Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

– Үтенечем бар иде, җәмәгать…

Байтак гомер нидер сөйләде. Баязит, түземен җуеп, йокысы белән көрәшеп арыгач, инде чыгып китәргә җыенганда гына, чыжлап пәрдә ачылып китте.

Спектакль башланды.

Хәмзә Уразаевның, калак сөяге тирәсендәге ярчык бимазалавын искә алмаганда, бөтен тәне, җаны тыныч иде.

Беренче бүлектән соң пәрдә ябылгач, аның йөрәген кайнарлатып, залда кул чабу ишетелде. Әйтерсең лә су өстеннән нидәндер өреккән кыр үрдәкләре көтүе күтәрелде дә ерак-еракларга очып китте. Пәрдә читен ача төшеп, ул залны күзләп чыкты. Буш урыннар күп түгел иде.

1977

ШӨПШӘ

Мөшәрәф Мәрдехановка фатир бирделәр. Яңаны түгел. Өр-яңасын ул эшләгән контораның башлыгын йөртә торган шофёр Коля Шульгинга бирделәр. Өч бүлмәлене. Дүрт кешегә. Дөрес, ул үзендә «әбисен» дә тота. Мәгәр, ордер алуга, аны зур җәнҗал белән куып чыгарганын контора кешеләре ис китеп сөйләгәннәр иде. Шульгин аны авылдан кубарып алып килгән. Әби белән бергә мәрхүм ире җыйган байтак кына акча да ияреп килгән, имеш. Ул акчалар, «Жигули»га әйләнеп, Шульгинның гаражына кереп кунаклаган. Хәзер инде әби кешегә авылдагы тузган йортына кире кайтып китүдән башка чара калмаган, ди.

Эше төшеп Шульгин белән алыш-бирешкә кергәне булмагач, Мөшәрәф аны мондый адәмдер дип белми иде.

Ике малай үстерсә дә, Мөшәрәфкә Шульгиннан бушаган бер бүлмәле фатирны бирделәр. Күрәсең, башлык йөртү таш йөртү түгелдер. Ә Мөшәрәф канәгать. Яшь белгечкә артыгын бирмиләр. Кайберәүләрнең фатир алганда «Инде ник шунда шәрә йөрмисең – үз өем!» дип куануларының ни аңлатканын ике бала белән кеше кулында яшәп татыган иде инде ул.

Ял көне иде. Хатыны Һаҗәр белән фатир карарга киттеләр.

Мөшәрәф юлда:

– Мәчене капчыкта килеш сатып алып булмый бит инде, – дигән булды.

– Сайлап алырга ирек биргәннәрмени!

– Алай димә, карлыгачкай. Иләкне дә карап алалар.

– Иләкне менә сайлап була ичмасам. Көне буе сайла, сүз әйтмәүләре мөмкин, – диде Һаҗәр. – Ярар инде, булмаганда кәҗә дә сыер… Безгә инде өч бүлмәлене бирерлек… тиздән… – Һаҗәр, оялып, башын түбән иде. Алар тагын бер бәби көтәләр иде.

– Күчик әле бусына, күз күрер. Тартуны ташлыйм, спорт белән шөгыльләнә башлыйм. Анда базар янәшә генә.

– Базарның синең спортыңа ни катнашы бар?

– Бергә катнаша инде ул… тиздән. Бәрәңгесе, тозлы кыяры дисеңме… Үземә чабасы була. Бәлки, төсле телевизор алырбыз әле… бераздан.

– Иң элек кухняга ап-ак өстәл-урындыклар, шкаф кирәк, – диде Һаҗәр.

– Үзем ясыйм, – диде Мөшәрәф.

– Ясарга сиңа куш инде…

Мөшәрәфнең юну-ышкылауга кулы ята иде. Керешкән сурәттә, вак-төякне ару гына әтмәлләп куя. Кибеткә кергән чакларында Һаҗәр берәр нәрсәгә кызыкса, ул:

– Нәрсәсе бар моның? Күрәсеңме, анау төшендә фәлшесе бар. Үзем ясыйм, – дип читкә китә. Кухня дигәч, тагын кызды: – Нитәм, Һаҗәр… идәннән түшәмгә кадәр – киштәләр. Күп итеп чүлмәк алабыз. Тәрәзәсенә минем теге кызыл башлы сөлгене эләбез. Сабан туенда көрәшеп алганны әйтәм. (Сөлгене, Һаҗәрләр авылына кияү булып кайткан елны көрәш мәйданына чыккач, берәүнең моңа, кунак итеп, егылганы өчен биргәннәр иде.) Ир икән – Сабан туенда көрәшеп сөлге алсын кеше: күрсен килгән-киткәннәр!.. Нидә калдым әле? Урындыклар урынына – каен бүкәннәре. Өстәл… Беләсеңме өстәл урынына нәрсә?

– Агы кирәк, кибетнеке.

– Таптың! Андыйлар теләсә кемдә бар, атлаган саен. Авылда йон тегермәненнән калган агач шкиф бар минем. Күчәренә подшипник куеп, каен бүкәненә утыртсаңмы?.. Кая әле, брат, менә монаусыннан җитеш дип әйләндереп җиббәрәсең кунакка!.. Сизәсеңме? Мм!

Шульгиннарга килеп җиттеләр.

– Кайтканда сөйләп бетерермен, – диде Мөшәрәф һәм, сак кына итеп, Шульгиннар квартирының кыңгырау төймәсенә басты. Зың-зың итеп кыңгырау тавыш бирде. Иртәгәме, бер атнаданмы бу төймәгә үзенеке дип басачагын уйлап, тагын кагылды – яңадан зың-зың. Бу юлы эчтә нидер кыштырдады, ишектәге «тычкан күзе»нә күләгә төште.

Эчтән коры, таныш тавыш:

– Кем? – дип сорады.

– Тавышы матур икән, – диде Һаҗәр.

– Шульгинныңмы?

– Кыңгырауларының.

– Без идек. Сез кирәк, – диде Мөшәрәф ишеккә.

Ишек ачылды. Дөресрәге, аның ике йозагы аваз салды да, ишек белән ишек яңагы арасында Шульгинның калкып торган күзе күренде.

– Ә, сез икән, – диде ул. Ишек чылбырын ычкындырды да аларны эчкә уздырды. Көрән халат кигән. Шуның итәге ачылып киткәндә, аның йонлач, озын һәм нечкә сыйрагы күренеп ала. Үзе моңа илтифат итми, ә Һаҗәр гел читкә карарга тырышты.

Шульгинның хатыны да өйдә. Кухняда помидор тозлап йөри, ахрысы, бөтен җир әнис, сарымсак, су исе белән тулган иде.

– Карарга килдек, – диде Мөшәрәф.

– Шушында җан асрыйбыз инде. – Шульгин, өстәл бе- лән сервант арасыннан кысылып, түргә узды. Бүлмә кысан. Мебельнең һәммәсе бер төстән – ялтыраган көрән. Өстәл нигә икәү дә бер бүлмәгә ике шифоньер нәрсәгә – Мөшәрәф төшенеп җитмәде. – Бусы кызның пианиносы, бусы минем эш өстәле.

«Шофёрга эш өстәле нәрсәгә икән? – дип уйлады Мөшәрәф. – Эш өстәле! Минем рәтле аш өстәле дә күргән юк әле».

– Шура, менә безне карарга килгәннәр! – дип кычкырды Коля кухня ягына.

– Сезне түгел, ә фатирны карарга килдек, – дип төзәтте Мөшәрәф.

– Квартир, анысы, яңа түгел.

– Яңартылыр. Сыланыр, буялыр…

– Яңага күчкәч, монысын мин төзәтеп китәргә тиеш. – Бусын Мөшәрәф белми иде. – Тик яңасын да бер кат карап чыгасы бар әле. Дөньяга бер көнгә килгән шикелле итеп төзиләр, сапожниклар.

– Ике төштә сезгә көчкә килә икән, – диде Мөшәрәф. Хатыны аның аягына басып куйгач, ялгышын аңлап төзәтергә ашыкты. – Бусы безгә кагылмый инде, агайне.

Кухнядан Шура килеп чыкты.

– Син хәчтерүшкәме соң ике җирдә ремонт ясау, – диде ул симез кулбашы белән ишек яңагына сөялеп. – Бакчы почмаклардагы ярыкны!

– Үзем булышырмын, – диде Мөшәрәф.

– Барыбер байтак чиләнәсе, – диде Шульгин. – Болай гына итсәк… мин сезгә төзәтәсе дигәннең акчасын гына нитсәм… бирсәм. Берүземә ике квартир төзәтү күбрәк шул.

– Минем ни эшем бар?

– Мин ремонтлаганны ошатмавыгыз мөмкин. Акчасын бер… биш көннән бирермен.

– Безгә нәрсә. Безгә тизрәк кереп утыру хәерле. Төзәтәсе-нитәсе әз генә түгелме соң? Бәлки, үзегез генә…

Шульгин хатыны белән карашып алды.

– Мин җитәрлек бирәм акчаны… Курыкма син.

– Нәрсәдән? – диде Һаҗәр. Ул күңеленнән генә, җебегән дип, ирен битәрли, ләкин хуҗаларга катгыйрак таләп куярга үзе дә кыймый тора иде.

– Безнең ремонтлау әллә ошый, әллә юк, – диде Шура. – Буяу төсе… ние… Курыкмагыз.

– Курыкмагыз, – дип хуплады аны Шульгин.

– Нәрсәдән? – Мөшәрәф, үзенә куркыныч янагандай, як-ягына каранып алды. – Сез мине кыйнарга җыенмыйсыздыр ич?

– Мин үзем турында начар уйлаучыларны яратмыйм, – диде Шульгин. – Син, мөгаен, акча түләми инде бу дип уйлыйсыңдыр.

– Ә сез ник безне алай уйлый дип шикләнәсез әле?

– Дөньяда төрле кеше бар, – диде Шульгин, туры җавап бирмичә. Тәрәзә янына барып басты да, кулын халат кесәсенә тыккан килеш, ниндидер ялкау бер ишарә белән башын кагып, урам якка күрсәтте. – Мунча якын, урам аша гына. Керосин кибете дә чатта гына.

Мөшәрәфнең кәефе кырылды.

– Керосин эчмим мин, – диде ул. Кулын йодрыклаган иде, хатыны тагын аягына басты.

– Анда сабын да саталар, – дип дәвам итте Шульгин.

– Ә кандала даруы саталармы соң?

– Саталар. Тик бездә кандала юк.

– Ә син кем? – диде Мөшәрәф. – Суйган да каплаган… полуктенидае.

– Нәрсә ул?

Мөшәрәф:

– Энциклопедия карагыз, белерсез! – дип, хатынын җитәкләде дә урамга чыгып китте.

Урамда Мөшәрәф артка борылып карады. Бишенче каттагы балкон тәрәзәсеннән Шульгин карап тора иде. Батып барган кояш яктысында, пыяла аша аның йөзе биш тиенлек бакыр булып күренде.

– Шөпшә син! – диде Мөшәрәф тешен кысып һәм черт иттереп төкереп куйды. – Халат кигән, имеш. Беләбез без синең нигә халат кигәнеңне – мебелеңә төс итеп!

Мөшәрәфкә узгынчылар карап китә башлады.

– Җитте, – диде Һаҗәр. – Кеше карый.

– Кеше нәрсә… кеше әнә шул шөпшәләрне карасын ул! Юк, карамый кеше шөпшәләрне. Күрсә дә кача тизрәк. Белә чөнки: шөпшә оясына кагылмавың хәерле. Кеше ул… шөпшә- дән курка да күбәләк куа башлый. Бәйләнеп кара син шөпшәгә!..

Мөшәрәфнең каен бүкәннәреннән кухняга өстәл-урындыклар ясыйсы килми иде инде.

Күчү мәшәкатьләре башланды. Оя ясаган карлыгач шикелле, Мөшәрәф ял белми йөрде. Кеше яллап, түшәмне агарттырды, стеналарны, ишек-тәрәзәләрне, идәнне буятты. Чират әйберләрен күчерүгә килеп терәлде. Конторадан машина белән ярдәм иттеләр. Телевизор, савыт-саба илтергә башлык Николайны юллады.

– Син курыкма, түлим мин, – диде Николай. Үз квартирында халат кигән Шульгин Мөшәрәфкә бик саллы, эре сөякле кеше булып тоелган иде, бактың исә ябык яңаклы вак адәм икән. – Ремонтлыйсы дигәч тә, ул кадәр бетәшеп йөрерлек булмагандыр әле. Без чиста тордык. Ул квартирга керүгә, кызның колагын борып куйдым мин: әгәр дә мәгәр, мәйтәм, стенага сызсаң… – Сөякчел йодрыгы белән айкап, Шуль- гин стенага сызган кызын нишләтәчәген күрсәтте. – Сыз- мады. Стена бер дә үбелмәгән кыз шикелле чиста торды ми- нем.

– Ремонтлыйсы күп дип зарланган идегез ич әле.

Подъезд төбенә туктап, Мөшәрәф Мәрдеханов әйберләрне бишенче катка ташырга кереште.

– Мин инде ни… булыша алмыйм. Үземнең пианиноны төшергәндә, билемне кузгаттым.

– Мәшәкатьләнмәгез, мин үзем.

– Ремонт күпмегә төште?

– Чүп. Алай да осталар канәгать калды.

– Әйтәм ич, эш аз иде анда.

– Күп дигән идегез ич әле, дим.

– Беләсезме, мин ремонтлый башласам, баштанаяк кирәк иде ул. Намус кушмый миңа башлаган эшне аннан-моннан гына эшләргә… Кем нәрсәгә канәгать бит, кем нәрсәгә риза.

– Минем намус куша булып чыгамы? Мин нәрсәгә дә риза дип беләсезме? Юк, энекәш! Уң яңакка сукканда, сулын куючылардан түгел мин. Бигрәк тә фатирлы булгач.

– Ә мин ындыр табагы хәтле квартирда балалар белән берүзем тырпаеп калдым.

– Хатыныгыз кайда?

– Больницада. Операция ясаячаклар, ди.

Күңеленнән яхшысынмаса да, ниндидер үч аласы килеп, Мөшәрәф:

– Әбиең кайда? – дип сорады.

– Мин әле аңа хатын турында хәбәр итми торам.

«Кайтып төшәр дип куркасың, шуңа хәбәр итми торасың», – дип уйлады Мөшәрәф. Ул Шульгинның боек йөзенә үзенең усал бер канәгатьлек белән караганын сизеп алды. Гадәттә, кешенең кайгысы гына түгел, пошынуы да аны битараф калды- ра алмый иде. Әмма кешенең бәхетсезлегенә сөенүе аны оялта иде.

Күчтеләр. Дус-ишләрен җыеп, Мөшәрәфләр өй туе сымак бернәрсә үткәрделәр. Җырлашып утырганда гына ишек шакыдылар. Теге «зың-зың» кыңгырауны Шульгин алып киткән, Мөшәрәф куярга өлгермәгән иде әле. Һаҗәр ишек ачты. Тамагын кыргалап, Николай Шульгин килеп керде.

– А, Коля! Түрдән уз, синсез бармый әле монда! – диде Мөшәрәф.

– Мөшәрәф Солтаныч, сиңа сүзем бар иде.

– Сүз генәмени?

Николайның йөзе орлыкка киптерелгән кыяр кебек җыерылып килде.

– Уйлаган идем әле аны…

– Нәрсәне?

– Шулай диясеңне.

– Тукта әле… – Мөшәрәф хәлсезләнеп калды, аягы калтырый башлады. – Сез нигә миңа «син» дип дәшәсез әле?! Сез – шофёр, ә мин, җүнлеме-җүнсезме, бүлек мөдире!

– Моны хәл итәргә килмәдем мин. Миңа әзрәк акча кирәк иде.

– Акча?! Ә мин аны миңа кирәк дип торам…

– Мин бурычка сорыйм.

– Башта алдагы бурычыңны түлә әле, яме? – дип, ул Шульгинны баскыч мәйданчыгына сөйрәп чыгарды. Аның өчен бу вакыйганың ямьсез ягы бетеп, ниндидер көлкеле ягы башланган иде инде.

– Рәхәт икән синең белән, Коля! Алтын егет икән ич син! Ә мин тагын бакыр дип торам. Әллә ялгышаммы? Әйдә, сөйләшик әле.

Ишекне ул тышкы яктан бикләп куйды. Эчтән Һаҗәр дөбердәтеп караган иде – ачмады.

– Хәзер менә иркенләп сөйләшик инде, – диде ул. – Миннән сиңа ни кирәк, шефның алтын кешесе? – Аның Шульгинны тешләрен кысып елатырлык түбәнлеккә төшергәнче хурлыйсы килә иде.

– Рәхмәт, – диде Шульгин боек тавыш белән. – Мин ялгышканмын. – Ул, калтырана-калтырана, күкрәк кесәсеннән кызыл акчалар чыгарды. – Мәгез, илле сум… Ә миңа тагын нәкъ шуның кадәр кирәк иде. Биреп тормассызмы дип килеш иде минем.

Аның гөнаһсыз чыраен күреп, Мөшәрәфнең кулы бу- шап китте. Ул Шульгинны этеп җибәрде дә ишек тоткасына үрелде.

– Бабаңа сәлам әйт, – дип кычкырды ул. – «Тагын илле тәңкә!» Миңа синең сукыр тиенең дә кирәкмәс. Ул гына да түгел… мин сиңа хәтта бурычка сораган илле тәңкәне дә биреп торам.

Ул ачкычны борып кереп китте, биш унлык йомарлап чыкты. Шульгинны күптән киткәндер дип уйлаган иде инде. Шунда берочтан аның төк баскан иягенә сугып та җибәрмәгәненә үкенеп куйды. Чыкса, берни булмаган кыяфәт белән Николай аны көтеп тора иде.

– Мә, бабаңа сәлам әйт, әбиең утырмага килсен.

– Тёщамы?

– Миңа димәгәе, ник шунда шайтанның үзе түгел! Кайберәүләргә шайтанның үзе булып күренә бит ул «тёща»лар. Бигрәк тә яңа фатирлар алгач.

– Белмим. Минеке әйбәт. Зарланмыйм.

– Билгеле! «Жигули»лык акча биргән тёщадан зарланырлыкмы соң! Оят та юк кешедә, ә, Николай Митрофанович? – Ул Шульгинның күзенә текәлде. Мөшәрәфкә бу минутта рәхәт иде. Аның әйтәсе килгән туры сүзен, кешенең йөзенә сылап куйгандай итеп, күптән ябыштырганы юк иде инде. Булдыра ала икән ләбаса! – Зарланмагач, ник куып чыгардың соң син аны?

– Куып чыгармадым мин аны. Курортка җибәрдем.

– Шәп курорт! Авылдагы иске өенә кайтарып җибәрүме синең курортың?

– Трусковецта ул. Хатыным, кайтсын, ди. Бу акча аның юлына җибәрергә кирәк. Операциядән соң Шура янында утырырга кеше юк.

– Яратасың икән син тёщаңны… үзеңә кирәк булганда. Син бит аны тагын… шөпшә ояңа алып керәсең дә кирәге калмагач чыгарып ыргытасың, бер кат талагач!

– Куып чыгарганым юк минем Зинаида Павловнаны! – дип кычкырды Шульгин бөтен подъездга. Бар дөнья яңгырап куйды. Аннары Мөшәрәфкә биш унлык сузды. – Мәгез, рәхмәт… Аннары соң… Зинаида Павловна авылда тормаган. Укыта ул, музыка укыта. Пианинолар, шифоньерлар да аныкы… Өстәл дә. Ленинград кешесе ул. Блокададан… Ә хәзер курортта. Авырый. Хатын да. Өйдә мин дә балалар гына… – Шульгинның иңбашлары калтырый башлады. Ул тавышсыз гына елый кебек иде.

Ә Мөшәрәф Мәрдехановны, чыннан да, шөпшә чаккандай булды. Оят шөпшәсе.

1977

ЯБАЛАК

Кинәт башланган яңгыр, утлы чыбыркысы һәм офыктан офыкка тәгәрәп йөргән күкрәве белән өркетеп, зәңгәр «Жигули»ны урман ышыгына куып кертте. Калын кара болытлар нәкъ алар турысында эленеп калды да орып яварга тотынды.

– Озакка булыр микән бу? – дип сорады Мәсхүдә.

– Юк. Болытлар тиз куерды. Тиздән таралырлар, – диде Зиннәт.

Машина түбәсенә яфраклардан эре-эре тамчылар тама баш- лады. Зиннәт тәрәзә чистарткычларны туктатты да ишек- не ачып куйды. Машина эченә юкә яфрагының баллы, кырмыска ояларының әчкелтем, яшь чикләвек кәшәнкәләренең төче исе бәреп керде. Мәсхүдә арткы утыргычта утыра. Юка ак күлмәк кигәнгә, салкынча һава аны калтыратып җибәрде. Зиннәт, үрелеп, чикләвек өзеп алды, кәшәнкәсеннән аерып, кабыгы-ние белән чәйнәп карады, бөтен авызына кузгалакныкыдай әче тәм таралды. Баш очындагы куак яфрагы астында яңгыр узганны көтеп торган бер кырмысканы бармагына алырга ниятләгән иде дә, аның гайрәтләнеп үрә басуына елмаеп куйды.

– Кузгалыйк инде, – диде Мәсхүдә. Бая ул, беренче тамчыларга сөенеп, яңгыр астында басып торган иде. Чәче тузгыган, юеш, иңбашы һәм күкрәге чыланган, юка күлмәге аша эчке киемнәренең челтәр-тасмалары беленеп тора. Бите чылангач, ул керфек һәм күз кабагына тарткан зәңгәр сөрмәне, иренендәге бака кашыгы эчедәй тонык ялтыраган перламутр иннекне сөртеп алды.

– Өлгерербез, – диде Зиннәт, утыргычы өстеннән мәче кебек шома сузылып кына аның янына кереп урнашты. Зиннәткә Мәсхүдә ягыннан ниндидер сизелер-сизелмәс җылымса, йомшак бер ис сулышы килеп орынды кебек. Яңгыр шыбырдавы, тәртипсез коелышкан тамчыларның машинага төшеп чәчрәгән авазы Зиннәтнең зиһененнән каядыр артка чигенде, су астыннан ишетелгән кебек кенә булып калды. Ул кулын Мәсхүдәнең иңбашына салды.

– Кузгалыйк, – диде Мәсхүдә яңадан. – Караңгылана.

– Урман күләгәсе ул.

Машина эчен неон яктысына манчып, яшен яшьнәде. Мәсхүдә чытырдатып күзен йомды. Баш очыннан гөрелдәү шуып үтте. Яңгыр, әле генә алар туктап торган җитен басуын үтеп, Кама буе тугайларына җәелде. Болытлардан җиргә сузылып төшкән яңгыр сөлгесенең җитеннәрне тарап үтүен арткы тәрәзәдән кочаклашкан килеш карап утырдылар.

– Матур яңгыр, – диде Мәсхүдә. – Тик караңгылык төшә. Вакыт, кайтыйк.

– Инде күп калмады, алты-җиде чакрым гына.

Зиннәт, машинасына утыртып, Мәсхүдәне бабасы Исәнбәт һәм Сафия әбисе белән таныштырыр өчен алып кайтып килә. Дөресрәге, аларны ике-өч көннән соң киленнәре булачак Мәсхүдә белән таныштырыр өчен. Зиннәтнең авылга күптәннән кайтканы юк инде. Былтыр көз бәрәңге алышырга кайтканнан бирле. Бабасы үзе дә килеп чыга алмый. Умартачы ул. Җәен-кышын – колхоз умарталыгында. Бүген дә иртән шунда киткәндер әле. Телеграмманы алгач кайтасы булса гына инде. Зиннәт Мәсхүдәнең атасы кул астында бөреләнеп килгән өметле яшь галим булып санала – кайтып бер күренергә дә ара юк хәзер. Бар вакыты Мәсхүдәгә китә, һәм юкка түгел. Менә ич, бөтенләе белән Зиннәт иркендә. Күптәнме соң әле бу турыда уйлау тау артларыннан ишетелгән кайтаваздай ерак иде. Инде менә янәшәдә генә. Җитен орлыгы төсендәге ялтырап торган зур күз… әз генә бөкрерәк борын… колмактай бөтерелгән чигә чәче… киптерелгән чикләвек төсенә кереп каралган беләк һәм тез башлары…

– Матур уйлап чыгардың син туебыз алдыннан авылга кайтуны, – диде Мәсхүдә.

– Җитен басуы гына да ни тора бит!

Бая алар, асфальттан төшеп, зәп-зәңгәр чәчәктә утыручы җитен басуын урталай ярып үткән авыл юлына килеп керделәр. Иртәнге салкынча суның тәнне куырып алуы кебек, җитен зәңгәрлеге дә тынны кысып куйды. «Жигули»ларын туктатып, икесе дә тышка чыгып бастылар. Мәсхүдә искиткеч зур зәңгәр чәчәккә кунган ак күбәләккә әйләнде дә калды. Моны үзе дә сизгән шикелле, кулларын җәеп, җитен эченә ташланды. Ә Зиннәт аның артыннан йөгерде… Сулулары капкач, эссе җиргә чалкан яттылар да йомшак кыштырдау дулкынын тыңладылар… Алар турысындагы җитенне болгатып, кайнар сулышлы «шайтан туе» бөтерелеп үтте, Мәсхүдәнең битенә кисәк башланган мул яңгырның беренче тамчысы килеп төште. Әйтерсең лә бу яңгыр зәңгәр ялкын белән янган басуны дөрләп китүдән сакларга җибәрелгән…

«Жигули», болганчык суларны чәчрәтә-чәчрәтә, алга ыргылды. Батар алдыннан гына, кояш кайчыга охшаш ике нечкә нуры белән офыктагы болытлар пәрдәсен кисеп чыкты да югалды. Ә җитен басуы өстендәге аяз күктә тулган ай төсмерләнде. Аның хәзер зәңгәр чагы. Җитен шәүләсе шулай зәңгәрләткән мәллә аны?

Урман кырые буйлап сузылган юл ачыклыкка килеп чыкты. Кипшерә төшкән туфрак көпчәккә сумаладай сылана, машина көчәнә, ыргылып-ыргылып китә. Ә фара уты җирне бөтенләй коры төсле итеп күрсәтә. Зиннәт өченче тизлекне икенчегә күчерде, чөнки сулы урыннарда көпчәкләр чалулый иде.

Ачыклыкны үткәч, юл тагын чөй шикелле очлаеп торган урман кисентесенә килеп керде, борылышлар башланды.

– Саграк, бәрелә күрмик, – дип кычкырды Мәсхүдә, машина тавышын басарга тырышып. Ул инде Зиннәт белән янәшә утыра иде. – Бетәме соң әле бу урман?

– Ике чакрымнан – кыр, аннары, үр төшкәч, авыл. – Зиннәт руль тәгәрмәченә ятып диярлек бара. Ләкин аның машинаны оста йөртүе күренеп тора иде. Юл тауга түбән борылды. Зиннәт тизлекне башта өченчегә, аннары дүртенчегә үк күчерде. Үзенең көзгедәге чагылышына күз кысып куйды.

– Карале, борылышта кеше тора түгелме?

– Каян килсен бу яңгырда кеше? Сынык агачтыр.

– Югалды.

Машина пычрак чапылдатып, су чәчрәткәләп барды. Текә бер борылышны үткән чакта, аның яктысы ниндидер бер шәүләне калтыратып куйды. Алгы тәрәзәгә канаты белән орына язып, зур бер кош очып үткәндәй булды. Сулы чокырга туры килүгә, машина селкенеп, үкереп алды; аннары арткы тәгәрмәчләр сикереп куйды, аста нидер шытырдады, сынды. Тик машина туктамады, юл шундук уңга каерылды.

– Туктале, теге – кеше иде бугай, – диде Мәсхүдә һәм рульгә ябышты.

– Җибәр!.. Болай да көчкә тотам…

– Зиннәт!..

– Күләгә иде ул. Агач күләгәсе.

– Туктат. Тавыш ишеттеңме?

– Кош ул. Ябалак. Уттан өреккәндер.

– Кеше. Ян тәрәзәгә таянды.

– Ябалак, сөеклем… Мәче башлы дип атала. Кеше башлы дип түгел.

– Кем кычкырды?

– Үзең. Сикерткәндә.

– Ир кеше булыпмы?

– Курыкканда ат булып та кешнәрсең. – Зиннәт көр тавыш белән көлеп куйды.

– Ат булып? Бәлки, ябалак булыптыр?

– Миңа димәгәе, ник шунда бегемот йә көнгерә булып түгел! Бу джунглида күптән күргәнем юк иде минем аларны. – Зиннәт үз шаяртуыннан үзе көлеп куйды.

Юл электр чыбыклары астындагы ачыклыкка килеп чыкты. Юл тигезләнде, киңәйде, борылышлар бетте. Тәгәрмәчләр чалуламый башлады.

– Бәлки, кире борылып, карап килергәдер? – диде Мәсхүдә.

– Саламнан инә эзләтмәкче икәнсең… Табарсың урманда ябалак!.. Саташасың, дисәм…

– Кире борыл, кеше булып, таптатмагаек.

– Чыннан да шулай булуын теләмисеңдер ич? Таптаткан булсак, безнең туйлар очты-китте, җаным.

– Борылырга куркасыңмыни?.. Син икенче кеше булып күренә башладың. Хәзер син икәү, ә миңа аларның берсе генә кирәк. Мин сай-лар-га керешәм!..

Зиннәт көлеп җибәрде:

– Мәче башлы ябалакка көндәш булыр көннәр дә бар икән әле.

– Мин – студент. Нинди формулаларны да бер карауда отарга күнеккән. Анда – кеше формуласы, – диде Мәсхүдә, артка таба баш изәп. – Курыкма, без аны таптатмадык, ул тайпылып калды.

– Анда эт тә юк. – Зиннәт тизлекне арттыра төште.

– Алайса, бераз көтеп торыйк, куып җитсен. Утыртып кайтырбыз.

– Үзебезне «утыртмагайлары» төн уртасында. Беләсең килсә, моннан дүрт чакрымдагы совхозда консерв заводы салалар. Шартлы хөкем ителгәннәр. «Ит игелек – көт явызлык» килеп чыкмагае.

– Миңа ышанмавыңның һәр минуты сине миннән ерагайта, Зиннәт. Бәлки, бу… безгә төшкән сынау ише бернәрсәдер?.. Холыкларыбызны сынау…

– Нинди сынау? Хәзер бабайларга кайтып җитәбез. Өзеп керәбез суган, кыяр… Әби сауган кичке сөт… Ачабыз бер шампан суы… Таң атканчы, таң атканчы!.. Телисеңме, бергә таң каршылыйбыз бүген? Бабайның алма бакчасында куышы бар. Ятасың… күз ачык… бервакыт мунча артындагы чиялектә сандугач сайрап җибәрә…

Урман артта калды. Юл уйсулыкка төшеп китте. Берара коры елга үзәне буенча баргач, ул яңадан үргә күтәреләчәк. Ә анда менеп җиткәч, авыл өйләренең сирәк утлары күренер. Аларның җирдәге тәрәзәләрме, әллә күктәге йолдызлармы икәнлеген беренче мәлдә тиз генә аерып та булмас.

– Туктат! – Мәсхүдә ишекне ачып җибәрде, машина эченә су, пычрак чәчрәп керде. – Сикерәм, юкса!..

– Паласны буялтасың ич, яп! – дип кычкырды Зиннәт һәм, тормозга басып, ишеккә үрелде, ләкин өлгерми калды: Мәсхүдә юеш җиргә сикереп төште. Мотор сүнде, һәр икесенең еш-еш сулыш алганы һәм авыл ягыннан эт өрүе, казлар кычкырганы гына ишетелеп торды.

– Утыр, – диде Зиннәт.

– Рәхмәт. Машинаңның паласын буйыйсым килми.

– Шаярма, соңарабыз.

– Ә миңа иртәләгәнбез шикелле.

– Нинди иртәләү? – Зиннәт Мәсхүдәнең тел төбен аңлап җиткермәде, ә тавышының калтырап чыгуын кичке салкын һава чиркандыруыннандыр дип кенә уйлады. – Иртәләү… Сәгать… ун тула инде… Бабай белән әби күптән яткандыр, уятуы кызганыч булыр… ә юк, уятабыз. Бабайның карлыган бөресеннән ясаган төнәтмәсен татымыйча, сине дә йоклатасым юк.

– Син кайта тор, Зиннәт.

– Ә син?

– Син йокыдан уянуга кайтып җитәрмен.

Артта, урман аръягындагы Кама өсләрендә, аҗаган канат җилпеп алды. Шуның күктәге шәмәхә шәүләсе сүнгәч, караңгылык куерып китте. Зиннәт моторны кабызды да, артка чигендереп, шлангтан су сиптергәндәй, машина утын Мәсхүдәгә юнәлтте. Ул исә терсәге белән йөзен каплады да, яктыга якынлашкан балык сыман яктырып, утка каршы атлады, ә Зиннәт машинасын арткарак чигендерә төште. Уты белән алдалап, ул Мәсхүдәне үз тозагына якынайта кебек иде. Ниһаять, бу аны туйдырды.

– Ә мин сине уятмам, Зиннәт. Йокларсың, – диде Мәсхүдә.

– Йә, шаярдык, җитте, – диде Зиннәт, туктап. – Юкка пыч- ратасың аягыңны.

Мәсхүдә машинаны читләтебрәк үтте дә караңгылыкка кереп китте. Бераздан төн кочагыннан аның:

– Аякны юып була, Зиннәт! – дигән авазы яңгырады.

Зиннәт борылышта машинадан читкә тайпылып калган кешене утыртмавына хәзер генә үкенеп куйды. Бу аның бүген бары тик Мәсхүдә белән буласы килүдән генә ләбаса. Ул беркавым нишләргә белмичә торды. Бераз курыксын әле Мәсхүдә. Әзрәк баргач, кире борылырга исәпләп, ул машинасын алга кузгатып җибәрде. Ул чакта Мәсхүдә дә борылган булыр инде. Тик ул куркуыннан борылган булыр, ә Зиннәт аны шул куркуыннан йолып алырга дип. Аерма зур. «Сынау, диде ич. Кем сыналыр бит әле. Өйләнмәс борын баш бирсәң, өйләнгәч нишләмәс ул? Ә теге кеше ул арада килеп җитәргә өлгерми әле. Мәсхүдәгә ул ябалак кына булып калачак.

Зиннәт хәзер машинаны кире борачак. Алда су җыелып торган урын күренде. Шуны үтсен дә… Ләкин арт көпчәкләр, тозакка капкандай, шул урынга кереп батты. Зиннәт көчле итеп газ бирде, көпчәкләр әйләнгән саен тирәнрәк күмелә барды. Алар пычракта гына әйләнеп тора иде. Ул артка да чигендереп карады, тик машина инде сыегаеп беткән пычрактан чыга алмады. Баткаклыкта алай итәргә ярамаганлыкны яхшы белсә дә, Зиннәт ачуыннан тагын озак итеп газ биреп торды. Ахыр килеп, моторны сүндерде, балакларын сызганып машинадан чыкты да арткы протекторга китереп типте. Иелеп, машина астын карады, тик арткы күчәрнең җиргә утырганлыгы болай да беленеп тора иде инде.