скачать книгу бесплатно
Təyyarə kölgəsi
Əlibala Hacızadə
İxtisasca şərqşünas olan Ə. Hacızadə (1935-2009) 1966-1970-ci illərdə Əfqanıstanda tərcüməçi işləmişdir. Əlibala Hacı-zadənin Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdiyi yeni mövzulardan biri elmi mühitin təsviridir. O, bu romanla elm adamlarının bir növ qapalı olan həyatını geniş oxucu kütləsinə çatdırdı. “Qələm əhli gərək heç vaxt məsuliyyət hissini itirməsin, vicdanının, qəlbinin əksinə getməsin, yalan yazmasın. İnsan özü qalmır, amma yaratdığı qalır. Yaxşısı da, pisi də… Gərək elə əməl sahibi olasan, elə əsər qoyub gedəsən ki, sağlığında özün, qohum-əqrəban, dostun-tanışın, öləndən sonra isə nəslin xəcalət çəkməsin!..” Yazıçının “Təyyarə kölgəsi” romanının qəhrəmanı Nadirənin gündəliyindən götürülən bu sözlər yazıçı şəxsiyyətinin etirafıdır.
Əlibala Hacızadə
Təyyarə kölgəsi
Dünyadan Köçəndən sonra da ürəklərdə və xatirələrdə yaşamağa qadir olanlara ithaf edirəm
Müəllif
BİRİNCİ HİSSƏ
BİRİNCİ FƏSİL
Günorta idi; kölgələr qısalıb düz ayaq altına düşmüşdü. Üçbucaq bağın yanındakı birmərtəbəli evin küçəyə açılan qapısı ağzında boylu-buxunlu, enlikürəkli, hərbi geyimli bir adam ayaq saxladı. Sarıya çalan seyrək qaşları altında parlayan xırda, qonur gözləri qıyılan bu adamın sifəti də uzunsov idi. Üzündəki dəngil-düngül qara çillər altından axan tər damcıları arasında düyüyə qarışmış sılıf dənələri təki görünürdü. Balaca çamadanını sağ ayağının yanında yerə qoyub əlini zəngə sarı uzatdı. Zəng səsi dalğa-dalğa titrəyib eşidiləndə, elə bil, onun da ürəyi içərisində əsim-əsim əsdi.
“Görəsən evdədir?” Yarım saat bundan qabaq təyyarə meydanında avtobusa minəndən ta şəhərə gələnə qədər, yol uzunu dəfələrlə öz-özünə soruşduğu sualı indi sanki qırmızı rəngli qapıdan, ağ düyməli zəngdən xəbər alırdı. Əlini düymədən çəkdi, səs əriyib havada yox oldu; o, bütün varlığı ilə qulaq kəsilərək dinlədi.
– Kimdir?
Qapı ağzında dayanan adamın dodaqları təbəssümdən aralandı, ürək çırpıntısı ilə cavab verdi:
– Mənəm, Gülü, aç!
– Əqdəm?.. Sənsən?!
Qapının zəncirli cəftəsi şaqqıldadı. Cəmi bircə, saniyə keçməmiş əyninə qısaqol xalat geymiş Gülmirə bu gözlənilməz gəlişdən nə edəcəyini bilməyərək boynunu azca yana əyib, özünü itirmiş halda astanada görünəndə Əqdəmin iki ay çətinliklə dözdüyü əzablı ayrılığın ağrı-acısı ürküdülmüş sığırçın kimi harasa uçub getdi… Ayrılıq təkcə əzab vermirmiş, ayrılıq həm də ürəkdəki məhəbbətdən şölələri ərşə dirənən bir məşəl yandırırmış. Bu həqiqəti ayrılıq günlərində hiss edən, burda qapının ağzında dərindən dərinə dərk eləyən Əqdəm ömür-gün yoldaşının qumral saçlarına, uşaq gözləri kimi saf və məsum gözlərinə, nazik dodaqları arasından görünən yaraşıqlı dişlərinə, qar kimi xalatından seçilməyən qollarına, dolu mütənasib bədəninə baxa-baxa yerindəcə donaraq, elə bil evə girməyi unutmuşdu.
– Gəl içəri, yoxsa yenə qapıdan qayıdıb gedəcəksən? Keçən dəfəki kimi…
Gülmirə kənara çəkilib yol verdi. Nəfəsləri bir-birinə toxunanda ürkək-ürkək baxışdılar. Sonra doluxsunmuş Gülmirə, başını ərinin enli sinəsinə qoyub ona sığındı. Əqdəm Gülmirənin saçlarından öpdü…
…Gülmirəgil o vaxt üzbəüzdəki binada yaşayırdı. Əqdəmin otağından onların evinin içi aydın görünürdü. Onda Əqdəm bu evi təzə kirayələmişdi. Tək olurdu. Özü də az-az gəlib gedirdi. Bir də görürdün üç-dörd ay yoxdu. Gəlirdi, iyirmi gün, bir ay qalırdı. O vaxt universitetin dördüncü kursunda oxuyan Gülmirə tül pərdəli pəncərə qabağında dərslərinə hazırlaşarkən cavan təyyarəçi oğlana gözucu fikir verirdi. Əvvəlcə bu adicə maraqdı, xüsusi geyiminə, sünbül haşiyəli papağına, ulduzlu poqonlarına maraqdı. Günlər, həftələr, aylar keçdikcə qız bu boylu-buxunlu oğlanı öz qanadlı təyyarəsində buludların arasında uçan təsəvvür etməyə başladı. Təsəvvür elədikcə özü də göylərə qalxır, ilk vaxtlar bir sərnişin kimi, sonralar təyyarə sürən oğlanın ən yaxın adamı təki onun öz kabinəsində, yanında otururdu. Gündüzlər günəşə doğru, axşamlar isə ay və ulduzlar səltənətinə uçur, yerə enmək istəmirdi. Bu zaman oxuduğu kitab ehmalca qatlanır, dizinin üstünə düşür, öyrəndiyi şeylər beynində bir-birinə qarışıb əriyirdi…
Əqdəmi pəncərə qabağında, ya küçədəki skamyada oturan görəndə Gülmirə səbəbini anlamadan sevinir, qeyri-iradi pianonun arxasına keçərək ürəyini, varlığını çulğalayan bu naməlum sevinci barmaqlarından pianonun şirmayı dilləri üzərinə axıdırdı. Oğlan deyəsən, nə o səsi eşidir, nə də piano çalan qızın üzünü görməyə can atırdı. Küçədə rastlaşanda, üzbəsurət gələndə Əqdəmin arxayın, ağayana hərəkətində heç bir dəyişiklik hiss olunmazdı. Gülmirə isə çaşırdı, yerişini itirirdi, bu zəifliyindən qızarırdı. Sonra özünü möhkəmcə danlayırdı. Bir də onu görəndə şax keçəcəyinə, onun varlığını belə hiss eləməyəcəyinə söz verirdi. Ancaq…Bacarmırdı, bacarmırdı.
Yox, bu, uzun müddət belə qalmadı. Gülmirənin yanağındakı qızartıları, dolaşan qıçlarını, yanan barmaqlarını, pianonun od tutan dillərini görməmək, eşitməmək mümkün deyildi. Musiqinin sehrli cazibəsi Əqdəmi yavaş-yavaş pəncərə qabağına gətirdi. Qız çaldıqca sanki o, xəyala dalıb dincəlir, ürəyində baş qaldıran həzin, həlim duyğuların şirinliyindən məst olurdu.
Gülmirənin anası Xatın arvad qızında yaranan dəyişikliyi, qonşu oğlanın pəncərəsinə çox baxdığını, dəftər-kitabdan soyuduğunu çoxdan duymuşdu. Ananın ürəyini nigarançılıq üzməyə başlamışdı. Bir dəfə piano arxasında oturub konsert zalında çalanlar kimi, “qabıqdan çıxan” qızının yanına gəlib, əlini onun çiyninə qoyaraq demişdi.
– O oğlan evə gələndən-gələnə sən yaman çalırsan, a qızım! Ayrı vaxt çalmaq heç yadına da düşmür…
Gülmirə qızarmışdı.
– Çaşıb vurularsan a, bu uçağan oğlana! Sən yaşda qızlar bir az…
Gülmirə “Yox” mənasında başmı tərpətmişdi.
– Ağlını yığ başına, qızım. Bil ki, ondan sənə ər olmaz!..
Gülmirə özü də bilmədən soruşdu:
– Niyə ki?
– Ona görə ki, onun bir ayağı göydə, bir ayağı yerdədi, qız! Indiki zəmanədə də kişi olan kəs gərək arvadının, uşağının yanında olsun, yoxsa ayrı cür daha bu nə kişilikdir?!
Gülmirə ayağa durmuşdu, ipək donunu xışıldada-xışıldada o biri otağa keçərkən:
– Mən hələ heç kəsə ərə getməyə hazırlaşmıram, ana, – demişdi. – Gedəndə də… – sözünü yarımçıq kəsmişdi, “…özüm bilərəm” sözünü dilinə gətirməsə də, Xatın arvad onun nə demək istədiyini başa düşmüşdü.
Oğlan deyəsən iş yerini dəyişmişdi, çünki hər axşam evə gəlir, oğrun-oğrun qızgilin pəncərəsinə baxırdı. Qız isə oğlanın ürəyinə od saldığını başa düşüb, onu dilləndirmək istəyirmiş kimi, qəsdən görünmürdü. Lakin qızın da səbri tükəndi, axır ki, bir dəfə pəncərənin qabağında dayandı. Oğlana sarı baxanda çoxdan bəri darıxmış Əqdəm əlini havada gəzdirə-gəzdirə barmaqlarını tərpətdi: “Çal!” Qız başa düşdü, gülümsündü, bunu gözləyirmiş kimi, pianonun arxasına keçdi, çaldı. Bu hadisədən sonra onların arasında sözsüz-söhbətsiz bir ünsiyyət yarandı. Hər ikisinə bir şey aydındı: sevirlər, bu onu, o bunu!
Rastlaşanda salamlaşırdılar, qız qızarırdı, oğlan uçunurdu.
Oğlanın oturuşuna, duruşuna göz qoyan Xatın arvad qonşusu Maşa xalaya demişdi:
– Yaxşı oğlandı, ancaq hayıf ki, sənəti bir sənət deyil.
Maşa qarı öz kirayənişini haqqında arvada bildiklərini danışmışdı: “Ucqar bir dağ kəndində anadan olub. Əvvəllər şair olmaq istəyirmiş, sonra təyyarəçilik məktəbinə girib…”
Bir dəfə Əqdəm eşitdi ki, Gülmirəgilə haradansa elçi gəlib, qız, ata-anasının bütün təkidinə baxmayaraq, rədd cavabı verib. Bu xəbər Əqdəmi tələsdirdi. Atasını, anasını ismarlayıb rayondan gətirtdi. Qızı onlara göstərdi, evlənmək istədiyini bildirdi.
Elçilər qız qapısına iki dəfə getdilər. Çox söz-söhbətdən, çək-çevirdən sonra, nəhayət, qızın valideynləri razılıq verdilər.
Gülmirə sonuncu kursda oxuyanda, Səadət sarayında toyları oldu. Ancaq toydan on gün sonra, Xatın arvadın dili ilə desək, müsibət üz verdi: hardansa teleqram gəldi, Əqdəmi təcili çağırdılar. Getməyə bilməzdi. Qulluq əmri idi. Gülmirəni on günün gəlnini göz yaşları boğdu.
– Öz cəzasıdır, canı çıxsın! – deyə Xatın arvad əsib-coşdu, – Çox da deyirdi gərək verməyəydik. Görmürdük?! Beynimizi yedilər, dedilər, daha heç yerə getməyəcək. Buyur, bu da sənə “heç yerə getməyəcək”. Bu arxası yerə gəlməmiş, quş kimi şeydi, ilin on ayını elə göydə olacaq, yazıq balam da elə. Gözünü zilləyəcək göylərə ki, görəsən, ərim haçan gələcək? Əşi, Salman qardaşa demək gərəkdi ki, böyükləriylə danışsın, azad eləsinlər onu, gəlib otursun xarabasında. Dava yox, şava yox, təyyarə sürməsə, dünya dağılar? Toydan sonra Əqdəmin gedib-gəlməyi qırx gün çəkdi. Gələndə cavan gəlin sevindiyindən ağlamışdı:
– Bu dəfə gedəndə mən də səninlə gedəcəyəm.
– Hara? – Əqdəm yavaşca soruşdu.
– Sən hara, mən də ora!
– Mən daha heç yana getməyəcəyəm!
– Inanmıram!..
– Inan, Gülü, – deyə Əqdəm nəvazişlə arvadının könlünü almağa çalışmışdı. Gülmirə “inanmıram” deməkdə haqlı idi. Çünki Əqdəm “getməyəcəyəm” desə də, getməyə bilməzdi. Getdi bu səfəri iki ay çəkdi…
…Əqdəm par-par parıldayan qara, uzunqunc ayaqqabının dabanından tutub çıxartdı, pencəyini soyundu, buruq-buruq saçlarını əlləri ilə dala sığallayıb, mətbəxə keçdi, sərin su ilə boyun-boğazını yudu. Böyründə dayanan Gülmirədən tiftikli dəsmalı alıb, qurulana-qurulana gəlib divanın üstünə əyləşdi. Gülmirənin mətbəxdə qalıb qab-qacaq qurdaladığını hiss elədi.
– Orada neynirsən, Gülü? – deyə xəbər aldı. Gülmirə cavab verdi:
– Sənin üçün yeməyə bir şey hazırlayıram.
– Lazım deyil, toxam. Gəl otur yanımda, görüm nə var nə yox?
Gülmirə otağa qayıdaraq Əqdəmin böyrünə qısılıb oturdu. Əqdəm arvadının yumşaq əllərini əlinə alıb, həsrətli baxışlarla onun gözlərinin içinə baxdı:
– Sənin üçün darıxmışam, Gülü!
– Mən də…
– İki ay iki il kimi göründü mənə.
– Yadına tez-tez düşürdüm?
– Yadımdan çıxdığın vaxt olurdumu ki, təzədən yadıma da düşəsən? Sən həmişə mənim yadımdasan, ürəyimdə, hafizəmdə, xəyalımdasan, Gülü. Gecələr səfərə çıxanda elə bilirdim ulduzlar sənin gözlərindi, min yerdən, milyon yerdən mənə baxırsan.
– Bəs gündüzlər? – deyə Gülmirə nazla qımışaraq Əqdəmin saçlarını sığallaya-sığallaya soruşdu.
– Gündüzlər də! – Əqdəm azca düşünüb dedi. – Sanırdım ki, qara buludlar sənin hörüklərindir…
– Sən lap romantik imişsən ki, Əqdəm! – Gülmirə güldü. – Belə getsə, təzədən şair olmaq fikrinə düşəcəksən.
İKİNCİ FƏSİL
Gecə keçirdi…
Əqdəm yatağına uzanmışdı, əllərini başının arxasında daraqlayıb alaqaranlıqda nəsə axtaran, ora-bura çovuyan Gülmirəyə baxırdı. Gəlin şifonerin qənşərində dayandı. Şifonerin qapısı cırıltı ilə açıldı. Əqdəmin burnuna ətir iyi gəldi. Ay işığı güzgü qabağında dayanmış Gülmirənin çılpaq ağ çiyninə düşüb parıldayırdı. Aynada gəlinin tutqun kölgəsi görünürdü. Ipək gecə köynəyinin xışıltısı eşidildi, Gülmirə ayna qabağından aralanıb çarpayıya sarı addımladı. Elə bil Əqdəmin yanına güllü-çiçəkli bahar, gənclik və gözəllik ilahəsi gəlirdi. Bu dəm o sehrli bir yuxu görən kimi oldu. Özünü dünyanın ən xoşbəxt adamı hesab elədi. Arvadının təması onu həmişə uçduğu göylərdən də neçə mərtəbə yuxarı qaldırdı…
Onlar yanaşı uzanmışdılar. Gecə sakitdi. Dənizdə səfərəmi çıxan, səfərdənmi qayıdan gəmi üç dəfə fit verib susdu.
Sanki danışmağa söz tapmırdılar. Əslində, içəridə – öz dünyalarında danışırdılar. Əqdəm düşünürdü ki, sabah tezdən iş yerinə qayıdacağını Gülmirəyə necə desin?! “Çətindi, çox çətindi. Iki ay yol gözləyib. Qonaq kimi gəl get… Bir ay deyil, bir il deyil. Kim bilir, nə vaxta qədər belə olacaq… Mənim kimi adam gərək evlənməsin. Burada, şəhərin kənarında işləməyim məni aldatdı. Hökumət adamıyam, əsgərəm. Hara desələr, ora da getməliyəm. Gülmirəni özümlə aparardım, ancaq yapışıb elmi işin qulpundan, elmindən də ağlım bir şey kəsmir. O biri yandan da Xatun arvad… “Getmə gözümdən, gedərəm özümdən” – deyir. Anadır, onu da başa düşürəm.”
Gülmirə isə: – “haçan gedəcəksən?” soruşmaqdan çəkinirdi, daha doğrusu, qorxurdu. Ona görə də getmək, yenə də ayrılmaq məsələsini fikrinə gətirməməyə çalışaraq bu az vaxtı, – neçə gün olsaydı da, fərqi yox idi, yenə az idi – qorxusuz yaşamaq istəyirdi.
Gəlinin arzusu baş tutmurdu. Evləndiklərindən il yarım adlamışdı. Əqdəm hələ onu bir dəfə də gümüş təyyarəsinə mindirib göylərə qaldırmamışdı. Gülmirəyə bu ancaq xəyal aləmində nəsib oldu. Əqdəm deyirdi ki, icazə yoxdur. Gəlin arzulayırdı ki, heç olmasa istirahət günləri, bayramlarda Əqdəmlə şəhəri gəzməyə çıxsın, kinoya, teatra getsin, əylənsin… Bu fürsət də çox az-az ələ düşürdü. O yandan da anası onun gününü göy əskiyə düymüşdü: “Gördün mən deyən oldu, ya yox? Böyük sözünə baxmayan axırda böyürə-böyürə qalar” – deyir, azca keçməmiş qızını danlayıb-dansadığına görə peşman olur, uşaq təki kövrəlirdi.
Gülmirə də: “Özü yıxılan ağlamaz!” – deyib, giley-güzar eləməz, fıkir-qüssəni içəri verib susar, kitab-dəftərlə, elmi işlə başını qarışdırmağa çalışardı.
Sükut çox cansıxıcı idi.
– Gülmirə…
– …Gülü?!
– Nədi, Əqdəm?!
Əqdəm söz tapmırmış kimi, duruxa-duruxa danışdı:
– Deyirəm. Birdən hissəmizdən indi zəng vursalar, məni tələsik çağırsalar, neylərsən? Məni buraxarsan?
Gülmirə yerində qurcalandı, çarpayı cırıldadı.
– Niyə cavab vermirsən?
– Icazə verib-verməməyimin əhəmiyyəti olmaz, elə bilirəm.
– Niyə?
– Mən bu fikrə gəlmişəm ki, ümumiyyətlə, müharibələrdə, döyüşlərdə ən cəsur olan adamlar eyni zamanda ən qorxaq adamlardır.
– Oho.. Sən lap filosofluq eləyirsən, Gülü.
– Əvvəllər etməzdim.
– Amma indi edirsən, hə?
– Bəli, həyat insanı düşündürür.
Əqdəm bayaqdan hiss eləyirdi ki, Gülmirənin ürəyi doludur, söz-sözü çəkəcək, qəlbindəkiləri açıb Əqdəmə deyəcək. Əqdəm isə bunu istəmirdi. Gülmirənin nə deyəcəyini o özü yaxşıca bilir və eyni nigarançılıq hissi ilə yaşayırdı. Gülmirəni düşündürən, ona eyhamlı, atmacalı sözlər dedirdən şeyləri sözsüz duyub anlayırdı. Onları çılpaq şəkildə dilə gətirmək, açıq-saçıq demək nəyə lazımdı ki?
Əqdəm sözü dəyişmək məqsədi ilə söhbəti Gülmirənin iki-üç dəqiqə irəli dediyi qorxaqlıq məsələsinin üstünə gətirdi:
– Nizam-intizama tabe olmaq, qayda-qanunu gözləmək, səncə, qorxaqlıqdır?
– Ona bənzər bir şeydir.
– Yox Gülü, düz demirsən!…
Gülmirə dikəlib sol qolu üstə dirsəkləndi. Bayaqdan süst-yorğun kimi danışan gəlin elə bil cana gəldi, dirçəldi:
– Müharibə vaxtı qəribə bir əhvalat olub. Bunu mənə atam danışıb. Bir əsgər hərbi hissədə keşik çəkirmiş. Əlində avtomat, sinəsində durbin. Doğulub böyüdüyü şəhər yaxınmış, anası eşidir ki, oğlu filan yerdədir, getsə görə bilər. Üç ildir ayrılıblarmış. Ana ürəyidir, dözmür, ayından-oyundan bir zənbil hazırlayıb götürür, yola düşür. Soraqlaşa-soraqlaşa gəlib oğlu qulluq eləyən hissəyə çatır. Deyirlər bax, oğlun odur, keşikçi məntəqəsində növbədədir, gözlə, iki saatdan sonra gələr. Üç ilin intizarını çəkmiş anada iki saat gözləməyə səbir hardaydı, dözüm hardaydı? Qollarını açıb: “Mənim əzizim, gözümün işığı!” – deyə-deyə oğlunun keşik çəkdiyi məntəqəyə üz tutur. Oğlan görür ki bir arvad ona sarı gəlir. Baxır, tanıyır ki, anasıdır: “Buraya gəlməyə icazə yoxdur, o bura niyə gəlir?” – deyə oğul yan-yörəsinə baxa-baxa fikirləşir. “İndi komandirimiz görsə, bir şiddətli töhmət yapışdıracaq böyrümə.”
– Ana, gəlmə!
– Mənəm, Seryoja, ananam.
– Gəlmə, gəlmə. İki saata görüşərik.
Ana sözə qulaq asmır, gedir. Lap yaxınlaşır.
– Canım-ciyərim, Seryojam mənim!…
– Ay arvad, qayıt geri. Ana yenə eşitmək istəmir.
– Vuracağam, qayıt geri! – Oğlan avtomatı sinəsinə qaldırır.
– Qırışmal müharibələrdə də zarafatından qalmır ha! – deyə ana bir gözündən ağlayıb, bir gözündən gülə-gülə irəliləyir. Oğlan görür ki, iş ayrı cürdü, arvad heç nəyə baxmadan gəlir, sonra bunun altından çıxa bilməyəcək – şart arvadın başının üstündən, ayağının altından iki-üç güllə vızıldadır. Arvadın ürəyi bayaq gedir, tir-tap uzanır yerə. Səsə yığışıb gəlirlər. Məsələ məlum olur. Sonra Seryojaya əsgəri sayıqlığına görə bir orden verirlər. Anası isə ondan bərk incimişmiş. Hətta, küsüb geri qayıtmaq istəyirmiş. Əsgərlər – yığışıb qarını birtəhər başa salıblar…
Əhvalatı danışıb qurtarandan sonra Gülmirə Əqdəmdən soruşdu:
– Sən bilən bu qorxaqlıq deyil?
– Yox, hərbi qanun-qaydanı bilsəydin, belə fikirləşməzdin.
