчак көрәшче итеп тасвирлый, ул көрәштә Я. Мостафинның тормыштагы үз көрәше ап-ачык чагылып то- ра. Прораб Пётр Новгородов, бетончы Иван Шпак, юл монтёры Клава Варфоломеева, 30 нчы елларда сөргенгә сөрелеп, шунда төпләнеп калган татар хатыны Рабига – һәркайсында ул кешеләрнең үзара катлаулы мөнәсәбәтләрен сурәтләп күрсәтә. Рабига түти, әйтик, сугышта ире, ике улы һәлак булып, япа-ялгызы калса да, рух ныклыгын, сабырлыгын, чит кеше кайгысын җаны-тәне белән үзенеке кебек кабул кылуын бөтен гомере буена инанган Коръәне тәкбиредәй дәвам иттерә. Бу сурәт, тасвирлама Г. Бәширов, Ә. Еники, А. Гыйләҗев, М. Мәһдиев кебек әдипләр иҗат иткән татар хатын-кызлары шәрәфендә күренекле бер урын тота. Рабига түти образы, Я. Мостафин әсәрләрендәге башка бихисап каһарманнарның әхлагына үзенә күрә бер ачкыч буларак, онытылмаслык рәвештә истә кала. Һичнинди үгет-нәсыйхәтсез, ул кешеләрнең үзара дуслыгына, туганлыгына хаклы төстә дан җырлый. Авырлыклардан качып яшәгән Иван Шпак үз хезмәттәшләренең күңел җылысы аркасында яшәү мәгънәсен таба, үз-үзенә кырыс хөкем чыгара: «Тормышны кәкре күрсәтә торган көзгедәгечә күрә идем. Ә яшәү кәкре көзгеләрне кире кага икән. Андый көзге пыяласы артында кешеләрнең язмышлары, агач тамырлары кебек, үзара берегә, һәм алар никадәр тирәнрәк булса, шулкадәр көчлерәк, озак яшәүчәнрәк».

Ошбу сыйфат – язучының иҗатында, иҗтиһатының асылында. Ул – киң җәмәгатьчелектә фикерләр кузгаткан бик күп мәкаләләр авторы да. Язучы Я. Мостафин – әүвәлге СССР Язучылар берлегенең кыргыз әдәбияты советы әгъзасы, Мәскәүдәге Ворошилов районы Советы депутаты, РСФСР Әдәбият фондының президиум әгъзасы иде. Әллә күпме милли язучыларның әсәрләрен, урысчага тәрҗемә итеп, Мәскәүдәге газета-журналларда, нәшриятларда да чыгарды ул. Алар арасында татар язучыларының әсәрләре аеруча күп. Ямил ага татар әдәбияты, Татарстан белән даими элемтәдә тора, әледән-әле Казанга килә, әдипләребез белән очраша, китап укучылар конференцияләре үткәрә. Горурлана.

Чынлыкта, ул сурәтләгән каһарманнарда – Я. Мостафинның үз язмышы. Әдип – олы тормыш мәктәбен, авыр сынаулар үткән кеше. Чын мәгънәсендәге көрәшче шәхес. Әсәрләренең һәркайсы ышандыра, алар уйлап чыгарылмаган, алар аның яшәү үрнәге белән сугарылган. Язучының «җан хәтере» менә шунда инде. Әлеге хәтер йомгагының очсыз-кырыйсыз, озын җепләре Я. Мостафин иҗатын башка халыкларның рухи дөньясы белән дә тоташтыра. Аның әсәрләре заманында СССР, дөнья халыкларының күп кенә телләрендә нәшер ителде.

Шомырт, чия, алмагачлар чәчәк ата торган май аенда күренекле язучы Ямил Мостафа улы Мостафинга 85 яшь тула. Без каләмдәшебезгә саулык-сәламәтлек, рухи ныклык, иҗат офыгының һәрчак шулай ачык булуын, үз укучыларын үз йөрәге хәтере тирәсенә чакырып торган учак төсле җыюын телибез.

1 июнь, 2012

НИНДИ ЗУР ШАГЫЙРЬ!

(Русның бөек шагыйре Сергей Есенинның тууына – 105 ел)

Гәрчә анда тумасак та, ара-тирә ут күршеләрнең хәл-әхвәлләрен белеп тору мәгъкульдер. Шуның кебек, элек тә без татар әдипләре тарафына ут күршебез рус язучылары килгәләп-киткәләп йөргән. Әйтик, Максим Горький татар каләм ияләренең язмышлары, нинди тормыш белән яшәүләре хакында гел сорашып, белешеп торган. Ул, мәсәлән, Гаяз Исхакыйның башта язган әсәрләрен укып, аларның әдәби һәм рухи көчен танып, үз җанына якын кабул кылып, заманында үз даирәсендәге журналда русчага тәрҗемә иттереп бастырган. Шуннан соң, беләбез ки, русның бөек шагыйре Анна Ахматова (Әхмәтова), хастаханәдә авырып яткан чагында да, үзеннән Тукай шигырьләрен тәрҗемә итүләрен сорагач: «Уж я своего переведу», – дигән. Инде дә Максим Горький С. Н. Сергеев-Ценскийга язган бер хатында болай дигән: «Жалуетесь, что «проповедники хватают за горло художников?» Дорогой С. Н., это ведь всегда было. Мир этот – не для художников, им всегда было тесно и неловко в нём – тем почётнее и героичнее их роль. Очень хорошо сказал один казанский татарин-поэт, умирая от голода и чахотки: «Из железной клетки мира улетает, улетает юная душа моя». Ягъни, бөек якташыбыз дип әйтик, Максим Горькийның Тукайдагы «Очты дөнья читлегеннән, тарсынып, күңелем кошы» дигән мәшһүр шигъри һәм фәлсәфи юлларын хәтерләп калуы гаҗәп түгелмени?

Ә инде Тукайдан соң 10 ел соңра дөньяга килгән Сергей Есенинның аның хакында «Нинди зур шагыйрь!» дип әйтүе – бусы да гаҗәеп түгелмени? Гәрчә Тукай – төрки кавеменнән, ә Есенин – ул бит саф рус каләм иясе. Ә нинди уртаклык! Ахыр килеп, моның нәрсәсенә шаккатмак кирәк, ди. Тукай да, Есенин да – гади авыл балалары, табигать кешеләре, үз халыкларының бөтенлеге, дәүләтле булуы, рухларының бәйсез, тышаусыз булулары хакына җан аткан газиз шәхесләр ләбаса.

Сергей Александрович Есенин 1895 елның яңа стиль белән 3 октябрендә Рязань губернасындагы Константиново авылында дөньяга килгән дә тугыз яшеннән (нәкъ Тукай шикелле!) шигырьләр яза башлаган. Һәм озак та тормый, үзенең тулар-тулмас 30 яшьлегенә җиткәндә, русның бөек шагыйренә әйләнү әмәлен, хикмәтен, фәлсәфәсен, рухын тапкан да, ахыр килеп, дөнья шигъриятенең бөек әһелләреннән берсе булып әверелгән. Җиңел булмагандыр: ул да, нәкъ Тукай сыман ук, «чәчкән идем, урган идем» дигән бөек тормыш итү, яшәү мәгънәсен табу дәресләрен, сабакларын үткән.

Шушы каләм иясенең 1925 елның 28 декабрендә Ленинград каласында әйбәт кенә итеп яшәгән бер вакытта үз-үзенә кул салып мордар китүенең сәбәпләре хакында хәзер, вакытлар узгач, әллә ничәмә фаразлар әйтелә. Соң инде, танылган шагыйрьнең кинәт кенә шундый һәлакәткә баруы тикмәгә генә булмагандыр ул. Чөнки, әйтик, Александр Блок, Владимир Маяковский «олуг» большевиклар инкыйлабын башта бишкуллап кабул кылуларына карамастан, Блокның үз-үзен ачлык белән җәфалап үтерүен, ә инде Маяковскийның револьвердан атылып үлүен ни белән аңлатмак кирәк? Югыйсә бит болар – Октябрь инкыйлабын дүрт күзләп көтеп алган, шуңа бөтен сәләтләрен салган бөек каләм ияләре. Ә иҗатының язгы гөләп чәчәге кебек гөрләп киткән бер вакытында Сергей Есенинның асылынып үлүен ничек аңларга кирәк икән? Ул да бит – «26 хакында баллада» (Баку комиссарлары хакында), В. И. Ленин турында «Совет Русе», шуннан соң «Анна Снегина» дигән мәшһүр поэмалар иҗат иткән адәм баласы лабаса.

Хәзер инде, бу арадагы гәҗитләрдә язылганча, боларның берсе-бер үз-үзләренә кул салмаганнар, имеш. Ошбу барча һәлакәтләрнең башында ОГПУ торган, имеш.

Кем белгән инде. Сергей Есенинның бөек биюче Айседора Дункан белән багланышлары, сөешүләре, аннары соң ниндидер сәбәпләр белән нәрсәнеңдер килеп чыкмавы аны муенына элмәк эләргә мәҗбүр иткәнме соң?

Һәрхәлдә, 1954 елда чыккан «Малая советская энциклопедия»дә язылганча, ул 1919–1921 елларда имажинист шагыйрьләр төркеменә ябышкан, имеш. Янәсе, ул «бөек үзгәрешләр»не кабул итә алмаган. Имеш, ул иске Русь хакында сагышланып кына язган. Имеш, аның яшәү мәгънәсе яңарышлар белән туры килмәгән дә, бу хәл аны күңел төшенкелегенә һәм кайгы-хәсрәткә салган. Менә шул, имеш, аны элмәккә элеп куйган да инде.

Ярар. Яхшы. Әгәренки бүген Сергей Есенинны татар шагыйрьләреннән кемдер белән охшатырга кирәк булган сурәттә, иң әүвәл аның янәшәсенә тәгаен Һади Такташны куярга кирәктер. Икесе дә сары чәчле, икесе дә зәңгәр күзле, икесе дә Россиянең иң мөһим рухи үзәкләрендә торып иҗат иткәннәр, кайгырганнар, шатланганнар, хакыйкать дәгъвалаганнар. Шуннан ары китеп, әгәр дә Сергей Есенинның граммофон язмаларындагы тавышын, шигырь уку рәвешен ишеткән, тыңлаган кеше булса, аны, мөгаен, мөгаен генә түгел, ә бәлки тәгаен, бүгенге татар шигъриятенең асыл затлары Мөдәррис Әгъләмов белән Зөлфәт шикелле итеп тыңларлар иде.

Гаҗәп инде: ни гомер буена кулга-кул тотынышып эшләгән, бер рух белән яшәгән, уртак хыял белән яшьнәгән татар-рус, рус-татар язучылары шушы «демократия» заманында хәтта ки бер-берсен тәрҗемә итешүләр, әүвәл Мәскәүдә татарларның 200 әр татар китабы, ә без Татарстанда русларның 50 китабы чыгып килгән заманнарны онытып, инде бер-берсе белән телефоннан да сөйләшү мөмкинлегеннән мәхрүм икән, Сергей Александрович Есенинның мәшһүребез Габдулла Тукай турында «Нинди зур шагыйрь!» дип әйтеп калдыруы – бу бит… бу бит…

2000

ХАКЫЙКАТЬКӘ СУСАУ

Берзаманны мине, хатыным Фәридәне галим үз бакчасына кунакка чакырды. Әбиләр чуагы башланган вакыт. Бардык, чәй эчәбез. Хуҗабыз – Әбрар Кәримуллин. Япь-яшь булуыма карамастан, халык теленә кергән чагым: язам. Җәмәгате – көләч йөзле, әмма тыйнак Кинтә апа да шунда. Агачлар ышыгында утырабыз, сөйләшәбез. Әбрар абый, безгә күләгә биреп торган зәңгәр чыршыларга ишарәләп:

– Карагыз әле, оланнар, – диде, – былтыр кышын Яңа елга берсенең очын кисеп алып киткәннәр. Без татарның да башын гына түгел, ә бәлки рухын да нәкъ шулай кискәннәр инде.

Ул елны Әбрар абый үзенең татарлар, аларның килеп чыгышы тарихы турындагы мәгълүм хезмәтен төгәлләгән иде. Бу вакытта аны китап рәвешендә дөньяга чыгару хакында уйларлык та, күз алдына китерерлек тә түгел иде. Аны Фәридә, ялгышмасам, язу машинасыннан чыккан алтынчымы нөсхәдән тагын алты нөсхәгә күчереп басты. Болар шундук кулдан-кулга таралып, укылып бетте. Ә үзебезгә дигән нөсхәне мин үзем, бик матур итеп төпләтеп, фатирыбыздагы китап шүрлекләренең күренекле урынына куйган идем.

Фәкать озак вакыт үткәннең соңында – мәгълүм «үзгәртеп кору», «хәбәрдарлык», «сүз иреге» дип аталган заман килеп җиткәч, анда да әле ифрат четерекле киртәләрне җимерә-җимерә генә ул, ниһаять, әлеге «Татарлар: исемебез һәм җисемебез» дип аталган хезмәтен башта русча, ә 1991 елда татарча китап итеп чыгара алды. Ул басманың аң-белемебезгә, рухыбызга тәэсир итү куәте казах язучысы Олжас Сөләймановның бөтен Советлар Союзына тәшвиш кузгаткан «Аз и Я» (алфавиттагы беренче һәм ахыргы хәрефләр дип тә, Азия дип тә аңлаешлы) исемле китабы көченә тиңләрлек булды. Ә Әбрар Кәримуллинның кулъязма хәлендә үк дөнья куптарган әлеге хезмәте беренчел, тагын да тәшвишлерәк иде. Ә моңарчы мине, әни сөте белән кергәндәй, бер уй күптән үтә дә борчый иде инде: нигә ул әллә ничә халыкның үз академиклары бар, ә без – борынгы болгар-татарлардан, ягъни Татарстаннан – икәү генә? Мәшһүр рәссам Харис Якупов белән танылган педагог Мирза Мәхмүтов кына. Шушы аңлашылмас нәрсә, күзгә кергән чүп шикелле, күңелгә даими тиеп, җанны кыя торган иде. Без – Рәсәйдә исәбебез, даныбыз белән икенче урындагы халык лабаса, СССРда дүртенче урынны тоткан чак. Язучылар саны белән дә, даны белән дә – Рәсәйдә икенче. Композиторлар, рәссамнар җәһәтеннән дә – шулай ук. Советлар Союзы Геройлары саны белән – халыкка карата нисбәттә – шулай ук икенче урында.

Ә татар академикларыбыз юк дәрәҗәсендә. Казанда дөнья күләмендә танылган күпме гыйльми мәктәпләр була торып, ниһаять, Татарстан Республикасының Фәннәр академиясе оештырылгач, үз академикларыбыз санын, исәбен белә алдык. Шуларның иң күренеклеләреннән нәкъ менә Әбрар ага Кәримуллин булып чыкты. Тикмәгә генә түгел. Шуны тәкъдир итү хакына ул кан елап яшәде, иҗтиһат итте.

Ә моңарчы, үзем белүемчә, ул татар-болгар гавамында чыккан борынгы китаплар күчермәләрен әллә күпме мәмләкәтләрнең китапханәләренә, аерым күренекле шәхесләренә юк акчасы белән җибәреп яткан, аралашкан, аңлаткан икән.

Аннан соң Әбрар аганың әлеге кулъязмасы, китап рәвешендә басма кылынып, ниһаять, халыкка иреште. Аның ошбу хезмәте безнең күңелләребезне, җаныбызны, иманыбызны өсте-өстенә Бөек Болгар, төрки кавеме рухы белән өретте. Үз-үзебезнең кем икәнлегебезне, кем хәлендә, ничек яшәргә тиешлегебезне аңыбызга сеңдереп, безне чын югалтуыбыз һәм горурлык хисе белән терелтеп җибәрде.

Ул гынамы соң: ошбу мөхтәрәм, каһарман, куркусыз, кыю галим безнең гомумтөрки һәм планетабыздагы башка халыклар белән аерылгысыз төстә яшәргә тиешлегебезне әйтте.

Ничектер бервакыт К. В. Керам атлы галимнең 1972 елда Гамбургта нәшер ителеп, 1979 елда русчага тәрҗемәсе чыккан «Беренче американ. Колумбка кадәрге индеецлар сере» дигән китабын укыган идем. Автор Америка индеецлары турында заманында Карл Фуксның татарлар хакында әйткәненчә диярлек яза: «…индеец гаҗәеп төстә чиста тәнле булган, тәртип яраткан, көн саен ваннага кергән; сүз уңаенда әйтергә кирәк, ул «цивилизация»гә кадәр үк су коенган, һәм, ихтимал, Көнбатыш Америкада яшәүчеләргә караганда ешрактыр да әле». К. В. Керам казу эшләре барышында табылган сәнгатьчә нәкышле, утта кыздырып эшләнгән тәлинкә турында сөйли. Әлеге табылдык безнең эрага кадәр ХII–Х гасырларда яшәгән индеецларның тормышын һәм гореф-гадәтләрен чагылдыра, гаҗәеп бер казылма истәлеге – индеецлар тормышы һәм ырымына караган сурәт турында сөйли. Шуны үзебезнең бүгенге туграбыз янәшәсенә куеп каравы кызыклы. Гәрчә анда пума сурәте төшерелсә дә, канатсыз булуына карамастан, безнең Ак Барсыбызга охшамаганмыни? Ничек кенә охшаган әле. Бераз «юаш»рак кыяфәттә анысы. Хәрәкәтсезрәк, омтылышсызрак. Безнекедәй имин дә, ханнарчарак та, сугышчанрак та тоелмый. Әмма ләкин күзе үткер, колагы сак, аяклары нык, гайрәтле, сырты туры, койрыгы куркусыз, һөҗүмчән.

Тарих фәннәре докторы В. И. Гуляевның әлеге китапка соңгы сүзендәге бер урынга игътибар итик әле. Ул болай дип яза: «Кызганыч ки, Керам СССРның Азия өлешендәге төньяк-көнчыгышта палеолит чоры истәлекләрен археологик ачыш хакында берни дә әйтми калдыра. Югыйсә бу нәрсә Америка индеецларының килеп чыгышы һәм аларның борынгыдан килгән мәдәният үсеше мәсьәләсе белән турыдан-туры бәйләнгән бит».

Әбрар ага Кәримуллин исә вакыт өзгән әлеге тарихи чылбырны мәгънәле, төпле, дәлилле эзләнү, табыш нәтиҗәсе белән тоташтыра алды. Америкадагы индеецларның кайбер телләре төрки телләренә, асылда, без болгар-татарлар теленә искиткеч рәвештә охшаганлыгы, туры килүе турындагы гаҗәеп ачышы фантастика булып тоелмый инде.

Бөек археолог Шлиман Гомерның «Илиада» әсәрен укып «җенләнә» дә, әкият дип уйланылган мәшһүр әсәр нигезендә Троя каласын казып алып, кешелеккә кайтарып бирә. Археологлар Ботт, Кольдевей, Лейярд, Инҗилдә язып калдырылган риваятьләр белән рухланып, Бөек Вавилон цивилизациясенең мәшһүр шәһәрләрен калкулыклар астыннан казып чыгаралар. Боларның барчасы – Бөек Шумер цивилизациясе. Ә без, болгар-татарлар, Ә. Кәримуллин дәлилләгәнчә, нәкъ шул Шумер дәүләте варислары булабыз да инде.

Без, төркиләр, шулай итеп, фән исбатлаганча, иң карт кавемнәрдәнбез. Картларны яшьләр алдырганы кебек үк, дөньяга соңрак килеп бөтенәйгән кыргыйлар безне җиңгән. Тик без яшәгән йолдызлыкта Кояш беренчел булганы шикелле үк, без – дөнья цивилизациясе башлангычына мәгълүм өлеш керткән кавем. Бу фәнни исбатланган, тайпылышсыз нәрсә. Әбрар Кәримуллин, әлеге археологлар сыман, болгар-татар рухының катлам-катлам тарих чүбе баскан нигезенә төшеп җитте. Нурихан Фәттахның атаклы, табышмаклы «Фәс дисбесе»н төрки телдә укып биргәне кебек үк, Әбрар Кәримуллин болгар-татар теленең, болгар-татар китабының бөтендөнья цивилизациясенә керткән рухи хәзинәсен зур ачыш дәрәҗәсендә шәрехләп бирде, шуны раслады, дәлилләде.

Һәрбер халыкның мәдәнияте аның эшлекле хәтерен чагылдыра, гәүдәләндерә. Үткәннәргә яңа шартларда мөрәҗәгать итеп, ул һәрвакыт яңалык тарафдары булды. Аның милләт тарихына мөрәҗәгате беркайчан да тар милләтчелек белән сугарылмаган. Аның кылганнары башка халыкларның мирасына һәм рухи тәҗрибәсенә таянып, шуның белән татар халкы фәне һәм мәдәниятен баету белән гүзәл нәтиҗәле булды. Моңа, аерым алганда, аның «XX гасыр башы татар китабы» (1974), «Россия реформасыннан соңгы татар китабы» (1984) дигән хезмәтләре шаһит.

Без, татар гавамы, кешелек дөньясына мәңге җуелмас сут биргәнбез икән, шул яшәр сутлы агачның еллар әйләнәсендәге бер эзе Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллинныкы булыр. Әгәр дә хәзер барча төрки, ислам дөньясы аның хезмәтләрен булган, бар дип таный икән, моның хакына аның үз-үзен тереләй яндырганын белик. Корылыкта яңгырның һәр тамчысы кадерле. «Теге» корылык заманында һәркем иркен фикер йөртү хокукына сусап яшәде. Әбрар Кәримуллинның без татарларның кемлеге хакындагы, безнең кемлегебез, кем булырга тиешлегебез хакындагы һәр китабы озын-озак тышауда тотылган хыялларыбызны иркенгә – табигый җәйләүгә җибәрүгә тиң булды. Аның гыйльми фикерләве сөреп тырмалаган җир тасмасы, чәнечкеле тимерчыбык, таш дивар кебек шартлы чикләрне белмәде. Хакыйкатьне белер, таныр, аны тирән коедан суырып чыгарыр өчен, ул, кан тамырлары чылбырын мәңге өзелмәслек итеп көрнәгән хәлдә, бәгъзе томаналарга (укымышлы сыйфатта күкрәк киергәннәргә) каршы затлы кынындагы күгәрмәс хәнҗәрен ялтыратып күрсәтте. Тик үз дошманнарын юк итәр өчен түгел, ә бәлки аның хакыйкать кояшы нурларында ялтыравы белән халыкка рухи ләззәт бирер өчен. Һичнинди тетрәүләр дә селкетмәслек гаделлек телисең икән, иң элек тор- мышның һәммә хәшәрәт ялганына бармагың белән төртеп күрсәтә бел.

Ул, Әбрар Кәримуллин, белде. Чөнки кирәкле хакыйкатьне соңгы олы сугышта бөтен Ауропаны түше белән сукалап, буразналап эзләде.

Тапты, халкыбызны инандырырлык хакыйкатькә тап булды. Шушы хакыйкать исә аны, ахыр килеп, үткән XX гасырдагы татар гавамының иң каһарманнарыннан тәкъсирле бер зат итте.

Шулай итеп, күренекле галим, җәмәгать эшлеклесе, филология фәннәре докторы, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, җөмһүриятебезнең атказанган фән эшлеклесе, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе, Кол Гали исемендәге Халыкара бүләк алган язучы Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин үз тәкъдиренә язганны соңына кадәр чын кешечә үти белде. Ул – татар халкының фанилыгы белән бакыйлыгы арасында Сират күперендә тулы вәкаләтле илче иде. Тереләрнең җәннәте белән тәмугы арасындагы шикелле.

декабрь, 1995

КИСЕЛГӘН ЧЫРШЫ

(Хушлашу сүзе)

Һичшиксез, һәрбер китап укучыны тетрәндерү, иң кимендә сокландыру, аннары соң уйландыру көченә ия. Йә тәмам төшенкелеккә бирелдерү, бар булган ышанычыңнан ваз кичтерү көченә дә. Шулай да һәрбер китап – галәмдәге бер йолдыз ише нәрсә. Ырымдагыча, тәкъдир, җирдәге һәрбер кешегә атап, йолдыз элеп куйган, инде дә ул гаип булган сурәттә, фани дөньяга иңдерелгән гомер шәрифләрең дә бетә, имеш.

Тик шулай да аерым бер шәхескә, кавем, ыруг, тулаем бөтен кешелеккә яңа караш ачарга теләгән язучылар да бар. Алар, өч дистә ярым китап иҗат иткән Әбрар Кәримуллин ише, бик сирәк, күзгә бәрелеп тормаслар, ә бәлки читтә генә хәлдә, яңгыр арты яңгыр сыман, сораулар яудырып торырлар, ләкин белерләр: әйтик, йөз язучының мең соравына укучы бер җавап тапкан сурәттә, Киек Каз Юлы үз юнәлешеннән тайпылмас та, кеше үз иманын югалтмас.

Дөрес, ошбу кешелек дөньясы – һич тә әйбәтнең яхшырагы түгел. Ә каләм иясе, каләм куәсенә ия берәү, хәл кадәри ирешелгән камиллек тәмам аламага әйләнмәсен өчен, үз йөрәгеннән тамган кан белән «Алай түгел, болай ул» дип әйтә бел- гән шәттә, яшәү агачын суык сукмас, куырмас, көйдермәс.

Менә хәзер Әбрар ага хакында элегрәк язганымнан бер өлешен кабатлап китсәм, урынлы булырдыр.

Без – болгар-татар гавамы. Кешелек дөньясына мәңге җуелмас сут биргәнбез икән, шул яшәр сутлы агачның еллар әйләнәсендәге бер эз Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллинныкы булыр. Әгәр дә аның хәзер барча төрки, ислам дөньясы хезмәтләрен булган, бар дип таный икән, моның хакына аның үз-үзен тереләй яндырганын белик тә теш казналарыбызны тагын да ныграк кысыйк әле. Корылыкта яңгырның һәр тамчысы кадерле. «Теге» корылык заманында Әбрар Кәримуллинның без татарларның кемлеге хакындагы, безнең кемлегебез, кем булырга тиешлегебез хакындагы һәр китабы озын-озак тышауда тотылган хыялларыбызны иркенгә – табигый җәйләүгә һау-һаулап җибәрүгә тиң булды. Ул, Әбрар Кәримуллин, моңарчыга тикле бар булган татар гыйлем, каләм ияләре сафын тулыландырып:

– Төпсез мичкәгә су ташу бетсен инде, җәмәгать. Югыйсә әнә тулган айдагы үги Зөһрә кыз хәлендә калмагаек, – дип кисәтте дә кисәтте, кисәтте дә кисәтте.

Аннары соң – без һич тә көтмәгәндә, ә бәгъзеләр зарыгыплар көткәнгәме соң – кинәт гаип булды.

Юк, юк хак түгел. Ул, хакыйкатьне белер, таныр, аны тирән коедан суырып чыгарыр өчен, гыйлеменең, гайрәтенең бөтен кан тамырлары чылбырын мәңге өзелмәслек итеп көрнәгән хәлдә, бәгъзе томаналарга (укымышлы сыйфатлы күкрәк киергәннәргә) каршы затлы кынындагы күгәрмәс хәнҗәрен ялтыратып күрсәтте дә – бакыйлыкка китте дә барды.

Ә нәрсә: кайгымыни? Һич юк. Югыйсә Атилла дип, Чыңгыз хан, Сөембикә дип кан еларга калганмыни? Һичнинди тетрәүләр дә селкетмәслек гаделлек телисең икән, иң элек тормышның һәммә хәшәрәтенә бармагың белән төртеп күрсәтә бел.

Ул, Әбрар Кәримуллин, белде. Чөнки хакыйкатьне соңгы Олы сугышта бөтен Ауропаны түше белән сукалап, буразналап эзләде.

Тапты, халкыбызны инандырырлык хакыйкатькә тап булды. Шушы хакыйкать исә аны, ахыр килеп, XX гасырдагы болгар-татар гавамының иң каһарманнарыннан тәкъсирле бер азат әһеле итте.

Шул килеш – бар булганынча китте. Авызлыксыз, тышаусыз, эшлиясез. Кигән камыты белән иңеннән алып ыргыткан ыңгырчагы гына калды. Ә безгә иңдергән рухи васыятенә җәяүләп җигелер пар ат – татар халкының йөрәгендә һич иярләнмәс азат көйдә. Хәзергә.

Туды, яшәде, үлде.

Сүзе калды. Мәгънәсе.

Миңа ачынып күрсәткәненчә, бакчасындагы ике зәңгәр чыршысының берсен зәмһәрирдә кисеп алып киткәннәр икән – булыр, булыр, дөнья бу. Башын гына түгел, ә бәлки рухына да үтмәс балта белән чапмакчылар заманы бар иде. Беттеләр.

Үзе калды. Кәгъбәсе.

Мең яшәгән имән чабылгач та, төбеннән яшел үсентеләр калка.

Хыялыңны тормышка ашырулары озакка сузылуын тою гына кыен, Әбрар ага. Калганы… Әнисенең имчәгеннән аерылган баланы бүтән һични куркытмый инде. Гүргә иңгән кеше җәсәденнән җирнең курыкмаганы шикелле.

Тагын аның фаҗигасе калды әле: үзен ахырынача танымаулары аянычы. Бусын киләчәк тарих үз бизмәненә салыр анысы.

Өстәп, татар халкының тигезлеге һәм тиңсезлеге хакындагы хыялы калды. Тик шул тигезлеккә, тиңсезлеккә лаек халык хакын ул, иң тугрылыклы нәселле, сакчы эт сыман, шәхсән үрнәк кыюлыгы белән саклады.

Ул татар халкының кайдан, кем, нинди икәнлеген, бишектәге бәбинең мәммә теләгәне сыман ачыгып, сусап, шуңа ирешкән сурәттә, теләсә нинди тауларны пыран-заран китерү риваятенә ихлас ышанып китте.