Тыын былдьаһыгар

скачать книгу бесплатно

??тээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол к?т???н илдьиэххэйи? диэн этии киллэрбит. Ону саастаах ки?илэрэ: «Т?б?т?н к?т???н к?р эрэ», – диэн хардарбыт. Эдэр уол ?с киирбэх, тыатаа?ы т?б?т?н сы?а?астаан нэ?ииччэ ?нд?пп?т. К?рд?хх? кыра эрээри, ыйаа?ына лис курдук буолар эбит.

* * *

Кыра?а хаар т?сп?т?н кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, т?нн?н и?эн, таарыйбыттар. Дьи?э, ыттаах дьо??о кэлээт да?аны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьа?амматахтар. Ол дьон ?ч?гэй бы?ыылаах-та?аалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт ма?най биир ыт о?отун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан ?рд?гэр саба т?сп?т. К?р??х бэтэрээ ?тт?гэр Хабараан ойон туран к??н?нэн т??нэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа ба?ын сатарытан, ый-хай б??? т??эрбит.

Ыт иччитэ: «Сиэтэ», – диэн кыланаат, мас ылан Хабараа??а ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуо? кэриэтэ миигин кырбаа», – диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон и?эн, ыар-н??эр са?аттан т??скэ астарбыттыы, тохтуу т?сп?т. Чиккэ Уйбаан на?ыл, холку бэйэтэ, ытын к?м?скэ?эн, хаана бы?ытталанан, сирэйэ-хара?а тыйы?ырбыта с?рдээх ???. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон ты?аа?ын к???э с?лл?н, туос амаларыгар т??эн, уоскуйбуттар. Ыт айа?ын саа уо?унан олуйан нэ?ииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, ??ттэрин тохпут о?олор курдук дойдулаабыттар. ?т?мэн ?г?с сыл ааспытын кэннэ Хабараан ту?унан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. ?т?? ыт аата умнуллубат эбит.

Оттуу сылдьан

Бу т?бэлтэ ?рд????тэ, ааспыт ?йэ?э буолбута. Дойду сиргэ от ??ммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ у?уор Хочо?о оттото ыыппыттар. К?т?р аалынан к?пс?йэн кэлэн, оттуур сирдэригэр т??эрбиттэр. Борук-сорукка а?аары аамайда?а сылдьыбыттар. Арай биир уол к?рб?тэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри к?р?н турар эбит. Отчуттар сааларын ?рд?гэр т?сп?ттэр. Хантан, кэтэ?эн туруо дуо? Айыл?а о?ото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута с?р??н, кэлээттэрин кытта, маанылаах о?отун к?рд?рб?т. Сарсы??ы к?н?ттэн тыа дьоно барахсаттар к??стээх ?лэ?э туруммуттар. Астара-??ллэрэ татымсыйыыта, тайа?ы бултуурга к???л кэлэр.

Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах то?уйа барбыттар. Хас да т??н ууга то?уйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, к?н? бы?а хас да уон сыллаах сэтиэнэ?и эт илиигинэн эллэ?эн баран, ?л хабаат, борук-сорукка харбыала?ан, к?ст??х сиргэ сатыы тайах то?уйар сыанан-арыынан а?аабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка ба?алаах дьон буолан сырыттахтара.

Дьэ биир киэ?э, ?гэс бы?ыытынан, кыра ууга то?уйа кэлэллэр. Уочаратынан маныыллар. Ма?най Сахаар маныыр, онтон Оппуос уочарата кэлэр. Оппуос эдэригэр лаппа кыанар уонна сылбыр?а, хапса?ай туттуулаах эр бэрдэ этэ.

Оппуос к?н?ск? к??стээх ?лэттэн сылаар?аан, к?лгэдийэн, к?хс? сааллан, утуктаан, то?хо?ноон барар. Арай ол олордо?уна, туох эрэ хара к?л?к курдук барыйан, тыа?а-уу?а суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хара?ын сотто-сотто к?р?р. Дьиибэтэ диэн, кыыла т?р?т тыа?а суох, к?л?к эрэ курдук бары?ныыр, улаатар, кыччыыр. Би?иги ки?ибит дьиктиргии-дьиктиргии ки?итин у?угуннарар. ?р толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, ки?и куйахата к??рэр дуолан часкыыра. Адьыр?а эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, ?м?ттэ т??эллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тай?а му?ур тойоно ?л??-с?т?? аргыстаах идэмэрдээх буулдьа?а то?ута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, ?м?ттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан у?уурар сэптэрэ ытыс та?ынар хара?а?а эстэн ча?ылыйбыт уотун к?р?н, икки хара?ын ??тэ к?ст?бэт буола кыынньан, иннигэр т?бэспити то?ута-хайыта сынньан, ардай а?ыылаах айа?ын аллаччы аппытынан отчуттар диэки т???нэн кэби?эр.

Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ м?чч? т??эрэ-т??эрэ, сааларыгар нэ?ииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска с?р??стэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батыр?аталлар. Оттон-мастан и?нэ-и?нэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэм?э тыатаа?ы обургу билигин а?ай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, т????нэн сааллан ньилк гынар уонна ?ст????н тиит н???? турара буолуо диэн, куу?ардыы, дэгиэ ты?ырахтаах с?д? баппа?айынан охсон хабылыннарар. Хата сы?арыйбыт буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аналлар.

?л?р ?ст??хт?р? куотан биэрбит кы?ыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, ма?ан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол о?о уйана-хатана биллэр хабыр хапсы?ыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска с?р??стэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сы?арыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити куу?а т??эр. Эмиэ ?л?р ?ст??хт?р?н халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста да?аны т?хт?р?йэн кэннилэрин диэки бараллар, ?йд??н к?рб?ттэрэ – с?ннь??хтэрэ б?пп?т. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьыр?а биллибэт. Сыгынньах бы?ахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсу?уу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар т??н ???э кэлэллэр.

Дьоннорун туруоран, кулу?ун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук о?остон дуолан охсу?уу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьыр?аны булан ылаллар. Сыныйан к?рб?ттэрэ, б?тэ?ик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.

Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэм?э, ?л?р-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсы?ыыга ?р?? тыыннарын ?р???йдэхтэрэ.

Нуотара?а

Чурапчы улуу?ун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни к?рс?н, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэрин кэпсииригэр к?рд?ст?м. Хата ки?им кэтэмэ?эйдээ?инэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:

«Биирдэ к???н дьогдьоот буолан, к?н-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэ?э син бултуйбуппут. Онон хаар т????н иннинэ ?т?хп?т?н быспыппыт.

Нуотара Чачча?ар диэн салаатынан т?нн?н истибит. К?н?с биир ??тээ??э чэйдээн баран, айаннаары туран ата?ым: «Саа?ын чэ?кээйи гынан, к?хс?г?н то?ута сыстаран дь?лл?ргэ о?остума, аккар т?рг??лэн», – диэбитэ. Ол с?бэтэ идэмэрдээх иэдээни о?оро сыспыта.

«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас к?т?р? баар буолла?ына ата?ым дьа?айар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ы?ыырга иилэ бырахтым уонна туох да кы?ал?ата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ к?ст??т?н дуо?уйа к?р? истим. Т?б?б?р чардааттан тахсар му?ха хото?о?унуу8, араас санаа субуллар.

Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, булла?ына ки?и ту?аммат гына дьаабылыыр. На?аа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-а?ыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да к?лэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ м?л?к?ч?с гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччо?о ыттар айыл?аларынан билэллэрэ буолуо, ?рд?гэр саба т??эн и?эн тохтоон чугурус гыналлар. Онноо?ор б?р? обургуну и?ин хайа тэбэр. Б?р? ситэн кэллэ?инэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри т??эр уонна куу?ан ылар ???. Б?р? эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн т?б?т?н хампы ыстаабакка манньыйан, кыл т?гэнэ тохтуу т??эр ???. Ол кэм?э сиэгэн ороспуой икки кэлин ата?ынан б?р?н? тара?атын хайа тэбэр ??? дииллэр. Хас да ыт к?м?л??н баран, сатаан туппакка, куоттаран кэби?эллэр. Кини эмиэ би?иги курдук айыл?а о?ото. Эмиэ кырыалаах кы?ыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кы?ыны бы?а ?ссэнэр, ха?аас о?остор. Б?р? курдук у?ун ата?а суох, онон кы?ын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буолла?а.

Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас ана?астаах9 а?ыйах хаамыылаах сиргэ, ыар?а быы?ыгар куобах тутан, суолбутун б??лээн, атахпыт анныгар алдьархай аа?наан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыар?а быы?ыгар ыттарбыт охсу?ан ый-хай б???н? т??эрдилэр. Куобах сэмнэ?ин булан былдьа?ан эрдэхтэрэ дии санаатым.

Арай до?оор, тумус кэтэ?иттэн, ыар?а кэнниттэн умайар уот кугас дь???ннээх аарыма адьыр?а, ??лэс са?а айа?ын аппаччы атан, са?арбыт а?ыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына т?стэ. Би?игини к?р??т, со?уйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир си?нэстэр часкыырын т??эрдэ. Атым дьигис гынаат, ку?а?ан а?айдык ха?ы?ыраата, икки кэлин ата?ар туран хололоото. Мин харса суох ??мм?нэн айа?ын тартым да, тэ?ииргээбит дохсун миинэр ми?э хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники ата?ынан сиргэ дугунна да, ?р? тэбэн бур?атта. Мин ы?ыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыар?а быы?ыгар, тас уор?абынан таралыйдым. Дь???г?й о?олоро барахсаттар куттара к?т?н, ?л?? айа?ыттан м?чч? туттаран, ?р? тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан с??рэн та?кычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран к?хс?бэр баар саабын харбанан к?рб?т?м хантан кэлиэй, суох буолла?а, аты кытта ы?ыырга иилиллэн барса турда?а. Дьэ онно ?йд??т?м, тыыммын толук уурар алдьархайдаах ал?а?ы о?орбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да и?ин, аны туох кэлэн абырыай. Хара?ым кырыытынан кылап гына к?рб?т?м, ки?им саатын с?кп?т?нэн са?а туран эрэр эбит. Сааны к?р??т син чэпчээн ?уу гынным. Арба маа?ын хара улар к?т?н к?л?б?рээн тахсыбытыгар ки?им саатын ы?ыырыттан устан с?ктэ этэ дии.

Ба?ар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тай?а иччилэрэ би?игини ?л?р ?л?? айа?ыттан м?чч? тардан та?аарбыттара буолуо. Адьыр?а куобах у?уо?ун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сытта?ына, ?м?рдэн со?уппут ?ст??хт?р?н ????ннээх хара?ынан дьиэгэниччи к?рд?, бэлэммит суо?ун тута ?йд??т?. Турар т?гэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин ?р?? тыыммын ?р???йээри, ?л?р ?л?? айа?ын б??л?? турунан кэбистэ.

?л?? айа?ын нэтээгэнэн б??лээбит диэбиккэ дылы, адьыр?а обургу кыра ыт о?отун эрэйдээ?и аа?ан и?эн хайа дайбыыр буолла?а. Эрэллээх до?орум ?р?? тыыным ?лл?й? буолан, оло?ун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьыр?а Суолдьуту мэ?эйдэтэн, иннибэр икки-?с хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэм?э улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох ар?а?ыгар с?ктэрдэ. Адьыр?а со?уйан охсон к?рд? да, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айа кулгаа?ын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьыр?а кулгаа?ын к?м?ллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсу?уу, ааттаах араллаан. Тыатаа?ы ардай а?ыытынан хаба сатыыр, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уо?уттан-уоруттан с???н, чыпчылыйыах т?гэнэ к?р?н тура т?ст?м. Ол кэм?э ки?им ыта кэллэ да, тыатаа?ы борбуйугар хатанна. Ону к?р?н, кыра ытым Суолдьуту ?т?г?ннэ.

Тыатаа?ы охсор кэмигэр биир ыт а?аран биэрэр, ол кэм?э атына борбуйугар хатанар. С?бэлэспит курдук утуу-субуу борбуйда?аллар. Ити кэм?э ытарга с?п буолла диэбиттии, Булчут адьыр?а ар?а?ыттан ойон т?стэ. Эмискэ саа тыа?а сатараата, ону кытта да?аспытынан адьыр?а со?уйан тиэрэ баран т?стэ. Онтон туран, ?рэххэ киирэн хаа?а?ы бырахпыттыы ойон бур?ата турда. Инчэ?эй сиртэн тэбинэн, и?э?э кэнниттэн ы?ылла истэ. Ыттар тилэх батта?ан, саппай уобустулар.

Би?иги буолар буолтун кэннэ дьэ ?йд?н?н уу испит сылгы курдук у?уохпут халыр босхо баран, с????хп?т уйбакка, сиргэ лах гына олордубут. Уоскуйан табахтаан сыыйдыбыт. Ол олорон кыл т?гэнэ буолбут хабыр хапсы?ыыны эргитэ санаатыбыт. Сап са?аттан сал?анан, ситии са?аттан ситимнэ?эн, айыыларбыт аргыста?ан, иэйэхситтэрбит э?ээрдэ?эн тыыннаах орпут ??р??б?т ?р?г?й? хам кууста. Онтон Баай Байанай утары ууммут боччумнаах булдун м?чч? туппут хомолтобут курус тыына солбуйда. ?рэххэ аргыый киирэн кыылбыт дэгиэ ты?ырахтаах ата?ынан батарыта ?ктээн, ойбут олугун к?рб?т?м уоннуу ыллар хардыы этэ.

Булчуту, эр-бэрдин, сарда?алаах сарсы??ыга адьыр?а ардай а?ыыта дуу, булт ?л?скэн ??р??тэ дуу, сииккэ сиэлэн, хаарга хааман мэлийии курус тыына дуу к??тэрин, инникини тымтыктанан к?рб?т суох.

Соло?до

Талба-талыы хонуулаах Таатта Эбэ хонуутун устун булчут хайы?арын аргыыйдык сыр-сыр тэбэн истэ. Билигин тымныы кы?ын оройо ?гэннээн турар кэмэ, хонуу-сы?ыы ма?ан суор?анын саптан сытар.

Эдэр ки?и бултаабыта ха?ыс да сыла, онон булт кистэлэ?ин билиэн-к?р??н ба?арара с?рдээх. Кини андаатарга ииппит тууларын к?р?н баран дьиэлээн и?эр. Б?г?н да Байанайа мичик гынна, онон ?тт?к харалаах, илии тутуурдаах. Хайы?ара улгумнук иннин диэки дьулуруйар, салгын ыраа?а, чэбдигэ с?рдээх.

К??лтэн тахсан сы?ыыга киириитэ эмискэ куочай кугас соло?до суолугар кэтиллэ т?стэ. Субу барбыт суола мэктиэтигэр буруолуу сытар. Булчут ??рэн сэгэс гынна, бэргэ?этин с?м?йэтинэн ?р? ааста уонна сонордоото. Соло?до тэ?-тэ?ник лэбиргэччи ойон, к??л диэки барбыт. Булчут к??лгэ киирэн суоллаабыта – кыыла к??л муу?угар тиийэн, андаатар о?остубут бугулугар киирбит.

Булчут ?р толкуйдуу барбакка, ??р?йэхтик туттан, соло?до киирбит суолугар тимир чааркааны ииттэ уонна тугу эрэ ал?аан ботугураата. Бука, Байанайыттан к?рд?ст??? буолуо.

Нэдиэлэ буолан баран булчут аа?ан и?эн соло?дотун суолун хайбыта – тахсыбатах. Онтон эмиэ кэлэн к?рб?тэ – суол суох. То?о баччаа??а дылы тахсыбат ба?айытай диэн дьиктиргии санаата.

Кэмниэ кэнэ?эс, булчут кэтэ?эн кэлтэгэй буолтун кэннэ, соло?дото дьэ тахсар. Булчут ый а?аарыттан ордук кэм?э, соло?до бугул и?игэр туох айылаах ?р буолла диэн дьиктиргии санаата. Эдэр ки?и билиэх-к?р??х ба?ата ба?ыйан, с?гэ?эриттэн кыра чохороонун ылан андаатар бугулун ???ээ ?тт?н суоран ылла. Булчут балайда ыры?алаан барытын ?йд??т? уонна соло?до ?й?н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ. Онтуката маннык буолбут.

Куочай кугас ??н??х аарыма атыыр соло?до бэрийэр бэрдэ бугул уйа и?игэр киирэн, андаатар тахсар ойбонугар кэтэ?эн сыппыт. Сытар сиригэр кураанах оту та?ан тэллэх о?остубут. Тыын ыла ойбо??о быкпыт андаатардары ?м?т?ннэрэн, с?ннь?лэрин хадьыйар эбит. Дьи?инэн, андаатар ыраас сиргэ мээнэ туран биэрбэтэ буолуо. Бугул и?игэр туспа хос о?остубут, онно илдьэн сиир эбит. Ол хо?угар элбэх андаатар ты?ыра?а ордон сытар, атын у?уохтара к?ст?бэт, бука кистиирэ дуу, сиирэ дуу буолуо.

Соло?до чэнчис, ыраас му?утаан ?сс? биир хос о?остон к???рэттэр эбит. Онон утуйар, а?ыыр, к???рэттэр сирдэрэ эмиэ ту?унан. Бы?атын эттэххэ, соло?до андаатар бугул уйатын и?игэр толору хааччыллыылаах дьиэ о?остубут.

Би?иги аахайбакка аа?ар кыылларбыт, ??ннэрбит-к?й??рдэрбит бары тус-ту?унан олохтоохтор, бэрт дьиктилэр. Бары к?н сырдыгын былдьа?ан, олох и?ин охсу?аллар. Арай икки эрэ атахтаах тосту-туора бы?ыыланан, к?рб?т?н имири э?эр адьынаттаах. Сахаларга «олорор мутуккун кэрдимэ» диэн бэрт мындыр ?с хо?ооно баар. ?б?гэлэрбит сыы?а эппэтэх дьон буолуо.

Ньукулай Харытыанап кэпсээнэ

Харытыанап Ньукулай – эбэбитин кытта бииргэ т?р??б?т ки?и уола. Ньукулай а?ата Аргылла бэрт элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх икки хара?а суох о?онньор этэ. Аргылла о?онньор эдьиийигэр – би?иги эбэбитигэр кэлэн хоноон-?р??н, ыалдьыттаан барара. Онно Сэ?эн Боло кинигэтигэр киирбит былыргы ???йээннэри кэпсиирэ. Кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ Аргылла о?онньор куобах тириитин имитэ олорон Абаа?ы Да?ыр, Са?ыл М?нд??кээн тустарынан кэпсиирэ. Аргылла эдэр саа?ыгар у?ана сылдьан хара?ын дэ?нээбит, ол эрээри а?ыс о?отун иитэн атахтарыгар туруорбут. О?олоро билигин Таатта улуу?угар сис ыаллар, онтон биирдэрэ – Ньукулай. Кини биирдэ миигин к?рс?н а?ам ту?унан кэпсээбитэ. Онон, к?нд? аа?ааччы, ол кэпсээни истиэххэйи?.

«Мин оскуоланы б?тэрбит сылбар, к???н бала?ан ыйыгар, эн а?а?ар бултуу тиийбитим. Моойтоон диэн саастаах эриэн ыттаахпын. Убайым Дь?г??ссэ на?аа айма?ымсах, ?т?? ки?и этэ. ?й??-тайаа бэлэмнэнэн, ох курдук о?остон, биир ?т?? к?н Хопто ?рэ?эр бултуу та?ыстыбыт.

Хопто ?рэх ??тээнигэр хонон, сарсыарда ?рэ?инэн ?р? хааман, к?н?с ?рэх ба?ын уутугар кэлэн а?ыы олордохпутуна, ыттар ?рэн то?о бардылар.

А?а? миэхэ: «Ньукулай, эн ол аппанан к??йэ с??р, мин ыттар кэннилэриттэн баты?ыам», – диэтэ.

Мин оччолорго эдэрбин, атахпар кыанабын, аппаны ?р? с??рд?м. Ыттар са?аларынан сылыктаатахха, тайа?ы тохтоппуттар. Эмискэ ньим баран хааллылар. «Тайа?ы куоттардылар» дии саныы-саныы, аппаны ?р? с??рэн истим.

Ойо?оспор мас тостубутугар эргиллэ т?сп?т?м: уонча хаамыы сиргэ, дьэ до?оор, ?йэбэр харахтаабатах кыылым утары и?эр эбит. Ха?ан да к?р? илик ки?иэхэ улуу дьаалы илэ бэйэтинэн бу тиийэн кэллэ. Эчи мунна у?унун, ?сс? токурдаах, арбах муо?а улаханын, эбиитин икки ?тт?гэр эйэ?элиир бытыктаах. Саллыбыт санаабар, чааскы са?а хара?ын му?унан б?лтэччи к?рб?т. Мин кутталбыттан кыыл-с??л ыллыгыттан туора ойдум. Кыл м?чч? сыы?а ?ктээн батыччахтаан ааста, хата, б?т?н о?о?уулаах ки?и буолан таарыйбата. Тайа?ым ааспытын кэннэ ?й ылан, кэнниттэн ытан хааллым.

Онтон дьэ, кыл са?аттан тыыннаах ордубут курдук сананан, уоскуйаары олордум. У?уо?ум ууну испит сылгы курдук халыр босхо барда, к?л???н?м сарт т?стэ, с?рэ?им к?м?г?йб?нэн тахсыахтыы м???стэ. Олорон нэ?ииччэ уоскуйдум.

«Дь?г??ссэ тайа?ы ойуур ына?а диэн албыннаан улуу дьаалыга ?лт? тэбистэрэ сыста» диэн испэр ки?ибэр кыы?ырабын. Син балачча буолан баран ки?им кэллэ, ??рб?т а?ай.

«Мохсо?ол, уол о?ото байанайдаах, таба?айы? талааннаах эбит, барбат гына тапты?. Ыттар ?рэллэрин истэ?ин дуо?» – диэтэ. Дьэ онно ?йд??н истибитим, ыттар ?рэх куулатыгар ?рэллэр эбит. Мин долгуйан, ону да?аны истэр кыа?ым суох.

?рэх куулатыгар тахсан ыттар тохтотон турар буурдарын охтордум. Куттаммытым аа?ан, ??р?? ?л?скэнэ буолла. Дь?г??ссэ ма?най уотун а?атта, онтон тайа?ы астаан баран быар ?ттэ, чо?ку о?уста, ??с тардарын бу?арда. Тото а?аабыппытын кэннэ: «Ньукулай, дэриэбинэ?э киирэн атта та?аар. Саа?ын хааллар, чэ?кээйи о?остума», – диэтэ.

Мин, то?устаах тайа?ы охторбут ки?и, тута с?б?лэ?эн дэриэбинэ диэки с??рэ турдум. Сотору ??р??м кутталынан солбулунна, суол бадарааныгар кырдьа?ас ата?ын суола субу барбыт, мэктиэтигэр буруолуу сытар курдук. Куттана-куттана салгыы с??рэн истим, хас сыгынах барыта харахпар адьыр?а буолан к?ст?р. Ол аайы с?рэ?им парк гынар, куйахам дырдыр?ыыр.

«Дь?г??ссэ саабын хааллаттаран адьыр?а?а сиэтэр буолла» диэн испэр кыы?ыра саныыбын. Б????лэккэ этэ??э тиийэн, ат а?алан, ??рэ-к?т? дьиэлээбиппит».

Дьэ итинник, убайым Ньукулай Б?т?р??б?с 17 саастаа?ар буолбут т??рт уонтан тахса сыллаа?ы т?бэлтэни бу баардыы к?р?н олорор курдук кэпсээтэ.

???с т???мэх

Б??т?р Баттынаагын кэпсээнэ

Дьаа?ы чулуу булчута Дь?г??р Состокуоп

Сарта? ?р?с Дьаа?ыга т??эр сиригэр баар ??тээ??э киэ?э куобахха та?ыыларбытын к?р?н баран, тото-хана а?аан утуйаары сытан, Б??т?р кэпсээнин маннык са?алаата.

Мин Дьаа?ы Эбэ Хоту??а к?т??т буолан кэлбитим отуттан тахса сыл буолла. Билигин да?аны эт атахпынан сылдьан, ?лэм быы?ыгар кыра-кыралаан т??лээхтиибин. Ма?най кэллэ?им утаа Дь?г??р Состокуоп булка илдьэ сылдьар буолбута. Би?иги биир халы? аймахха к?т??ттэрбит, онон биллэхтиибит. Адаардаах ар?астаах киэ? нэлэмэн, уйаара-кэйээрэ биллибэт Дьаа?ы Эбэ Хоту??а т???л??х булчут аар тай?аны тайанан бултаан-алтаан ааспыта буолуой? Олортон уос номо?ор сылдьар чулуу булчуттар а?ыйахтар. Э?иэхэ чулуу булчут Дь?г??р Состокуоп ту?унан кэпсиэм.

Биирдэ Дьаа?ыга са?ардыы кэлбитим кэннэ ???? буолан ?с атынан бултуу та?ыстыбыт. Киэ?э с?пк? бултуур сирбитигэр тиийэн, сирбитин-уоппутун а?атан баран утуйдубут. Куруук буоларын курдук т??н? бы?а араас т??л? к?р?н, баттатан, тиритэ-хорута сыттым. Дь?г??р туран о?о?ун оттубутугар, дьэ у?угуннум. О?онньорум сирэйэ-хара?а турбут, ??рб?т-к?пп?т.

«Дьэ, уолаттар, т??л-бит ?ч?гэй, т??ээн нуучча дьахтарын таптаатым. Аата, буута кылбайан ма?ана с?рдээх», – диэн кэпсээтэ. Т??н? бы?а баттаппыт ки?иэхэ ити толоостук и?илиннэ, кулгаа?ым та?ынан а?ардым. Дь?г??р?м т??л?н истэ сытан, испэр кы?ыйа санаатым: «Соро?у т??н аайы утуппакка эрэйдииллэр, сороххо ма?ан бууттаах нуучча дьахтара к?ст?р. Ха?ан миэхэ минньигэс т??ллэр к?ст?лл?р. Дьэ, киэ?э бултуйбатахпына, ма?ан бууттаах дьахтарын санатарым буолуо».

?л хабаат, сып-сап хомунан, аттарбытын ы?ыырдан, о?онньорбут ыйбыт сиригэр алыыны ?р? батан бардыбыт. Би?иги хоммут тыабыт дьиэтиттэн тэйээт, кэпсээммитин то?о тардан кэбистибит. К?лс??-салсыы, кэпсээн-ипсээн б???. Сынньана сылдьар дьон курдукпут. Син балайда ?р хаамтаран биир улахан алыыга кэллибит. Би?иги са?абытыттан тэ?ииргээн, икки улахан аарыма тайах алыы у?уор ?тт?ттэн ойон к?н уотугар хара ??н?р? килэбэчийэн, би?иги барыахтаах ?р?йэбитинэн аргыый та?ыстылар. Дьэ ону к?р?н би?иги ?р? булумахтана т?ст?б?т.

Уолум тайахтары эккирэтээри санаммытыгар, сарсыардаа??ы кы?ыыбын та?ааран: «Нуучча дьахтардаах о?онньордоохпут, ???ээттэн куйаар н???? к?р?н и?эрэ буолуо. Ыксаама, би?иги аргыый баран и?иэххэ», – диэтим.

Ол курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ алыыны туораан тайахтар тахсыбыт ?р?йэлэрин ортолоон истэхпитинэ, иннибитигэр саа тыа?а хаста да ?р? хабылла т?стэ.

Уолум дьиктиргээбит куола?ынан: «Ити кимнээх ыттылар, бу ыраах т?? тыа?а дьон баар эбит дуу?» – диэтэ.

Онуоха мин: «Ити би?иги ки?ибит ытта, иннибитигэр хайдах урутаан тиийэн ыппытын билбэппин. Куйаары кытта кэпсэтэр ки?и хайдах ба?арар тиийиэ?э», – диэн Дь?г??р истибэтигэр к?лл?м.

Оччолорго, урукку дьон сиэринэн, кырдьа?астан толлобун, утары тугу да са?арбаппын. Эгэ к?л??м дуо, суох буолла?а дии, истибэтигэр эрэ тосту-туора тылла?абын. Балайда хаамтаран тиийбиппит: ки?ибит то?ус салаа муостаах хара ??н??х аарыма буур ?рд?гэр бэрт холкутук табахтыы олорор. Дь?г??р бултаабытын к?р?н мах бэрдэрдим, хомуруйуох буолбут санаам к?дэ??э к?тт?, ки?им т??л?ттэн саллан, с?р баттатан, са?ата-и?этэ суох турдум. Улахан булчуттар, айыл?а о?олоро т??ллээх буолалларын онно дьэ оройдоппутум.

Онтон ыла сарсыарда у?уктаат да, т??л? ырытар идэлэммитим. Аар тай?а таайыллыбатах дьикти к??стэрэ тугу этэллэрин билэ сатыыр буолбутум. Соро?ор хас да т??н т??лгэ таайтаран этэ, сэрэтэ сатыылларын ку? эт дьон сэрэйбэппит. Бэйэбитин на?аа сайдыбыт курдук сананан, аанньа ахтыбаппыт, т??лб?т?н сатаан тойоннообоппут. Былыр ?йэлэрин тухары аар тай?а?а олорбут, сиэри-туому тутуспут булчут ?б?гэлэрбит туох буоларын курдат билэллэр ???. Ол и?ин т???л??х элбэх мо?олу этэ??э туораан ?йэлэрин мо?ууллара буолуой. Былыргылар унньуктаах у?ун к???э ки?ини т??рт уон т??рт мо?ол к??тэр диэн этэллэрэ. Аныгы дьон сиэри-туому тутуспакка, сэрэммэккэ-сэрбэммэккэ, ууну-уоту ортотунан сылдьабыт. Улахан булду аанньа ахтан ки?илии бултаабакка, баа?ырдан баран тута охторбокко, ыттары ??рэтэбит диэн ааттаан оонньуу о?остуу, булт суруллубатах сиэрин кэ?ии, улахан аньыы буолар. Булт ?гэ?ин тутуспакка арыгылаан ампаалыкта?абыт, итирэн-кутуран, чуумпу эбэлэри аймыыбыт, т??? булду суо?арбыппытынан куотала?а-куотала?а ки?иргиибит. Ол и?ин, кэнники кэм?э дэ?, о?ол элбээтэ, айыл?а айманна. Туох барыта иэстэбиллээх, сыы?а-халты туттуу содуллаах дииллэрэ барыта баар, куоттарбат.

Дабдарыга

Саас кус са?ана ???? буолан сылгы?ыттар базаларыгар сытабыт. Ата?ым Ньукулай би?икки кустуубут. Оттон Дь?г??р к?н аайы тайахтары к?рд??н ыта суох атынан хаамтарар. К?н аайы мэлийэн кэлэр, соччо са?а-и?э суох, би?иги онно эрэ кы?аллыбаппыт. Уонча к?н кустаан с?п буоларбытын бултаатыбыт. Дьиэлиир кэммит тиийэн кэллэ, кустаан кэлэн киэ?э эрдэ ?рт??н ыыппыт аттарбытын тутан бэлэмнэннибит. Сарсыарда о?онньорбут эрдэ турда, сирэйэ-хара?а турбут, туттара-хаптара сыыдамсыйбыт. Мин Дь?г??р сирэйин-хара?ын к?р??т, тута байанайдаах т??л? т??ээбитин сэрэйдим. «О?онньор эмиэ ма?ан бууттаах нуучча дьахтарын т??ээтэ?э» диэн испэр омнуолуу санаатым.

Сарсын, дьи?э, ?лэм к?нэ са?аланар. Онон тардыллар, ?лэбэр «борогууллуур» ки?и буоллум.

О?онньор тото-хана а?аан, аа-дьуо туран о?о?ун а?атта, дьэ уонна сэрэйбитим курдук эттэ: «К?н?с Дабдарыга а?ыахпыт, онон билигин бу ?р?йэни ?р? батан, хайаны у?уордаан, ол сиргэ эбиэккэ тиийиэххит. Онон Дабдарыттан суолбутун к?нн?р??хп?т, ?т?хп?т?н бы?ыахпыт».

Испэр т??? да дьиэбэр ыксаатарбын, убай о?остон ытыктыыр ки?ибэр тугу да утары эппэтим.

??тээ??э наара оро??о кэтэх тардыстан сытар Ньукулуйбар киирэн ???ст?м, онуоха ки?им холку бэйэлээхтик хардарда: «Убай эппитин кэннэ хайыахпытый, барар буоллахпыт».

??тээнтэн тахсыбыппыт о?онньор аллаах атын хаамтаран ла?ыгыратан ырааппыт. Би?иги аттарбытын тутан айгыстан, син ?р бодьууста?ан ы?ыырдан, сарыы бэрэмэдэйбитигэр малбытын-салбытын хаалаан, кэмниэ кэнэ?эс дьэ аалбыт ба?а хо?унна. Ол баран и?эн «уонча хонукка таах халтайга хаамтара сырыттыбыт, тугу эрдэ бултаабакка сылдьыбытай, барар к???э дьэ буолан-хаалан турда» диэн испэр хомуруйан о?онньору м???ттэбин. Дьэ оннук санаалаах-оноолоох эбиэккэ Дабдарыга тиийдибит. Ки?ибит эрдэ кэлэн чэйин оргутан бэлэм олорор эбит.

Дь?г??р ?л хабаат суолбутун ыйда: «Бу алыыны туораан, ол ?р?йэни ?р? батан, итинэн бара туру?. Мин ити ?р?йэ ба?ын к?р?н баран э?игини эккирэтиэм. Ол гынан баран, саа тыа?аата?ына т?нн??р??».

Мин дьиэлээн и?эр буолан санаам к?т???л?ннэ, ол и?ин эттим: «Ньукулай, саа тыа?аата?ына мин истибэппин. Саа тыа?аабатар ханнык, на?аа хара?а?а харбыаласпакка эрэ аартыкка киирбит ки?и».

Ол кэпсэтэ истэхпитинэ, таас дьаа?ылар чуумпуларын уйгуурдан, харабыын хатан тыа?а сатараата.

Мин ?р? ха?ыытыы т?ст?м: «Эн и?итти? дуо? Мин истибэтим».

Ньукулайым на?ыл ки?и, холку бэйэлээхтик: «Истэн. Кырдьа?аспытын хаалларбат буоллахпыт», – диэн с???д?йдэ. То? к??с бысты?а аллаах аттарбытынан сиэллэрэн бытыгыратан кэллибит. О?онньорбут алыы кытыытыгар куула?а л?к?й? охторон, ?рд?гэр эмиэ бэрт холкутук табахтыы олорор. Баай Байанайбытын а?атан, кыратык сынньанан баран, ??рэ-к?т? кыылбытын астаатыбыт.

Дьаа?ы уос номо?ор киирбит чулуу булчута дьэ итинник бултуур этэ. Т??л?-бити олус итэ?эйэрэ, онон сирдэтэн бултуура, ыта таймата суох, куска ??мэр курдук, тайахха ??мэн ытара. Сэрэх б???л??х айыл?а маанылаах о?олоро харахтара, кулгаахтара б??лэнэн, хайдах оннук чуга?аталларын сатаан санаабаппын.